BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2024-03-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

170,9 KB


BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Bronza davriga tavsif. 2. Yevropa va Osiyo hududlarida bronza davri. 3. MDH hududidagi bronza davri madaniyati (Afanasev va Andronovo madaniyatlari). 4. Markaziy Osiyo hududida bronza davri. BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Bronza davriga tavsif. 2. Yevropa va Osiyo hududlarida bronza davri. 3. MDH hududidagi bronza davri madaniyati (Afanasev va Andronovo madaniyatlari). 4. Markaziy Osiyo hududida bronza davri. TAYANCH SO’ZLAR Bronza davri, bronza – metalining xususiyatlari, Katakomba - mozor-qo’rg’onlari, Yog’ochband mozor-qo’rg’onlari, moddiy madaniyat yodgorliklari, xo’jalik va madaniy taraqqiyot darajasi. Bronza davri miloddan avvalgi III-II ming yillikni o’z ichiga oladi. Bu davrda Egey dunyosi, Misr, Ikki daryo oralig’i, Hindiston va Xitoyda quldorlik jamiyati ravnaq topgan. Yevropa va Osiyoning ko’p mamlakatlarida esa,,, hali ibtidoiy jamoa tuzumi hukm surgan. Jez miloddan avvalgi III ming yillikda kashf etilgan. Uning vatani Ikkidaryo oralig’i bo’lgan. U mis bilan qalay qorishmasidan iborat bo’lib, nisbat jihatidan turli xilda. Bronza metal sifatida ko’p afzalliklarga ega: 1. Bronza qurollar mis qurollardan pishiqroq va o’tkirroq. 2. Uni eritib quyish oson, chunki uning erish temperaturasi pastroq. Mis va bronza tabiatda yombi holida tarqalgan. Misni eritish t° - 1084 S°, bronzaning erish t° 700-900 S° o’rtasida1. Mis va qalayni birga qo’shib, qoliplarga quyishgan. Qoliplar toshdan qumtosh yoki toshtaxtachalardan iborat bo’lgan. Bronzaning kashf etilishi ibtidoiy jamoa ho’jaligida ro’y bergan buyuk madaniy xo’jalik ixtiro edi. Yangi metal xarbiy qurollarning turini ko’paytirdi, harbiy qurollarning xili va jangovarligi oshdi. Bronzadan yasalgan uy-ro’zg’or buyumlari ham paydo bo’ldi. Ammo bronza mehnat qurollari ishlab chiqarish uchun nodir va kamchil metal bo’lib qolaveradi. U mehnat qurollari yasashda tosh xom ashyosini uzil-kesil siqib chiqara olmadi. Chunki dastlab bronzadan munchoqlar, uzuklar, to’g’nag’ichlar yasalgan. Ular asosan ziynat buyumlari edi. Bu davrda tosh qurollar ham ko’plab ishlatilgan. Tosh parrakchalardan keng foydalanilgan. Ammo 1 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 66. TAYANCH SO’ZLAR Bronza davri, bronza – metalining xususiyatlari, Katakomba - mozor-qo’rg’onlari, Yog’ochband mozor-qo’rg’onlari, moddiy madaniyat yodgorliklari, xo’jalik va madaniy taraqqiyot darajasi. Bronza davri miloddan avvalgi III-II ming yillikni o’z ichiga oladi. Bu davrda Egey dunyosi, Misr, Ikki daryo oralig’i, Hindiston va Xitoyda quldorlik jamiyati ravnaq topgan. Yevropa va Osiyoning ko’p mamlakatlarida esa,,, hali ibtidoiy jamoa tuzumi hukm surgan. Jez miloddan avvalgi III ming yillikda kashf etilgan. Uning vatani Ikkidaryo oralig’i bo’lgan. U mis bilan qalay qorishmasidan iborat bo’lib, nisbat jihatidan turli xilda. Bronza metal sifatida ko’p afzalliklarga ega: 1. Bronza qurollar mis qurollardan pishiqroq va o’tkirroq. 