Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va
amal qilishi
Reja
1. Bozor
iqtisodiyotining
mazmuni
va
uning
rivojlanishi.
Bozor
iqtisodiyotining subyektlari: uy xo’jaliklari, tadbirkorlik sektori, davlat sektori va
bank.
2. Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari. Bozor tizimining o’z-o’zini tartibga
soluvchi mexanizmi. Klassik va hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti, ularning umumiy
tomonlari va farqlari. Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari.
3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy muammolarni hal qilish va resurslardan
samarali foydalanish yo’llari. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari.
4. Resurslarni taqsimlashning samaradorligi.
Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning rivojlanishi. Bozor iqtisodiyotining
subyektlari: uy xo’jaliklari, tadbirkorlik sektori, davlat sektori va bank.
Oldingi bobda tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonlarining
rivojlanishi natijasida pulning vujudga kelganligi, tovar-pul munosabatlarining
rivojlanib, iqtisodiyotning barcha jabhalarini qamrab olganligi, asta-sekin bozor
iqtisodiyotining shakllanib kelayotganligi bayon etildi. Ushbu bobda bozor
iqtisodiyotining mazmuni, uning asosiy belgilari, subyektlari va rivojlanish
bosqichlari talqiniga alohida o’rin ajratilgan. Bozor iqtisodiyotining doimiy va
asosiy muammolari, uning afzalliklari va ziddiyatlari tahliliga ham о ‘rin berilgan.
Shuningdek, bozor va uning turlari, bozor infratuzilmasi, uning tarkibiy qismlari
hamda unsurlarini yoritib berishga alohida e’tibor qaratilgan.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko’pchilik mamlakatlari uchun
xos bolib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o’ziga xos xususiyatlar bilan
amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko’plab
asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni
kasb etdi va ko’pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Mazkur
iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy evolyusiya
davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi.
Oldingi bobda ta’kidlanganidek, xususiy mulkchilikning paydo bolishi va
ijtimoiy mehnat taqsimotining ro’y berishi bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va
mavjud bolishing umumiy sharti hisoblanadi. Xususiy mulkchilik va mehnat
taqsimoti ijtimoiy xo’jalikning tovar shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab
chiqarishning mavjud boiishi o’z-o’zidan pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash
va iste’molning bozorga oid xususiyatini ko’zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning
rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.
Ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslar erkin
almashinuvining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotini samarali amal qilishining muhim
shartlari bo’lib hisoblanadi. Tovar ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo’lsa,
bozor ham shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayirboshlash tovar ishlab
chiqaruvchi faoliyatining nisbatan samarali yo’nalishlarini ko’rsatib beruvchi erkin
narxlarning shakllanishiga imkon yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti -bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul
muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan
iqtisodiy tizimdir. Bunday iqtisodiyot erkin tovar- pul munosabatlariga asoslanib,
uning negizida tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, u iqtisodiy
monopolizmni inkor etadi. Ayrim adabiyotlarda bozor iqtisodiyoti - bozor xo’jaligi
subyektlari iqtisodiy xatti-harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz berishi
va ularning tovar-pul mexanizmi orqali bir-biriga bog’lanib muvofiqlashuvi deb
baho beriladi. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning barcha
bosqichlari - ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini
hamda iqtisodiy munosabatlarning barcha subyektlarini qamrab oladi. Shuni ham
e’tiborda tutish kerakki, hozirgi sharoitda o’rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24 mln.
dan ortiq turdagi tovarlar mavjud bo’lib, har yili ularning 1/10 qismi yangilanib
turadi. Bunday sharoitda bozorning ishtirokisiz tovar turlari va hajmi bo’yicha talab
va taklifni tartibga solishni tasavvur ham qilib bolmaydi. Bu esa bozorning
vazifasini hech qanday markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli
bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va
muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti subyektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o’z mehnatini
sotuvchi ishchilar ham, pirovard iste’molchilar, ssuda kapitali egalari va qimmatli
qog’ozlar egalari ham kiradi. Odatda, bozor xo’jaligining barcha asosiy subyektlari
uchta guruhga bo’linadi: uy xo’jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat
sektori.
