BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYASI
REJA:
1. Bronza davriga tavsif.
2. Yevropa va Osiyo hududlarida bronza davri.
3. MDH hududidagi bronza davri madaniyati (Afanasev va Andronovo
madaniyatlari).
4. Markaziy Osiyo hududida bronza davri.
TAYANCH SO’ZLAR
Bronza davri, bronza – metalining xususiyatlari, Katakomba - mozor-qo’rg’onlari,
Yog’ochband mozor-qo’rg’onlari, moddiy madaniyat yodgorliklari, xo’jalik va
madaniy taraqqiyot darajasi.
Bronza davri miloddan avvalgi III-II ming yillikni o’z ichiga oladi. Bu
davrda Egey dunyosi, Misr, Ikki daryo oralig’i, Hindiston va Xitoyda quldorlik
jamiyati ravnaq topgan. Yevropa va Osiyoning ko’p mamlakatlarida esa,,, hali
ibtidoiy jamoa tuzumi hukm surgan.
Jez miloddan avvalgi III ming yillikda kashf etilgan. Uning vatani Ikkidaryo
oralig’i bo’lgan. U mis bilan qalay qorishmasidan iborat bo’lib, nisbat jihatidan turli
xilda. Bronza metal sifatida ko’p afzalliklarga ega:
1. Bronza qurollar mis qurollardan pishiqroq va o’tkirroq.
2. Uni eritib quyish oson, chunki uning erish temperaturasi pastroq.
Mis va bronza tabiatda yombi holida tarqalgan. Misni eritish t° - 1084 S°,
bronzaning erish t° 700-900 S° o’rtasida1. Mis va qalayni birga qo’shib, qoliplarga
quyishgan. Qoliplar toshdan qumtosh yoki toshtaxtachalardan iborat bo’lgan.
Bronzaning kashf etilishi ibtidoiy jamoa ho’jaligida ro’y bergan buyuk
madaniy xo’jalik ixtiro edi. Yangi metal xarbiy qurollarning turini ko’paytirdi, harbiy
qurollarning xili va jangovarligi oshdi. Bronzadan yasalgan uy-ro’zg’or buyumlari
ham paydo bo’ldi. Ammo bronza mehnat qurollari ishlab chiqarish uchun nodir va
kamchil metal bo’lib qolaveradi. U mehnat qurollari yasashda tosh xom ashyosini
uzil-kesil siqib chiqara olmadi. Chunki dastlab bronzadan munchoqlar, uzuklar,
to’g’nag’ichlar yasalgan. Ular asosan ziynat buyumlari edi. Bu davrda tosh qurollar
ham ko’plab ishlatilgan. Tosh parrakchalardan keng foydalanilgan. Ammo
1 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 66.
bronzaning toshga nisbatan ustunlik tomonlari, ya’ni uning juda tez turli shaklga
keltirilishi, turli ishlarda foydalanish mumkinligi, ko’p uchraydigan keskir va qattiq
tosh qurollarni kamyobligi, mo’rtligi va tez sinishi kabi xususiyatga ega bo’lgan
(bronza) metal siqib chiqara olmagan2.
Bu davrda bronzadan asosan turli bezaklar, uy-ro’zg’or va ho’jalik buyumlari,
xarbiy qurol-aslahalar va mehnat qurollari yasaydigan maxsus temirchilik,
chilangarlik va zargarlik ustaxonalari vujudga keldi. Hunarmandchilikning
ixtisoslashuvi bilan mintaqalararo ayirboshlash kuchaydi. Kishilik jamiyati tarixida
birinchi marta muntazam mol ayirboshlash imkoniyati bevosita dehqonchilik va
chorvachilikning bir-biridan ajralishi va hunarmandchilikning paydo bo’lishi bilan
izohlanadi.
Bronza davri ho’jaliklari ho’jalik va ijtimoiy taraqqiyot darajalari bilan bir-
biridan farq qilmasa-da, sopol buyumlarining xili, qabrlar qurilishi jihatidan bir-
biridan farqlanadi3.
Yevropadagi ibtidoiy davr qo’rg’onlarining deyarli hammasidan bo’yalgan va
bo’yalmagan skletlar topilgan. Skletlar yerda yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda
2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 67.
3 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 68
yotishadi. Bu odat keng yoyilgan. Hatto Sharq, Markaziy Osiyo hududlarida ibtidoiy
qabilalar tug’ilguncha odam ona qornida qanday holatda bo’lsa, o’lganidan keyin yer
bag’rida shu taxlitda yotadi deb o’ylaganlar. Arxeologlar tomonidan murdani
bo’yab, bukchaytirib ko’mishning 3 davri ajratib o’rganilgan:
1.