2. Uni eritib quyish oson, chunki uning erish temperaturasi pastroq. Mis va bronza tabiatda yombi holida tarqalgan. Misni eritish t° - 1084 S°, bronzaning erish t° 700-900 S° o’rtasida1. Mis va qalayni birga qo’shib, qoliplarga quyishgan. Qoliplar toshdan qumtosh yoki toshtaxtachalardan iborat bo’lgan. Bronzaning kashf etilishi ibtidoiy jamoa ho’jaligida ro’y bergan buyuk madaniy xo’jalik ixtiro edi. Yangi metal xarbiy qurollarning turini ko’paytirdi, harbiy qurollarning xili va jangovarligi oshdi. Bronzadan yasalgan uy-ro’zg’or buyumlari ham paydo bo’ldi. Ammo bronza mehnat qurollari ishlab chiqarish uchun nodir va kamchil metal bo’lib qolaveradi. U mehnat qurollari yasashda tosh xom ashyosini uzil-kesil siqib chiqara olmadi. Chunki dastlab bronzadan munchoqlar, uzuklar, to’g’nag’ichlar yasalgan. Ular asosan ziynat buyumlari edi. Bu davrda tosh qurollar ham ko’plab ishlatilgan. Tosh parrakchalardan keng foydalanilgan. Ammo 1 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 66. bronzaning toshga nisbatan ustunlik tomonlari, ya’ni uning juda tez turli shaklga keltirilishi, turli ishlarda foydalanish mumkinligi, ko’p uchraydigan keskir va qattiq tosh qurollarni kamyobligi, mo’rtligi va tez sinishi kabi xususiyatga ega bo’lgan (bronza) metal siqib chiqara olmagan2. Bu davrda bronzadan asosan turli bezaklar, uy-ro’zg’or va ho’jalik buyumlari, xarbiy qurol-aslahalar va mehnat qurollari yasaydigan maxsus temirchilik, chilangarlik va zargarlik ustaxonalari vujudga keldi. Hunarmandchilikning ixtisoslashuvi bilan mintaqalararo ayirboshlash kuchaydi. Kishilik jamiyati tarixida birinchi marta muntazam mol ayirboshlash imkoniyati bevosita dehqonchilik va chorvachilikning bir-biridan ajralishi va hunarmandchilikning paydo bo’lishi bilan izohlanadi. Bronza davri ho’jaliklari ho’jalik va ijtimoiy taraqqiyot darajalari bilan bir- biridan farq qilmasa-da, sopol buyumlarining xili, qabrlar qurilishi jihatidan bir- biridan farqlanadi3. Yevropadagi ibtidoiy davr qo’rg’onlarining deyarli hammasidan bo’yalgan va bo’yalmagan skletlar topilgan. Skletlar yerda yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda 2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 67. 3 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 68 bronzaning toshga nisbatan ustunlik tomonlari, ya’ni uning juda tez turli shaklga keltirilishi, turli ishlarda foydalanish mumkinligi, ko’p uchraydigan keskir va qattiq tosh qurollarni kamyobligi, mo’rtligi va tez sinishi kabi xususiyatga ega bo’lgan (bronza) metal siqib chiqara olmagan2. Bu davrda bronzadan asosan turli bezaklar, uy-ro’zg’or va ho’jalik buyumlari, xarbiy qurol-aslahalar va mehnat qurollari yasaydigan maxsus temirchilik, chilangarlik va zargarlik ustaxonalari vujudga keldi. Hunarmandchilikning ixtisoslashuvi bilan mintaqalararo ayirboshlash kuchaydi. Kishilik jamiyati tarixida birinchi marta muntazam mol ayirboshlash imkoniyati bevosita dehqonchilik va chorvachilikning bir-biridan ajralishi va hunarmandchilikning paydo bo’lishi bilan izohlanadi. Bronza davri ho’jaliklari ho’jalik va ijtimoiy taraqqiyot darajalari bilan bir- biridan farq qilmasa-da, sopol buyumlarining xili, qabrlar qurilishi jihatidan bir- biridan farqlanadi3. Yevropadagi ibtidoiy davr qo’rg’onlarining deyarli hammasidan bo’yalgan va bo’yalmagan skletlar topilgan. Skletlar yerda yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda 2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 67. 3 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 68 yotishadi. Bu odat keng yoyilgan. Hatto Sharq, Markaziy Osiyo hududlarida ibtidoiy qabilalar tug’ilguncha odam ona qornida qanday holatda bo’lsa, o’lganidan keyin yer bag’rida shu taxlitda yotadi deb o’ylaganlar. Arxeologlar tomonidan murdani bo’yab, bukchaytirib ko’mishning 3 davri ajratib o’rganilgan: 1. Qadimgi chuqur, mozor-qo’rg’onlari (eneolit davriga mansub). 2. Katakomba mozor-qo’rg’onlari. 