Uy xo’jaliklari - iqtisodiyotning iste’mol sohasida faoliyat ko’rsatuvchi
asosiy tarkibiy birlik. Uy xo’jaliklari doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish sohalarida Yaratilgan tovar va xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor
iqtisodiyotida uy xo’jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib
beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari
shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi.
Tadbirkorlik sektori - bu iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida
amal qiluvchi birlamchi bo’g’inidir. U ish yuritish uchun o’z kapitalini yoki qarz
olingan kapitalni ishga solishni taqozo etadi, bu kapitaldan olingan daromad ishlab
chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar tovar xo’jaligida
tovar va xizmatlarni yetkazib beradi.
Davlat sektori - o’z oldiga foyda olishni maqsad qilib qo’ymagan, asosan,
iqtisodiyotni tartibga solish vazifasini amalga oshiradigan turli byudjet
tashkilotlari va muassasalarining majmui.
Shuningdek, ba’zi darslik va o’quv qo’llanmalarda bozor iqtisodiyotining yana
bir alohida, mustaqil subyekti sifatida banklar ajratib ko’rsatiladi.
Bank - iqtisodiyotning me’yorda amal qilishi uchun zarur bo’lgan pul
massasi harakatini tartibga soluvchi moliya-kredit muassasasi.
Shunday qilib, yuqorida keltirib o’tilgan bozor iqtisodiyoti subyektlarining
o’zaro ta’siri va aloqasini quyidagi rasm orqali ifodalash mumkin (1-rasm).
1-rasm. Bozor xo ‘ja ligi subyektlari o ‘zaro aloqasining umumiy modeli
Наг qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi, asosan, to’rtta
tarkibiy qismdan iborat bo’ladi: narx, talab, taklif, raqobat. Narxlar nisbati o’zgarib
turadi, shuning uchun narx ishlab chiqaruvchi uchun ishlab chiqarish hajmining
o’zgarishi zarurligini aniqlashda yo’l ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. Talab va
taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o’zgarishlar o’z navbatida, narxlardagi
o’zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari. Bozor tizimining o’z-o’zini tartibga
soluvchi mexanizmi. Klassik va hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti, ularning
umumiy tomonlari va farqlari. Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilar dan iborat:
- turli shakllardagi mulkchilikning mavjud
bo’lishi va unda xususiy
mulkchilikning ustuvorligi;
- tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- raqobat kurashining mavjudligi;
- davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
- korxona va firmalarning ichki va tashqi shart-sharoitlar o’zgarishlariga
moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning barcha bosqichlari uchun
umumiydir. Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida gap
borganda bu iqtisodiyotning tarixan tarkib topgan ikki turini bir-biridan farq qilish
zamr. Uning birinchi ko’rinishi uzoq vaqt davomida shakllanib, g’arbdagi
rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U iqtisodiy
adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning asosiy
belgilari:
a) iqtisodiy faoliyat yuritishning xususiy mulkchilikka asoslangan- ligi;
b) kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi;
c) tadbirkorlar, ishchilar, tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning
shaxsan erkinligi;
d) tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari;
e) iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida
tartiblanishi;
f) aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy
tabaqalashuvining kuchayishi;
g) bozor harakatlarining stixiyali amalga oshirilishi, noma Turn bozor uchun
ishlash.
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko'rinishi hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti deb atalib, XIX asming oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal qiladi.
Uning asosiy belgilari:
a) iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatini yuritishning turli mulkchilik shakllari,
ya’ni xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga
asoslanganligi;
b) kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning
bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo’lida to’planib, milliy va xalqaro
miqyosda umumlashganligi;
c) iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-
texnika taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy
tadbirlarni, rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar
o’rtasidagi nisbatlarni tartibga solish chora-tadbirlarini belgilash vazifalarini
bajaradi;
d) xo’jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes
rejasi, prognozlash, turli xil dasturlar asosida ishlash, buyurtmalarni bajarish,
marketing tizimi orqali boshqarish va boshqalar);
e) ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy
kishilarga tegishli turli xil ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug’urta fondlarining
vujudga kelishi.
2 – rasm. Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari.
Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari
saqlanib qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ularning qonun- qoidalari
rivojlanish uchun negiz va shart-sharoit bo’lib xizmat qiladi.