Qadimgi chuqur, mozor-qo’rg’onlari (eneolit davriga mansub).
2.
Katakomba mozor-qo’rg’onlari.
3.
Yog’ochband mozor qo’rg’onlari.
Katakomba mozor-qo’rg’onlari go’rlari yon tomoniga o’yib qazilgan alohida
lahad shaklidagi qabrlardir. Bu mozor qo’rg’onlardan bronza, mis-pichoqlar,
to’g’nag’ichlar, bigiz, buyumlar topilgan. Katakomba mozor-qo’rg’onlarida tosh
qurollar silliqlangan tosh boltalar va cho’qmorlar, chaqmoqtosh, nayza, o’q va
pichoqlar, sopol idishlar ko’plab topilgan, bu sopol buyumlarning aksariyatini tagi
tekis va hatto boshqa shakllari ham uchraydi.
Katakomba davri miloddan avvalgi III ming yillikning oxirlaridan II ming
yillikning I-yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Katakomba mozor-
qo’rg’onlaridan erkaklar va ayollar murdalari topilgan. Ko’plab kollektiv qabrlar ham
uchraydi.
Miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalarida katakomba davri o’rniga
yog’ochband davri keladi. Yog’ochband-yog’och qabr, MDH hududlarida, Shimoliy
Yevropada ko’plab tarqalgan. Go’rlar-ning ichiga murdalar yog’och tobutda
qo’yilgan. Shuning uchun ham bu qabrlar yog’ochband qabrlar deb ataladi.
Yog’ochband davri miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalariga to’g’ri
keladi. Bu davrda dastali, teshikli boltalar keng tarqalgan. Dastlab ular Sharq
mamlakatlaridagi yodgorliklardan topilgan. Yog’ochband davrida metallurgiya va
chorvachilikning, rivojlanishi boyliklar to’planishiga va xarbiy to’qnashuvlarning
kuchayishiga olib keladi. Jamiyatda moddiy boyliklarning ayrim kishilar qo’lida
to’planishi jarayoni boshlanadi.
Bronza davriga oid bo’lgan qo’rg’onsiz qabrlar ham ko’p uchraydi. Unda
murdalar kuydirilgan. Bunday xolat G’arbiy Yevropada so’nggi bronza davri uchun
xarakterlidir.
Bronza (Jez) davri mozor-qo’rg’onlari o’rganilishi orqali bu davr haqida
ma’lum tasavvurlarga ega bo’lindi. Bu davr mozorlaridan «bo’yalgan va
bukchaytirilgan» skletlar ko’plab topilgan. Bu davrda kishilar murdalarga har xil
rangdagi (ko’proq qizil, och qizil) tabiiy bo’yoqlar sepishgan. Qizil va och qizil rang
– jon, tirilish, qon ramzi hisoblangan.
«Bukchaytirilgan skletlar» - murdalarni yonboshlab, oyoqlari bukilgan
holatda ko’milishi, odamning dunyoga kelishi, ibtido va intiho haqidagi
tasavvurlarning inikosi sifatida, ona qornida va yer bag’rida bir holatda bo’lishini aks
etirilishidir.
Yevropada bronza davri chorvador qabilalari o’ziga xos katta birliklarni tashkil
etadi. Sopol buyumlarning shakli va naqshlari o’z birliklarga xos bo’lib, ular bir-
birlaridan farq qilgan.
Masalan, Janubiy Shvetsiya, Daniya, Germaniya, Pol’sha, Chexiya, Frantsiya,
Venetsiya, hududlarida, xatto MDH davlatlari territoriyalarida chilvir naqshli sopol
buyumlar keng tarqalgan. Angliya, Frantsiya, Ispaniya, G’arbiy Germaniya
hududlarida esa, oddiy, o’ziga xos shakldagi sopol buyumlar tarqalgan.
Yer yuzining ko’plab hududlaridan bronza (jez) davri yodgor-liklari topilgan.
Arxeologlar ijtimoiy-iqtisodiy va maishiy munosa-batlarni yodgorliklardan topilgan
moddiy topilmalarni o’rganish orqali tiklab, bronza davri kishilari hayoti va faoliyati
haqida ma’lumotlarga ega bo’ldilar. Sharqiy O’rta yer dengizi bo’ylarida, xususan
Falastinda bronza davrida shahar tipi markazlari paydo bo’lgan hunarmandchilik va
mustahkamlangan manzillarning shakllanishi bilan ilk bronza davrida kulolchilik
charxi paydo bo’ladi. Ushlagichli cho’zinchoq ko’zalar va turli shakldagi idishlar
bronza davrida keng tarqaladi. Falastin yodgorliklarida bronza, mis, kumush metali
keng ishlatilgan. Hatto milddan avvalgi III ming yillik oxirlarida kumush idishlar
keng tarqalgan. Falastinda bronza davriga mansub kumush xazina topilgan. U 35 xil
predmetdan iborat bo’lib, uning tarkibida turli buyumlar, idishlar, bezaklar bo’lgan.