3. Yog’ochband mozor qo’rg’onlari. Katakomba mozor-qo’rg’onlari go’rlari yon tomoniga o’yib qazilgan alohida lahad shaklidagi qabrlardir. Bu mozor qo’rg’onlardan bronza, mis-pichoqlar, to’g’nag’ichlar, bigiz, buyumlar topilgan. Katakomba mozor-qo’rg’onlarida tosh qurollar silliqlangan tosh boltalar va cho’qmorlar, chaqmoqtosh, nayza, o’q va pichoqlar, sopol idishlar ko’plab topilgan, bu sopol buyumlarning aksariyatini tagi tekis va hatto boshqa shakllari ham uchraydi. Katakomba davri miloddan avvalgi III ming yillikning oxirlaridan II ming yillikning I-yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Katakomba mozor- qo’rg’onlaridan erkaklar va ayollar murdalari topilgan. Ko’plab kollektiv qabrlar ham uchraydi. Miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalarida katakomba davri o’rniga yog’ochband davri keladi. Yog’ochband-yog’och qabr, MDH hududlarida, Shimoliy Yevropada ko’plab tarqalgan. Go’rlar-ning ichiga murdalar yog’och tobutda qo’yilgan. Shuning uchun ham bu qabrlar yog’ochband qabrlar deb ataladi. Yog’ochband davri miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalariga to’g’ri keladi. Bu davrda dastali, teshikli boltalar keng tarqalgan. Dastlab ular Sharq mamlakatlaridagi yodgorliklardan topilgan. Yog’ochband davrida metallurgiya va chorvachilikning, rivojlanishi boyliklar to’planishiga va xarbiy to’qnashuvlarning kuchayishiga olib keladi. Jamiyatda moddiy boyliklarning ayrim kishilar qo’lida to’planishi jarayoni boshlanadi. Bronza davriga oid bo’lgan qo’rg’onsiz qabrlar ham ko’p uchraydi. Unda murdalar kuydirilgan. Bunday xolat G’arbiy Yevropada so’nggi bronza davri uchun xarakterlidir. yotishadi. Bu odat keng yoyilgan. Hatto Sharq, Markaziy Osiyo hududlarida ibtidoiy qabilalar tug’ilguncha odam ona qornida qanday holatda bo’lsa, o’lganidan keyin yer bag’rida shu taxlitda yotadi deb o’ylaganlar. Arxeologlar tomonidan murdani bo’yab, bukchaytirib ko’mishning 3 davri ajratib o’rganilgan: 1. Qadimgi chuqur, mozor-qo’rg’onlari (eneolit davriga mansub). 2. Katakomba mozor-qo’rg’onlari. 3. Yog’ochband mozor qo’rg’onlari. Katakomba mozor-qo’rg’onlari go’rlari yon tomoniga o’yib qazilgan alohida lahad shaklidagi qabrlardir. Bu mozor qo’rg’onlardan bronza, mis-pichoqlar, to’g’nag’ichlar, bigiz, buyumlar topilgan. Katakomba mozor-qo’rg’onlarida tosh qurollar silliqlangan tosh boltalar va cho’qmorlar, chaqmoqtosh, nayza, o’q va pichoqlar, sopol idishlar ko’plab topilgan, bu sopol buyumlarning aksariyatini tagi tekis va hatto boshqa shakllari ham uchraydi. Katakomba davri miloddan avvalgi III ming yillikning oxirlaridan II ming yillikning I-yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Katakomba mozor- qo’rg’onlaridan erkaklar va ayollar murdalari topilgan. Ko’plab kollektiv qabrlar ham uchraydi. Miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalarida katakomba davri o’rniga yog’ochband davri keladi. Yog’ochband-yog’och qabr, MDH hududlarida, Shimoliy Yevropada ko’plab tarqalgan. Go’rlar-ning ichiga murdalar yog’och tobutda qo’yilgan. Shuning uchun ham bu qabrlar yog’ochband qabrlar deb ataladi. Yog’ochband davri miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalariga to’g’ri keladi. Bu davrda dastali, teshikli boltalar keng tarqalgan. Dastlab ular Sharq mamlakatlaridagi yodgorliklardan topilgan. Yog’ochband davrida metallurgiya va chorvachilikning, rivojlanishi boyliklar to’planishiga va xarbiy to’qnashuvlarning kuchayishiga olib keladi. Jamiyatda moddiy boyliklarning ayrim kishilar qo’lida to’planishi jarayoni boshlanadi. Bronza davriga oid