Hozirgi zamon bozor xo’jaligi iqtisodiyotdagi xususiy va davlat sektorlarining
o’zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta’sirning intensivligi darajasi hamda
davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda, zamonaviy
bozor iqtisodiyotining quyidagi modellari farqlanadi (2-rasm).
Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga, barcha
hozirgi zamon iqtisodiy tizimlariga xos bo’lgan bir qator shart-sharoitlar bo’lishi
taqozo qilinadi. Bular quyidagilar: ilg’or texnologiya va yangi texnik vositalardan
keng
miqyosda
foydalanish;
ishlab
chiqarishning
ixtisoslashishi,
modemizatsiyalash diversifikatsiyalash va boshqalar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy muammolarni hal qilish va resurslardan
samarali foydalanish yo’llari. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari.
Ijtimoiy xo’jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo’lini tanlagan
har qanday mamlakat mazkur iqtisodiy tizimning qanday amal qilishini mukammal
bilishi muhim hisoblanadi. Buning uchun, eng avvalo, har qanday iqtisodiy
tizimning umumiy muammolarini ifodalovchi quyidagi savollarga javob topish
kerak bo’ladi:
1) qanday mahsulot va xizmatlarni, qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur?
2) ushbu mahsulot va xizmatlarni qanday texnika va texnologiya vositasida
ishlab chiqariladi?
3) bu mahsulot va xizmatlar kim uchun ishlab chiqariladi? Iqtisodiy
adabiyotlarda ushbu muammolar qisqacha - «nima, qanday qilib, kim uchun
ishlab chiqarish zarur?» tarzida ifodalanadi.
Bu muammolar an’anaviy iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko’p yillar
davomida mavjud bo’lib kelayotgan an’analar, milliy, diniy, iqlim va boshqa omillar
ta’sirida hal etilsa, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizimda
markazlashtirilgan holdagi taqsimot va rejalashtirish orqali hal etiladi. Lekin bozor
iqtisodiyoti bu muammlarni o ‘zgacha tarzda hal etadi. Bunda bozor iqtisodiyoti
tizimining o’ziga xos xususiyatlaridan, uning talablari va qonun-qoidalaridan kelib
chiqadi.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqtisodiyoti
sharoitida eng awalo iqtisodiy resurslar bilan ta’minlanish darajasiga, talab va taklif
nisbatiga bogliq. Bunda mavjud bolgan resurslar qanday hajmda band qilinishi
yoki qaysi qismi ishlab chiqarish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi
lozim. Bu savolga javob berishda korxona zarar ko'rmaslik va yuqori darajada
foyda olish uchun intilish qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot va
xizmatlarning qanday to’plarni jamiyat talablarini tola qondira olishi e’tiborga
olinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat talab mavjud bolgan, binobarin, foyda
keltirishi mumkin boigan mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Bunda korxona foydasi
hajmini tovarni sotishdan olinadigan umumiy pul daromadi va uni ishlab
chiqarishning umumiy xarajatlari o’rtasidagi nisbat aniqlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy (sof) foyda oluvchi tarmoqning
kengayib borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda darajasining nisbatan
yuqoriligi bu tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi kapitallarning oqib o’tishini
ta’minlaydi. Ammo tarmoqda yangi ishlab chiqaruvchilarning paydo bolishi
o’zini o’zi cheklovchi jarayon hisoblanadi. Chunki
tarmoqqa
yangi
korxonalarning kirib kelishi bilan uning mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan
jadal ravishda o’sadi. Bu asta-sekin mazkur mahsulot narxining pasayishiga hamda
iqtisodiy foydaning yo’qolishiga olib keladi. Boshqacha aytganda, raqobat bu
foydani yo’qqa chiqaradi. Bozordagi talab va taklifning iqtisodiy foyda nolga teng
bolgan holdagi nisbati bu tarmoq mahsulotining umumiy miqdorini belgilab
beradi. Shu vaziyatda tarmoq ishlab chiqarishning «muvozanatli» hajmiga yetadi.
Bozor talabi yoki taklifida yangi o’zgarishlar ro’y bermaguncha bu muvozanat
buzilmaydi. O’z-o’zidan aniqki, tarmoqdagi tovar ishlab chiqarishdan zarar
ko'rilishi kutilgan holatda korxona bunday iqtisodiy faoliyat turidan voz kechadi.
