BOZOR VA TAVAKKALCHILIK (Bozor iqtisodiyoti davrida tavakkalchilik va uning vujudga kelishi, Tavakkalchilikka bo‘lgan munosabatlar)

Yuklangan vaqt

2024-05-13

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

120,7 KB


Ilmiybaza.uz BOZOR VA TAVAKKALCHILIK Reja: 1. Bozor iqtisodiyoti davrida tavakkalchilik va uning vujudga kelishi. 2. Tavakkalchilikni o‘lchash. 3. Tavakkalchilikka bo‘lgan munosabatlar. 4. Tavakalchilikni pasaytirish yo‘llari. Ilmiybaza.uz BOZOR VA TAVAKKALCHILIK Reja: 1. Bozor iqtisodiyoti davrida tavakkalchilik va uning vujudga kelishi. 2. Tavakkalchilikni o‘lchash. 3. Tavakkalchilikka bo‘lgan munosabatlar. 4. Tavakalchilikni pasaytirish yo‘llari. Ilmiybaza.uz To‘g‘ri qaror qabul qilishning asosiy sharti axborotlarning to‘liqligidir. Axborotlar to‘liq bo‘lmagan sharoitda, ya’ni noaniqlik sharoitida qabul qilingan qaror turli salbiy oqibatlarga yoki ma’lum yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Ushbu yo‘qotishlar tavakkalchilikni (risk) bildiradi. Noaniqlik sharoitida tavakkalchilik (yo‘qotish) darajasini bilish uning oldini olish va tavakkalchilik darajasini kamaytirish uchun chora-tadbirlar ko‘rishga imkon beradi. Tavakkalchilik (risk) - ko‘yilgan maksadga erishishdagi yo‘kotishlardir. Noaniqlikka misol tariqasida jamg‘arilgan pulni ishonchliroq bo‘lgan xorijiy valyutada yig‘ish yoki tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘lgan, lekin shu bilan birga yuqori foyda keltirish mumkin bo‘lgan biznesga qo‘yish to‘g‘risidagi qaror qabul qilishni keltirish mumkin. Noaniqlik sharoitida iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar tomonidan qabul qilingan qarorlar tavakkkalchilikka bog‘liq bo‘lganligi sababli, noaniqlik cheklangan resurslarni samarasiz taqsimlanishiga, ortiqcha sarflarga hamda vaqtni yo‘qotishga olib kelishi mumkin. Yextimol (probability) - ma’lum natijaga erishish imkoniyati. Ob’ektiv (matematik) extimol - vokea va xodisalar jarayonida takrorlanishlarni xisob-kitob kilishga asoslangan yextimol. Tavakkalchilikni o‘lchash. Tavakkalchilikni o‘lchashning asosi ehtimol tushunchasi bilan bog‘liq. Amerikalik olim F.Nayt (1885-1974) ehtimolni ikki turga bo‘ladi: matematik, ya’ni oldindan aniqlash mumkin bo‘lgan ehtimol va statistik ehtimol. Kutiladigan miqdor - bu mumkin bo‘lgan barcha natijalarning o‘rtacha o‘lchangan qiymatlari. Bu yerda har bir natijaning ehtimoli ushbu mos qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o‘lchovi.        n i i i n n x x х х X E 1 2 2 1 1 ) (      , bu yerda ix - mumkin bo‘lgan natija; Ilmiybaza.uz To‘g‘ri qaror qabul qilishning asosiy sharti axborotlarning to‘liqligidir. Axborotlar to‘liq bo‘lmagan sharoitda, ya’ni noaniqlik sharoitida qabul qilingan qaror turli salbiy oqibatlarga yoki ma’lum yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Ushbu yo‘qotishlar tavakkalchilikni (risk) bildiradi. Noaniqlik sharoitida tavakkalchilik (yo‘qotish) darajasini bilish uning oldini olish va tavakkalchilik darajasini kamaytirish uchun chora-tadbirlar ko‘rishga imkon beradi. Tavakkalchilik (risk) - ko‘yilgan maksadga erishishdagi yo‘kotishlardir. Noaniqlikka misol tariqasida jamg‘arilgan pulni ishonchliroq bo‘lgan xorijiy valyutada yig‘ish yoki tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘lgan, lekin shu bilan birga yuqori foyda keltirish mumkin bo‘lgan biznesga qo‘yish to‘g‘risidagi qaror qabul qilishni keltirish mumkin. Noaniqlik