BOZOR KON’YUNKTURASINI TADQIQ TADBIQ BASHORAT QILISH Reja: 1. Bozor kon’yunkturasi haqida tushuncha. 2. Bozor kon’yunkturasi holati va kelgusida rivojlanish ko’rsatkichlari hamda baholash uslublari. 3. Kon’yunkturani bashorat qilish. 4. Bozor kon’yunkturasini bashorat qilish uslublari. 7.1. Bozor kon’yunkturasi haqida tushuncha Bozor kon’yunkturasi – bu ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir hududda talab bilan taklif o’rtasidagi nisbatdir. Marketing sharoitini va bozorni tekshirish iqtisodiy, demografik, ijtimoiy, tabiiy, siyosiy va boshqa shart-sharoitlarni tahlil va bashoratni taxmin qiladi. Hozirgi kunda deyarli hamma yirik firmalar xususiy kon’yunktura xizmatlariga egadirlar, ular o’zining faoliyat doirasida jahon va milliy masshtabda kon’yunkturani rivojlanishini kuzatishadi. Iqtisodiy kon’yunktura bu omillar va qayta ishlash sharoitlarining rivojlanishi va o’zaro aloqadorlikda talab, taklif, narx omillari asosida bozordagi bir ko’rinishdir. Bu ko’rsatilgan aniqlik o’z ichida kon’yunktura tushunchasining barcha amaliy sifatlarini o’zida mujassamlashtiradi. Birinchidan, unda iqtisodiy kon’yunktura predmeti ko’rsatilgan, ya’ni bozor, ayirboshlash sohasidagi kon’yunkturani avval olib borilayotgan ishlar bilan bog’laydi. Ikkinchidan, kon’yunkturani faqat ayirboshlash sohasidagini emas, balki butun ishlab chiqarish jarayonini, ya’ni (ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala, iste’mol, bular ayirboshlash prizmasi orqali aniqlanadi) o’z ichiga qamrab oladi. Uchinchidan, kon’yunktura dinamik o’sish davrlarida ko’riladi. To’rtinchidan, kon’yunktura ishlab chiqarish jarayoni aniq tarixiy sharoitlari bilan bog’liq, har bir ishlash jarayonining yangi bosqichi uchun omillarning va kon’yunkturani rivojlanishining sharoitlarining mosligi o’ziga xosdir. Beshinchidan, uning ko’rinishining asosiy shakli talab, taklif, va narx dinamikasining nisbatidir. Bir so’z bilan aytganda, ayni shu omillar bozorning holatini va dinamikasini aniqlashda markaziy bo’g’in bo’lib hisoblanadi. Kon’yunktura tadqiqotining 2 ta ob’ektiga ko’ra - ya’ni iqtisodiy kon’yunktura tushunchasidagi xo’jalik va tovar bozori, 2 mustaqil tarkibiy qismga ajratiladi 1) umumxo’jalik kon’yunkturasi 2) tovar bozori kon’yunkturasi. Umumxo’jalik kon’yunkturani strukturaviy birlik deb, shunga qaramasdan tovar bozorlarining va ko’plab o’zaro munosabatlar kon’yunkturasini yig’indisi deb qarash mumkin. Tovar kon’yunkturasi umumxo’jalik kon’yunkturasini tashkil etadi, umumxo’jalik kon’yunkturasi esa tovar bozorlari kon’yunkturasini keltirib chiqarida. SHuning uchun ham umumxo’jalik kon’yunkturani uni tashkil yetuvchi tovar kon’yunkturalarini xususiyatlarining arifmetik summasi deb hisoblab bo’lmaydi. Tovar bozorlari kon’yunkturasini umumxo’jalik kon’yunkturasini elementi sifatida birlashuvi, bir butun kabi tovar kon’yunkturasini tashkil yetuvchilarga mavjud bo’lmagan yangi sifatni beradi. SHunday qilib, uning butun qismi va bo’g’inlarining belgilari o’zaro ta’sirchanligi va o’zaro aloqadorligi shakllarining fe’l - atvorini, umumxo’jalik va tovar kon’yunkturasini rivojlanishni aniqlaydi. 7.2. Bozor kon’yunkturasi holati va kelgusida rivojlanish ko’rsatkichlari hamda baholash uslublari Har davrda bozor kon’yunkturasi qaysi tovar chiqarishni ko’paytirish, qaysi tovarga talabning kamayishi haqida aniq ma’lumotlar beradi. Bu ma’lumotlar ishlab chiqarish uchun ham savdo firmasi uchun ham zarurdir. Bozor kon’yunkturasi bozorda muvozanatni mavjudligi yoki bo’zilganligi bilan xarakterlanadi. SHunga ko’ra bozor kon’yunkturasi ijobiy va salbiy, qulay va noqulay bo’lishi mumkin. Bozor kon’yunkturasi ayrim tovar ishlab chiqaruvchilar miqyosiga va sotib oluvchilarning xarid qobiliyatiga bog’liqdir, narx- navoga, modaning o’zgarishiga qarab har xil bo’ladi. Bozorning kelajakdagi holatini ishlab chiqarishning texnikaviy ahvoli, unga sarflangan qo’shimcha resurslar, ularning qaytarib berish muddatlari, tovar zahiralari dinamikasi, eksport va import, shuningdek narx - navodagi