bo’lgan qo’rg’onsiz qabrlar ham ko’p uchraydi. Unda murdalar kuydirilgan. Bunday xolat G’arbiy Yevropada so’nggi bronza davri uchun xarakterlidir. Bronza (Jez) davri mozor-qo’rg’onlari o’rganilishi orqali bu davr haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo’lindi. Bu davr mozorlaridan «bo’yalgan va bukchaytirilgan» skletlar ko’plab topilgan. Bu davrda kishilar murdalarga har xil rangdagi (ko’proq qizil, och qizil) tabiiy bo’yoqlar sepishgan. Qizil va och qizil rang – jon, tirilish, qon ramzi hisoblangan. «Bukchaytirilgan skletlar» - murdalarni yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda ko’milishi, odamning dunyoga kelishi, ibtido va intiho haqidagi tasavvurlarning inikosi sifatida, ona qornida va yer bag’rida bir holatda bo’lishini aks etirilishidir. Yevropada bronza davri chorvador qabilalari o’ziga xos katta birliklarni tashkil etadi. Sopol buyumlarning shakli va naqshlari o’z birliklarga xos bo’lib, ular bir- birlaridan farq qilgan. Masalan, Janubiy Shvetsiya, Daniya, Germaniya, Pol’sha, Chexiya, Frantsiya, Venetsiya, hududlarida, xatto MDH davlatlari territoriyalarida chilvir naqshli sopol buyumlar keng tarqalgan. Angliya, Frantsiya, Ispaniya, G’arbiy Germaniya hududlarida esa, oddiy, o’ziga xos shakldagi sopol buyumlar tarqalgan. Bronza (Jez) davri mozor-qo’rg’onlari o’rganilishi orqali bu davr haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo’lindi. Bu davr mozorlaridan «bo’yalgan va bukchaytirilgan» skletlar ko’plab topilgan. Bu davrda kishilar murdalarga har xil rangdagi (ko’proq qizil, och qizil) tabiiy bo’yoqlar sepishgan. Qizil va och qizil rang – jon, tirilish, qon ramzi hisoblangan. «Bukchaytirilgan skletlar» - murdalarni yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda ko’milishi, odamning dunyoga kelishi, ibtido va intiho haqidagi tasavvurlarning inikosi sifatida, ona qornida va yer bag’rida bir holatda bo’lishini aks etirilishidir. Yevropada bronza davri chorvador qabilalari o’ziga xos katta birliklarni tashkil etadi. Sopol buyumlarning shakli va naqshlari o’z birliklarga xos bo’lib, ular bir- birlaridan farq qilgan. Masalan, Janubiy Shvetsiya, Daniya, Germaniya, Pol’sha, Chexiya, Frantsiya, Venetsiya, hududlarida, xatto MDH davlatlari territoriyalarida chilvir naqshli sopol buyumlar keng tarqalgan. Angliya, Frantsiya, Ispaniya, G’arbiy Germaniya hududlarida esa, oddiy, o’ziga xos shakldagi sopol buyumlar tarqalgan. Yer yuzining ko’plab hududlaridan bronza (jez) davri yodgor-liklari topilgan. Arxeologlar ijtimoiy-iqtisodiy va maishiy munosa-batlarni yodgorliklardan topilgan moddiy topilmalarni o’rganish orqali tiklab, bronza davri kishilari hayoti va faoliyati haqida ma’lumotlarga ega bo’ldilar. Sharqiy O’rta yer dengizi bo’ylarida, xususan Falastinda bronza davrida shahar tipi markazlari paydo bo’lgan hunarmandchilik va mustahkamlangan manzillarning shakllanishi bilan ilk bronza davrida kulolchilik charxi paydo bo’ladi. Ushlagichli cho’zinchoq ko’zalar va turli shakldagi idishlar bronza davrida keng tarqaladi. Falastin yodgorliklarida bronza, mis, kumush metali keng ishlatilgan. Hatto milddan avvalgi III ming yillik oxirlarida kumush idishlar keng tarqalgan. Falastinda bronza davriga mansub kumush xazina topilgan. U 35 xil predmetdan iborat bo’lib, uning tarkibida turli buyumlar, idishlar, bezaklar bo’lgan. Bronza davri manzillari ko’pincha mudofaa devorlari, bilan o’ralgan, to’g’ri burchakli binolardan iborat bo’lgan. Bu davr shahar xarobalarining o’rni 2-4ga etadi va buyumlarning joylanishi, qurilishi