Bronza davri manzillari ko’pincha mudofaa devorlari, bilan o’ralgan, to’g’ri
burchakli binolardan iborat bo’lgan. Bu davr shahar xarobalarining o’rni 2-4ga etadi
va buyumlarning joylanishi, qurilishi shakli o’ziga xos reja asosida bo’lgan.
Falastin yodgorliklari mudofaa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, bu devorlarning
eni 4,5 metrdan to 8 metrgacha bo’lgan. Masalan, Fara yodgorligi xarobasi devorlar
bilan o’ralgan. Fara shahri xarobasi hisoblanadi. Shahardan ijtimoiy xarakterdagi
binolarning qoldiqlari topilgan. Yuqori tabaqa uylari, mahalliy hukmdorlarning
saroylari ham mavjud bo’lgan. Shahardan unga uzoq bo’lmagan joyda qabriston
joylashgan. Bu erda (Ochiq Qabr) kollektiv qabrlar bo’lib, har bir qabrda 50-90
murdaning qoldig’i bo’lgan. Hatto, bir qabrga 300 kishi ko’milgan. Qabrlardan
kulolchilik buyumlari (idishlar), zeb-ziynat va ayrimlaridan metal buyumlar topilgan.
Miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
o’zgaradi. Bu davrga oid bo’lgan Iordan vohasidagi Xazor xarobasi 50 gani tashkil
etadi. U poytaxt, ya’ni markaz vazifasini o’tagan. Xarobada ibodatxona qoldig’i va
zadagon kishilarning uylari qoldiqlari topilgan. Ilk sinfiy munosabatlar mavjud
bo’lganligini bildiruvchi topilmalar – yuqori tabaqa, oziq-ovqat omborlari
o’rganilgan.
Kichik Osiyoda Qumtepa yodgorligi bronza davriga mansub bo’lib, u
miloddan avvalgi III ming yillik bilan belgilanadi. Qumtepa yodgorligi tosh
arxitekturasining ajoyib namunasi bo’lib, unda uylar poydevorigina emas, balki
xonalar ham toshdan urilgan. Kichik Osiyoda bronza davriga oid bo’lgan Troya I,
Termi manzilgohlaridan bronza qurollar topilgan va o’rganilgan.
Miloddan avvalgi III ming yillik oxirlarida hunarmandchilikni rivojlanishi
shaharlarning gullab-yashnashiga sabab bo’lgan. Markaziy Osiyo shaharlari – Troya
II, Polisxni V, Axlatenbel 1-2 ga maydonni tashkil etgan. Beyjesulton shahar
xarobasining maydoni 24ga teng bo’lib, yodgorlik xarobalardan shahar xususiyatiga
xos elementlar, hukmdor saroyi, ijtimoiy bino qoldiqlari topilgan va o’rganilgan.
Elamning bronza davri yodgorliklari – Eron hududida Suza kompleksi bo’lib,
u miloddan avvalgi III ming yillikning birinchi yarmiga oiddir. Suza kompleksidan
buqa, echki, baliq suratlari solingan kulolchilik buyumlari, bronza qurollar – bolta,
xanjar, qadimgi Elam yozuvi aks ettirilgan plastinkalar topilgan.
MDH davlatlari hududida ham bronza davri yodgorliklari o’rganilgan. Janubiy
Sibir’ hududida bronza davri yodgorliklaridan eng qadimiysi Afanas’ev madaniyati
bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Afanas’ev madaniyati Enisey
(Enasoy) daryosi bo’yida joylashgan. Afanas’ev yodgorligidan qadimgi qabrlar o’rni
topilgan. Bu qabrlar ustiga tosh taxlangan chuqur qabrlar bo’lib, unga murdalar
yonlab qo’yilgan. Ularning yonida oziq-ovqatlar, mehnat qurollari qoldiqlari
saqlangan.
Miloddan avvalgi II ming yilliklarda G’arbiy Sibir’ xududida Andronov
madaniyati keng tarqalgan. Andronovo madaniyati tipi- Janubiy Sibir’, Janubiy Ural,
Qozog’iston shimoliy hududiga mosdir. Andronovo madaniyati qabrlar va
makonlardan iborat bo’lgan. Qabrlar – to’g’ri burchakli bo’lib, yog’och va tosh
plitalar bilan yonlari mustahkamlangan. Andronovo madaniyatiga oid makonlarda
metallurgiya, chorvachilik, motiga dehqonchiligi rivojlangan. Ko’plab jez qurollar,
don qoldiqlari topilgan.