o’zgarishlar yo’nalishiga qarab aniqlash mumkin. Bu bilan tovar taklifi o’rganiladi. Uzoq muddatli o’sish imkoniyalarini aniqlash va kon’yunktura tahlili bir -biri bilan bog’liq va u bir-birini to’ldira boradi. Sifatli tahlil qilish uchun to’plangan ma’lumotlarni 3 ta guruhga bo’linadi: -o’tgan davr kon’yunktura ma’lumotlari; -tadqiq qilinayotgan davr kon’yunktura ma’lumotlari; -kelgusidagi kon’yunkturaga ta’sir yetuvchi ma’lumotlar. Umumxo’jalik kon’yunkturaning tahlilini izlanishni maqsadiga ko’ra ikkita yo’l olib borish mumkin: 1. Agar ma’lum bir vaqtning ichida kon’yunkturaning rivojlanish tendentsiyalari va sur’atlarini bilib olish masalasi qo’yilgan bo’lsa, u holda kon’yunktura tahlili shu vaqtning ichida uning dinamikasini o’rganish yo’li bilan olib boriladi, 2. Agar eng oxirgi sanaga kon’yunktura holatini aniqlash masalasi qo’yilgan bo’lsa, u holda iqtisodiy tsiklning fazasini va faza ichidagi misol tariqasidagi joyini aniqlash yo’li bilan olib boriladi. SHuni e’tiborga olish kerakki, kon’yunktura tahlili va uzoq tendentsiyalarning rivojlanishini aniqlash o’zora bog’liq va bir - birini to’ldiradi. Kon’yunktura tahlili jamiyatning xo’jalik xyotining qiyinligini hisobga olmagan holda u yoki bu qarashlarni tasdiklaydigan o’zboshimchalik bilan tanlangan omillar va statistiktik ma’lumotlarga yendoshib emas,balki bir-biriga qarama-qarshi hodisalarning yig’indisiga yendashish kerak.Kon’yunktura tahlilining shakli bu kon’yunktura sharhi va ma’lumotnomasidir. Mahsulotni ishlab chiqarishni belgilanganligiga qarab,mahsulotni absolyut birligi ulchovlarida ishlab chiqarib, ishlab chiqarish davrini davomiyligi,iste’molchilar doirasi tezroq yoki sekinroq kon’yunkturani o’zgarishini aks ettiradi. Ba’zi tarmoqlar,masalan kora metallurgiya,xavo va suv transporti,kurilish belgilangan iste’molchilar uchun oldindan buyurtma qilish tizimi bo’yicha ishlaydilar.Boshqalar esa, ya’ni avtomobil , radioelektron va shu kabilar qisqa muddat ichida ishlab chiqariladi va bozorda noma’lum iste’molchilarga sotiladi. Uzoq muddatli tovarlarni ishlab chiqarishni qisqarishi yoki o’z ishi natijasida ishlab chiqarish kon’yunkturasini yaxshilash yoki yomonlash aniq ko’rsatkichi bo’lib hisoblanmaydi. CHunki katta buyurtma portfelining kattaligi yoki shunday tarmoqlarda uning yo’qligi mahsulot ishlab chiqarish dinamikasining iqtisodiy tsiklning dinamikasidan rad etadi. 7.3. Kon’yunkturani bashorat qilish Ayrim tovar bozor kon’yunkturasini o’rganishdan maqsad to’g’ri bashorat qilish va o’zgarishlarning oldindan aytib berishdan iboratdir. Umuman bashorat - bu ob’ekt ahvolining kelajagi haqida, fikrlari va rejalarini ruyobga chiqarish yo’llari va muddatlaridir. Bashorat insonning o’rganish va amaliy faoliyatida yo’llangan ob’ekti bo’lib, jarayonlar, ko’rinishlar, hodisalar bo’lishi mumkin. Bashorat qilish bu- ob’ektning kelajagini tahlil qilish va bu kelajakni qanday bo’lishini ko’ra bilishdir. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning bashorat imkoniyatlari eng avval sabab va hodisa bog’lanishlarining tabiat xarakterlari orqali aniqlanadi. Oldindan aytib berish, bashorat qilish faqat umumiy xossalar va qonuniylikka ega bo’lgan sabab va xulosalar aniq bo’lgan jarayonlarga bog’liqdir. Bashoratning maqsadi va xizmati ratsional yechimlar qabul qilish uchun muqobil iqtisodiy rivojlanish va uning ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini ko’ra bilishdir. Bashorat qilish umumiy rejalashtirishni va boshqarishni rivojlantirish uchun samarali qurol bo’lib xizmat qiladi. Jahon bozori rivojlanish kelajagini aniq ko’ra bilish uning imkoniyatlarini va ehtiyojlarini aniqlash uchun davlat miqyosida qaysi sohalarini o’sishi va yeffektivligini aniqlash va radikal o’zgarishlarini va ilmiy ishlab chiqarishni baholashga imkoniyat beradi. Kon’yunkturani bashorat qilishda kon’yunktura rivojlanishi umumiy tendentsiya baholaridan boshlash kerak. Buning uchun esa kelajak kon’yunkturani zamonaviy kon’yunkturadan ajratish uchun hamma narsani e’tiborga olishi kerak.