shakli o’ziga xos reja asosida bo’lgan. Falastin yodgorliklari mudofaa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, bu devorlarning eni 4,5 metrdan to 8 metrgacha bo’lgan. Masalan, Fara yodgorligi xarobasi devorlar bilan o’ralgan. Fara shahri xarobasi hisoblanadi. Shahardan ijtimoiy xarakterdagi binolarning qoldiqlari topilgan. Yuqori tabaqa uylari, mahalliy hukmdorlarning saroylari ham mavjud bo’lgan. Shahardan unga uzoq bo’lmagan joyda qabriston joylashgan. Bu erda (Ochiq Qabr) kollektiv qabrlar bo’lib, har bir qabrda 50-90 Yer yuzining ko’plab hududlaridan bronza (jez) davri yodgor-liklari topilgan. Arxeologlar ijtimoiy-iqtisodiy va maishiy munosa-batlarni yodgorliklardan topilgan moddiy topilmalarni o’rganish orqali tiklab, bronza davri kishilari hayoti va faoliyati haqida ma’lumotlarga ega bo’ldilar. Sharqiy O’rta yer dengizi bo’ylarida, xususan Falastinda bronza davrida shahar tipi markazlari paydo bo’lgan hunarmandchilik va mustahkamlangan manzillarning shakllanishi bilan ilk bronza davrida kulolchilik charxi paydo bo’ladi. Ushlagichli cho’zinchoq ko’zalar va turli shakldagi idishlar bronza davrida keng tarqaladi. Falastin yodgorliklarida bronza, mis, kumush metali keng ishlatilgan. Hatto milddan avvalgi III ming yillik oxirlarida kumush idishlar keng tarqalgan. Falastinda bronza davriga mansub kumush xazina topilgan. U 35 xil predmetdan iborat bo’lib, uning tarkibida turli buyumlar, idishlar, bezaklar bo’lgan. Bronza davri manzillari ko’pincha mudofaa devorlari, bilan o’ralgan, to’g’ri burchakli binolardan iborat bo’lgan. Bu davr shahar xarobalarining o’rni 2-4ga etadi va buyumlarning joylanishi, qurilishi shakli o’ziga xos reja asosida bo’lgan. Falastin yodgorliklari mudofaa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, bu devorlarning eni 4,5 metrdan to 8 metrgacha bo’lgan. Masalan, Fara yodgorligi xarobasi devorlar bilan o’ralgan. Fara shahri xarobasi hisoblanadi. Shahardan ijtimoiy xarakterdagi binolarning qoldiqlari topilgan. Yuqori tabaqa uylari, mahalliy hukmdorlarning saroylari ham mavjud bo’lgan. Shahardan unga uzoq bo’lmagan joyda qabriston joylashgan. Bu erda (Ochiq Qabr) kollektiv qabrlar bo’lib, har bir qabrda 50-90 murdaning qoldig’i bo’lgan. Hatto, bir qabrga 300 kishi ko’milgan. Qabrlardan kulolchilik buyumlari (idishlar), zeb-ziynat va ayrimlaridan metal buyumlar topilgan. Miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o’zgaradi. Bu davrga oid bo’lgan Iordan vohasidagi Xazor xarobasi 50 gani tashkil etadi. U poytaxt, ya’ni markaz vazifasini o’tagan. Xarobada ibodatxona qoldig’i va zadagon kishilarning uylari qoldiqlari topilgan. Ilk sinfiy munosabatlar mavjud bo’lganligini bildiruvchi topilmalar – yuqori tabaqa, oziq-ovqat omborlari o’rganilgan. Kichik Osiyoda Qumtepa yodgorligi bronza davriga mansub bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillik bilan belgilanadi. Qumtepa yodgorligi tosh arxitekturasining ajoyib namunasi bo’lib, unda uylar poydevorigina emas, balki xonalar ham toshdan urilgan. Kichik Osiyoda bronza davriga oid bo’lgan Troya I, Termi manzilgohlaridan bronza qurollar topilgan va o’rganilgan. Miloddan avvalgi III ming yillik oxirlarida hunarmandchilikni rivojlanishi shaharlarning gullab-yashnashiga sabab bo’lgan. Markaziy Osiyo shaharlari – Troya II, Polisxni V, Axlatenbel 1-2 ga maydonni tashkil etgan. Beyjesulton shahar murdaning qoldig’i bo’lgan. Hatto, bir qabrga 300 kishi ko’milgan. Qabrlardan kulolchilik buyumlari (idishlar), zeb-ziynat va ayrimlaridan metal buyumlar