Andronovo madaniyati bronza davri chorvador qabilalari madaniyati bo’lib,
bu madaniyatga tegishli dastlabki yodgorlik o’tgan asrning 20-yillarida Sibiriyaning
Achinsk shahri yaqinidagi Andronovo qishlog’idan topib o’rganilgani uchun shu
nomni olgan. Bu madaniyatga tegishli jamoalarning ayrim guruhlari hatto o’z
podasiga bo’sh yaylovlar qidirib miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida O’rta
Osiyo hududlariga ham kirib keladi. Xorazmda va Farg’ona hududlarida o’z moddiy
madaniyat izlarini qoldiradilar4.
Kavkazning tabiiy sharoiti bronza davri xo’jaligi dehqonchilik va chorvachilik
uchun qulay bo’lganligi uchun ham bu yerda ko’plab qabilalar o’zlarining
4 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 75.
madaniyatini vujudga keltirgan. Kavkazorti madaniyati Old Osiyo madaniyatiga
yaqin. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarga oid makonlardan qadimgi sharq
qurollari, qadimgi Ossuriya qilichlari kabi moddiy topilmalar topilgan. Kavkazortida
Maykop, Trialet kabi mozor- qo’rg’onlar o’rganilgan.
Bronza davrida ibtidoiy jamiyat ho’jalik va madaniy taraqqiyoti yuqori
darajada bo’lgan. Bronza davri urug’chilik jamoasi xarobalari o’rnida dastlabki sinfiy
jamiyat vujudga kelganligini ko’rsatuvchi dalillar arxeologlar tomonidan aniqlangan.
Bronza davrida mulkiy tabaqalanish jarayoni natijasida ibtidoiy jamoa tuzumidan
quldorlik tuzumiga o’tish ro’y beradi. Bu jarayonlarni o’rganishda turli hududlarda
topilgan bronza davri arxeologik manbalari katta ahamiyatga egadir.
Farg’ona vodiysida mil. avv. II ming yillik oxiri - I ming yillik boshlarida
o’ziga xos Chust madaniyati shakllandi. Bugungi kungacha Farg’ona vodiysida
Chust madaniyatiga mansub 70 dan ortiq yodgorliklar o’rganilgan. Bular jumlasiga
Chust Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Bo’ztepa, Chimboy va boshqalar kiradi. Chust
madaniyati yodgorliklarining eng chekkalari bir-biridan 100 km masofada
joylashganligi ushbu madaniyatni keng tarqalganligini ko’rsatadi.
Shimoliy Farg’onadagi Chust guruhiga Govasoy xavzasida Chust,
Ko’ksaraksoy sohilida Qoraqo’rg’on, Kosonsoy vodiysida To’raqo’rg’on, Tergovchi
I, II, Go’rmiron, Yoztepa yodgorliklari kiradi.
Sharqy Farg’ona guruhi yodgorliklari Dalvarzintepa guruhi deb nomlanib, ular
Qoradaryoning so’l sohilida joylashgan. Mazkur guruhga Dalvarzintepa, Ashqoltepa,
Axshar va G’ayrattepa yodgorliklari kiradi.
Qoradaryoning o’ng qirg’g’ida joylashgan O’zgan guruhiga Dehqon,
Chimboy, Qoraqo’chqor I va II, O’zgan, Qashqaterak, Do’nbuloq yodgorliklari
kiradi.
Janubi-sharqiy Farg’onadan Sho’rtepa, Zarg’aldoqtepa, Manyak, Shaltoqtepa
makonlari topilgan. Shuningdek, yuqoridagi guruhlarga kirmagan Chakan,
Aqbarabod makonlari ham o’rganilgan. Asosiy yodgorliklar Farg’ona vodiysining
sharqiy
tumanlarida
joylashganligi
bu
yerda
dehqonchilikning
yuksak
rivojlanganligini ko’rsatadi. Topilgan moddiy ashyolar Chust davri madaniyati mil.
avv. II-I ming yillik boshlariga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Radiouglerod tahliliga
ko’ra Dalvarzintepaning I davri mil.avv. 1090 ± 120 yil, ikkinchi davri esa, mil.avv.
760 ± 120 yildir. Chustning so’nggi davri mil. avv. 280 ± 75 yilni o’z ichiga oladi.
Chust madaniyati yodgorliklari egallagan maydoniga ko’ra katta, kichik va
o’rtacha hisoblanadi. Katta qishloqlarga maydoni 10 gektardan ortiq bo’lgan