sharoitida iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar tomonidan qabul qilingan qarorlar tavakkkalchilikka bog‘liq bo‘lganligi sababli, noaniqlik cheklangan resurslarni samarasiz taqsimlanishiga, ortiqcha sarflarga hamda vaqtni yo‘qotishga olib kelishi mumkin. Yextimol (probability) - ma’lum natijaga erishish imkoniyati. Ob’ektiv (matematik) extimol - vokea va xodisalar jarayonida takrorlanishlarni xisob-kitob kilishga asoslangan yextimol. Tavakkalchilikni o‘lchash. Tavakkalchilikni o‘lchashning asosi ehtimol tushunchasi bilan bog‘liq. Amerikalik olim F.Nayt (1885-1974) ehtimolni ikki turga bo‘ladi: matematik, ya’ni oldindan aniqlash mumkin bo‘lgan ehtimol va statistik ehtimol. Kutiladigan miqdor - bu mumkin bo‘lgan barcha natijalarning o‘rtacha o‘lchangan qiymatlari. Bu yerda har bir natijaning ehtimoli ushbu mos qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o‘lchovi.        n i i i n n x x х х X E 1 2 2 1 1 ) (      , bu yerda ix - mumkin bo‘lgan natija; Ilmiybaza.uz i  - ushbu natijaning paydo bo‘lish ehtimoli,    n i i 1 1  . Chetlanish - bu haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o‘rtasidagi farq bo‘lib, u tavakkalchilikdan (yo‘qotishdan) darak beradi. Ushbu farq qancha katta bo‘lsa yo‘qotish, ya’ni tavakkalchilik ham shuncha yuqori bo‘ladi. Dispersiya kutiladigan natijadan xakikiy natijaning urtacha kvadratik chetlanishi:         n i i i E x x P 1 2  2 Standart (o‘rta kvadratik) chetlanish – dispersiyadan olingan kvadrat ildiz:    2 Sub’ektlarning tavakkalchilikka bo‘lgan munosabatlari Tavakalchilikni pasaytirish yo‘llari: 1) Tavakkalchilikni taqsimlash 2) Diversifikatsiya 3) Tavakkalchiliklarni qo‘shish (sug‘urtalash). Ilmiybaza.uz i  - ushbu natijaning paydo bo‘lish ehtimoli,    n i i 1 1  . Chetlanish - bu haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o‘rtasidagi farq bo‘lib, u tavakkalchilikdan (yo‘qotishdan) darak beradi. Ushbu farq qancha katta bo‘lsa yo‘qotish, ya’ni tavakkalchilik ham shuncha yuqori bo‘ladi. Dispersiya kutiladigan natijadan xakikiy natijaning urtacha kvadratik chetlanishi:         n i i i E x x P 1 2  2 Standart (o‘rta kvadratik) chetlanish – dispersiyadan olingan kvadrat ildiz:    2 Sub’ektlarning tavakkalchilikka bo‘lgan munosabatlari Tavakalchilikni pasaytirish yo‘llari: 1) Tavakkalchilikni taqsimlash 2) Diversifikatsiya 3) Tavakkalchiliklarni qo‘shish (sug‘urtalash). Ilmiybaza.uz 4) Axborot izlash Tavakkalchiliklarni qo‘shish - ushbu usul tasodifiy yo‘qotishlarni o‘zgarmas xarajatlarga aylantirish orqali tavakkalchilikni kamaytirishga qaratilgan. Ma’lumki, mulkning o‘g‘irlanishi, shaxsning kasal bo‘lib ishga chiqmasligi, tabiiy ofatlarning bo‘lishi tasodifiy bo‘lib ular juda katta xarajatlarga olib kelishi mumkin. Ushbu noxush hodisalarning oqibatlarini kamaytirishda sug‘urtaning ahamiyati katta. Tavakkalchilikni taqsimlash - ushbu usulga ko‘ra zarar kыrish ehtimoli bilan bog‘liq bo‘lgan tavakkalchilik bilan qatnashuvchi sub’ektlar o‘rtasida shunday taqsimlanadiki, oqibatda har bir sub’ektning kutiladigan yo‘qotishi nisbatan kichik bo‘ladi. Asimmetrik axborotlashgan bozor. Asimmetrik axborot - bu shunday holatki, bozordagi bozor sub’ektlari o‘rtasida bo‘ladigan savdo-sotiqda ularning bir qismi kerakli, muhim axborotga ega, qolgan qismi esa ega emas. Bozor signallari. Bozorda sotiladigan tovar to‘g‘risida, tovarni ishlab chiqaruvchi firmaning nomi to‘g‘risidagi