topilgan. Miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o’zgaradi. Bu davrga oid bo’lgan Iordan vohasidagi Xazor xarobasi 50 gani tashkil etadi. U poytaxt, ya’ni markaz vazifasini o’tagan. Xarobada ibodatxona qoldig’i va zadagon kishilarning uylari qoldiqlari topilgan. Ilk sinfiy munosabatlar mavjud bo’lganligini bildiruvchi topilmalar – yuqori tabaqa, oziq-ovqat omborlari o’rganilgan. Kichik Osiyoda Qumtepa yodgorligi bronza davriga mansub bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillik bilan belgilanadi. Qumtepa yodgorligi tosh arxitekturasining ajoyib namunasi bo’lib, unda uylar poydevorigina emas, balki xonalar ham toshdan urilgan. Kichik Osiyoda bronza davriga oid bo’lgan Troya I, Termi manzilgohlaridan bronza qurollar topilgan va o’rganilgan. Miloddan avvalgi III ming yillik oxirlarida hunarmandchilikni rivojlanishi shaharlarning gullab-yashnashiga sabab bo’lgan. Markaziy Osiyo shaharlari – Troya II, Polisxni V, Axlatenbel 1-2 ga maydonni tashkil etgan. Beyjesulton shahar xarobasining maydoni 24ga teng bo’lib, yodgorlik xarobalardan shahar xususiyatiga xos elementlar, hukmdor saroyi, ijtimoiy bino qoldiqlari topilgan va o’rganilgan. Elamning bronza davri yodgorliklari – Eron hududida Suza kompleksi bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillikning birinchi yarmiga oiddir. Suza kompleksidan buqa, echki, baliq suratlari solingan kulolchilik buyumlari, bronza qurollar – bolta, xanjar, qadimgi Elam yozuvi aks ettirilgan plastinkalar topilgan. MDH davlatlari hududida ham bronza davri yodgorliklari o’rganilgan. Janubiy Sibir’ hududida bronza davri yodgorliklaridan eng qadimiysi Afanas’ev madaniyati bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Afanas’ev madaniyati Enisey (Enasoy) daryosi bo’yida joylashgan. Afanas’ev yodgorligidan qadimgi qabrlar o’rni topilgan. Bu qabrlar ustiga tosh taxlangan chuqur qabrlar bo’lib, unga murdalar yonlab qo’yilgan. Ularning yonida oziq-ovqatlar, mehnat qurollari qoldiqlari saqlangan. xarobasining maydoni 24ga teng bo’lib, yodgorlik xarobalardan shahar xususiyatiga xos elementlar, hukmdor saroyi, ijtimoiy bino qoldiqlari topilgan va o’rganilgan. Elamning bronza davri yodgorliklari – Eron hududida Suza kompleksi bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillikning birinchi yarmiga oiddir. Suza kompleksidan buqa, echki, baliq suratlari solingan kulolchilik buyumlari, bronza qurollar – bolta, xanjar, qadimgi Elam yozuvi aks ettirilgan plastinkalar topilgan. MDH davlatlari hududida ham bronza davri yodgorliklari o’rganilgan. Janubiy Sibir’ hududida bronza davri yodgorliklaridan eng qadimiysi Afanas’ev madaniyati bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Afanas’ev madaniyati Enisey (Enasoy) daryosi bo’yida joylashgan. Afanas’ev yodgorligidan qadimgi qabrlar o’rni topilgan. Bu qabrlar ustiga tosh taxlangan chuqur qabrlar bo’lib, unga murdalar yonlab qo’yilgan. Ularning yonida oziq-ovqatlar, mehnat qurollari qoldiqlari saqlangan. Miloddan avvalgi II ming yilliklarda G’arbiy Sibir’ xududida Andronov madaniyati keng tarqalgan. Andronovo madaniyati tipi- Janubiy Sibir’, Janubiy Ural, Qozog’iston shimoliy hududiga mosdir. Andronovo madaniyati qabrlar va makonlardan iborat bo’lgan. Qabrlar – to’g’ri burchakli bo’lib, yog’och va tosh plitalar bilan yonlari mustahkamlangan. Andronovo madaniyatiga oid makonlarda metallurgiya, chorvachilik, motiga dehqonchiligi rivojlangan. Ko’plab jez qurollar, don qoldiqlari topilgan. Andronovo madaniyati bronza davri chorvador qabilalari