Buning natijasida zarar ko’ruvchi yoki past foyda darajasiga ega boigan tarmoqda
ishlab chiqarish hajmi keskin qisqarib, taklifning talabdan ortda qolishi ro’y
beradi. Bu esa, sekin-asta mahsulot narxining ko’tarilishi hamda foyda darajasining
oshishiga sharoit yaratadi. Natijada tarmoq o’zining ishlab chiqarish hajmini qayta
tiklaydi va faoliyati barqarorlashadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste’molchi talabi
alohida, muhim rol o’ynashini ta’kidlash lozim. Iste’molchilarning tovarlarni sotib
olish maqsadida pul daromadlarini sarflashga tayyorliklari bozor talabi sifatida
namoyon bo’ladi. Agar bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa, korxona
ushbu mahsulotni ishlab chiqarishga rag’bat sezadi, ya’ni iste’molchi talabining
ko’payishi, bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy foyda
keltiradi. Iste’molchi talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab chiqarish hajmining
qisqarishiga olib keladi. Qisqasi, bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchining
talabi qanday mahsulot turlarini ishlab chiqarish masalasini hal qilishda muhim rol
o’ynaydi. Shuningdek, nima ishlab chiqarish zarurligini belgilash ko’p darajada
resurslarni yetkazib bemvchilarga ham bog’liq. Resurslarga bo’lgan talab - bu
hosilaviy talab, ya’ni bu resurslar vositasida ishlab chiqariluvchi tovarlar va
xizmatlarga bo’lgan talabdan kelib chiqadi. O’z daromadlarini yuqori darajaga
yetkazishda resurslarni yetkazib beruvchining ham bozor talabidan kelib chiqishi
shubhasiz. Faqat iste’molchi talabiga muvofiq tushuvchi tovarlarni ishlab
chiqaruvchi korxonalar foyda olib ishlashi mumkin va shu korxonalarning
resurslarga bo’lgan talabi kuchayadi. Qisqasi, iste’molchining afzal ko’rishi uning
talabi orqali namoyon bo’ladi. Tovar ishlab chiqaruvchi va resurslarni yetkazib
beruvchilar o’z manfaatlarini ta’minlash uchun bu talabga mos ravishda, ya’ni
yuqori foyda olish
uchun
pul to’lash
qobiliyatiga ega
bo’lgan
iste’molchilarga zarur bo’lgan turdagi va miqdordagi tovarlarni ishlab
chiqaradi va resurslarni yetkazib beradi.
Tovarlar qanday usulda ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish
qanday tashkil qilinadi, degan savolga ham bozor iqtisodiyoti sharoitida o’ziga
xos javob bo’ladi. Bunda uchta uzviy bog’liq masalaga e’tibor beriladi:
- resurslarning alohida tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi;
- korxonalar tomonidan ishlab chiqarishning amalga oshirilishi;
- har bir korxona resurslarining uyg’unlashuvi va texnologiyani tanlash.
- Bozor tizimi resurslarni avvalo yuqori talab va foyda darajasiga ega
tarmoqlarga yo’naltiradi. Past foyda darajasiga ega yoki foyda olmaydigan
tarmoqlar iqtisodiy resurslardan mahrum bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida eng
zamonaviy texnologiyani qo’llashga layoqatli bo’lgan va shunga intilgan korxonalar
samarali faoliyat ko’rsata oladi. Korxonalarning iqtisodiy samaradorligi quyidagi
omillarga bog’liq: mavjud texnologiya, ya’ni mahsulot ishlab chiqarishni
ta’minlovchi resurslarning oqilona uyg’unlashuvi darajasi hamda iqtisodiy
resurslarning narxlari. Boshqacha aytganda, iqtisodiy samaradorlik mahsulotning
muayyan hajmini ishlab chiqarishga resurslarni eng kam darajada sarflagan holda
erishishni bildiradi.
- Bozor iqtisodiyoti o’zgaruvchan bo’ladi: u iste’molchilar, ishlab chiqarish
texnologiyasi, iqtisodiy resurslar tarkibi o’zgarishiga muvofiq holda o’zgaradi. Ayni