axborotlar, tovar markasi, firma belgisi, firmaning obro‘i, tovar sifati va kafolati to‘g‘risidagi axborotlar bozor signallari bo‘lib xizmat qiladi va bu signallar tovar sotib olishdagi tavakkalchilikni kamaytiradi. Masalan, siz sotib olmoqchi bo‘lgan tovar siz bilgan, sifatli mahsulot ishlab chiqaradigan firmaning mahsuloti bo‘lsa, siz mahsulotni yo‘qotishsiz sotib olasiz. Auksionlar. Auksionlar ham axborotlardagi asimmetriyani yo‘qotadigan bozor hisoblanadi. Noyob san’at namunasiga, tez buziladigan mahsulotlarga (sabzavot, meva, baliq) narxlar sotish vaqtida o‘rnatiladi. Auksionlarning asosan ikki turi mavjud: Ingliz va Golland auksionlari. Ingliz auksioni - bu auksionda stavka pastdan yuqoriga qarab oshib boradi va bu oshish taklif qilingan maksimal narxda tovar sotilguncha davom etadi. Ushbu auksionda asosan san’at namunalari, zebu-ziynatlar va hokazolar sotiladi. Ilmiybaza.uz 4) Axborot izlash Tavakkalchiliklarni qo‘shish - ushbu usul tasodifiy yo‘qotishlarni o‘zgarmas xarajatlarga aylantirish orqali tavakkalchilikni kamaytirishga qaratilgan. Ma’lumki, mulkning o‘g‘irlanishi, shaxsning kasal bo‘lib ishga chiqmasligi, tabiiy ofatlarning bo‘lishi tasodifiy bo‘lib ular juda katta xarajatlarga olib kelishi mumkin. Ushbu noxush hodisalarning oqibatlarini kamaytirishda sug‘urtaning ahamiyati katta. Tavakkalchilikni taqsimlash - ushbu usulga ko‘ra zarar kыrish ehtimoli bilan bog‘liq bo‘lgan tavakkalchilik bilan qatnashuvchi sub’ektlar o‘rtasida shunday taqsimlanadiki, oqibatda har bir sub’ektning kutiladigan yo‘qotishi nisbatan kichik bo‘ladi. Asimmetrik axborotlashgan bozor. Asimmetrik axborot - bu shunday holatki, bozordagi bozor sub’ektlari o‘rtasida bo‘ladigan savdo-sotiqda ularning bir qismi kerakli, muhim axborotga ega, qolgan qismi esa ega emas. Bozor signallari. Bozorda sotiladigan tovar to‘g‘risida, tovarni ishlab chiqaruvchi firmaning nomi to‘g‘risidagi axborotlar, tovar markasi, firma belgisi, firmaning obro‘i, tovar sifati va kafolati to‘g‘risidagi axborotlar bozor signallari bo‘lib xizmat qiladi va bu signallar tovar sotib olishdagi tavakkalchilikni kamaytiradi. Masalan, siz sotib olmoqchi bo‘lgan tovar siz bilgan, sifatli mahsulot ishlab chiqaradigan firmaning mahsuloti bo‘lsa, siz mahsulotni yo‘qotishsiz sotib olasiz. Auksionlar. Auksionlar ham axborotlardagi asimmetriyani yo‘qotadigan bozor hisoblanadi. Noyob san’at namunasiga, tez buziladigan mahsulotlarga (sabzavot, meva, baliq) narxlar sotish vaqtida o‘rnatiladi. Auksionlarning asosan ikki turi mavjud: Ingliz va Golland auksionlari. Ingliz auksioni - bu auksionda stavka pastdan yuqoriga qarab oshib boradi va bu oshish taklif qilingan maksimal narxda tovar sotilguncha davom etadi. Ushbu auksionda asosan san’at namunalari, zebu-ziynatlar va hokazolar sotiladi. Ilmiybaza.uz Golland auksionida stavkalar yuqoridan pastga qarab, toki tovar minimal mumkin bo‘lgan narxda sotilgunga qadar tushib boradi. Ushbu auksionda vaqt muhim ahamiyatga ega, nima uchun deganda auksionda asosan tez buziladigan tovarlar sotiladi: gullar, sabzavotlar, mevalar, baliq va hokazolar sotiladi. Ilmiybaza.uz Golland auksionida stavkalar yuqoridan pastga qarab, toki tovar minimal mumkin bo‘lgan narxda sotilgunga qadar tushib boradi. Ushbu auksionda vaqt muhim ahamiyatga ega, nima uchun deganda auksionda asosan tez buziladigan tovarlar sotiladi: gullar, sabzavotlar, mevalar, baliq va hokazolar sotiladi.