madaniyati bo’lib, bu madaniyatga tegishli dastlabki yodgorlik o’tgan asrning 20-yillarida Sibiriyaning Achinsk shahri yaqinidagi Andronovo qishlog’idan topib o’rganilgani uchun shu nomni olgan. Bu madaniyatga tegishli jamoalarning ayrim guruhlari hatto o’z podasiga bo’sh yaylovlar qidirib miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida O’rta Osiyo hududlariga ham kirib keladi. Xorazmda va Farg’ona hududlarida o’z moddiy madaniyat izlarini qoldiradilar4. Kavkazning tabiiy sharoiti bronza davri xo’jaligi dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay bo’lganligi uchun ham bu yerda ko’plab qabilalar o’zlarining 4 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 75. Miloddan avvalgi II ming yilliklarda G’arbiy Sibir’ xududida Andronov madaniyati keng tarqalgan. Andronovo madaniyati tipi- Janubiy Sibir’, Janubiy Ural, Qozog’iston shimoliy hududiga mosdir. Andronovo madaniyati qabrlar va makonlardan iborat bo’lgan. Qabrlar – to’g’ri burchakli bo’lib, yog’och va tosh plitalar bilan yonlari mustahkamlangan. Andronovo madaniyatiga oid makonlarda metallurgiya, chorvachilik, motiga dehqonchiligi rivojlangan. Ko’plab jez qurollar, don qoldiqlari topilgan. Andronovo madaniyati bronza davri chorvador qabilalari madaniyati bo’lib, bu madaniyatga tegishli dastlabki yodgorlik o’tgan asrning 20-yillarida Sibiriyaning Achinsk shahri yaqinidagi Andronovo qishlog’idan topib o’rganilgani uchun shu nomni olgan. Bu madaniyatga tegishli jamoalarning ayrim guruhlari hatto o’z podasiga bo’sh yaylovlar qidirib miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida O’rta Osiyo hududlariga ham kirib keladi. Xorazmda va Farg’ona hududlarida o’z moddiy madaniyat izlarini qoldiradilar4. Kavkazning tabiiy sharoiti bronza davri xo’jaligi dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay bo’lganligi uchun ham bu yerda ko’plab qabilalar o’zlarining 4 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 75. madaniyatini vujudga keltirgan. Kavkazorti madaniyati Old Osiyo madaniyatiga yaqin. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarga oid makonlardan qadimgi sharq qurollari, qadimgi Ossuriya qilichlari kabi moddiy topilmalar topilgan. Kavkazortida Maykop, Trialet kabi mozor- qo’rg’onlar o’rganilgan. Bronza davrida ibtidoiy jamiyat ho’jalik va madaniy taraqqiyoti yuqori darajada bo’lgan. Bronza davri urug’chilik jamoasi xarobalari o’rnida dastlabki sinfiy jamiyat vujudga kelganligini ko’rsatuvchi dalillar arxeologlar tomonidan aniqlangan. Bronza davrida mulkiy tabaqalanish jarayoni natijasida ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik tuzumiga o’tish ro’y beradi. Bu jarayonlarni o’rganishda turli hududlarda topilgan bronza davri arxeologik manbalari katta ahamiyatga egadir. Farg’ona vodiysida mil. avv. II ming yillik oxiri - I ming yillik boshlarida o’ziga xos Chust madaniyati shakllandi. Bugungi kungacha Farg’ona vodiysida Chust madaniyatiga mansub 70 dan ortiq yodgorliklar o’rganilgan. Bular jumlasiga Chust Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Bo’ztepa, Chimboy va boshqalar kiradi. Chust madaniyati yodgorliklarining eng chekkalari bir-biridan 100 km masofada joylashganligi ushbu madaniyatni keng tarqalganligini ko’rsatadi. madaniyatini vujudga keltirgan. Kavkazorti madaniyati Old Osiyo madaniyatiga yaqin. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarga oid makonlardan qadimgi sharq qurollari, qadimgi Ossuriya qilichlari kabi moddiy topilmalar topilgan. Kavkazortida Maykop, Trialet kabi mozor- qo’rg’onlar o’rganilgan. Bronza davrida ibtidoiy jamiyat ho’jalik va madaniy taraqqiyoti yuqori darajada bo’lgan. Bronza davri urug’chilik jamoasi xarobalari o’rnida dastlabki sinfiy jamiyat vujudga kelganligini ko’rsatuvchi dalillar arxeologlar tomonidan aniqlangan. Bronza davrida mulkiy tabaqalanish jarayoni natijasida ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik tuzumiga o’tish ro’y beradi. Bu jarayonlarni o’rganishda turli hududlarda topilgan bronza davri arxeologik manbalari katta ahamiyatga egadir. Farg’ona vodiysida mil. avv. II ming yillik oxiri - I ming yillik boshlarida o’ziga xos Chust madaniyati shakllandi. Bugungi kungacha Farg’ona vodiysida Chust madaniyatiga mansub 70 dan ortiq yodgorliklar o’rganilgan. Bular jumlasiga Chust Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Bo’ztepa, Chimboy va boshqalar kiradi. Chust madaniyati yodgorliklarining eng chekkalari bir-biridan 100 km masofada joylashganligi ushbu madaniyatni keng tarqalganligini ko’rsatadi. Shimoliy Farg’onadagi Chust guruhiga Govasoy xavzasida Chust, Ko’ksaraksoy sohilida Qoraqo’rg’on, Kosonsoy vodiysida To’raqo’rg’on, Tergovchi I, II, Go’rmiron, Yoztepa yodgorliklari kiradi. Sharqy Farg’ona guruhi yodgorliklari Dalvarzintepa guruhi deb nomlanib, ular Qoradaryoning so’l sohilida joylashgan. Mazkur guruhga Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Axshar va G’ayrattepa yodgorliklari kiradi. Qoradaryoning o’ng qirg’g’ida joylashgan O’zgan guruhiga Dehqon, Chimboy, Qoraqo’chqor I va II, O’zgan, Qashqaterak, Do’nbuloq yodgorliklari kiradi. Janubi-sharqiy Farg’onadan Sho’rtepa, Zarg’aldoqtepa, Manyak, Shaltoqtepa makonlari topilgan. Shuningdek, yuqoridagi guruhlarga kirmagan Chakan, Aqbarabod makonlari ham o’rganilgan. Asosiy yodgorliklar Farg’ona vodiysining sharqiy tumanlarida joylashganligi bu yerda dehqonchilikning yuksak rivojlanganligini ko’rsatadi. Topilgan moddiy ashyolar Chust davri madaniyati mil. avv. II-I ming yillik boshlariga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Radiouglerod tahliliga ko’ra Dalvarzintepaning I davri mil.avv. 1090 ± 120 yil, ikkinchi davri esa, mil.avv. 760 ± 120 yildir. Chustning so’nggi davri mil. avv. 280 ± 75 yilni o’z ichiga oladi. Chust madaniyati yodgorliklari egallagan maydoniga ko’ra katta, kichik va o’rtacha hisoblanadi. Katta qishloqlarga maydoni 10 gektardan ortiq bo’lgan Shimoliy Farg’onadagi Chust guruhiga Govasoy xavzasida Chust, Ko’ksaraksoy sohilida Qoraqo’rg’on, Kosonsoy vodiysida To’raqo’rg’on, Tergovchi I, II, Go’rmiron, Yoztepa yodgorliklari kiradi. Sharqy Farg’ona guruhi yodgorliklari Dalvarzintepa guruhi deb nomlanib, ular Qoradaryoning so’l sohilida joylashgan. Mazkur guruhga Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Axshar va G’ayrattepa yodgorliklari kiradi. Qoradaryoning o’ng qirg’g’ida joylashgan O’zgan guruhiga Dehqon, Chimboy, Qoraqo’chqor I va II, O’zgan, Qashqaterak, Do’nbuloq yodgorliklari kiradi. Janubi-sharqiy Farg’onadan Sho’rtepa, Zarg’aldoqtepa, Manyak, Shaltoqtepa makonlari topilgan. Shuningdek, yuqoridagi guruhlarga kirmagan Chakan, Aqbarabod makonlari ham o’rganilgan. Asosiy yodgorliklar Farg’ona vodiysining sharqiy tumanlarida joylashganligi bu yerda dehqonchilikning yuksak rivojlanganligini ko’rsatadi. Topilgan moddiy ashyolar Chust davri madaniyati mil. avv. II-I ming yillik boshlariga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Radiouglerod tahliliga ko’ra Dalvarzintepaning I davri mil.avv. 1090 ± 120 yil, ikkinchi davri esa, mil.avv. 760 ± 120 yildir. Chustning so’nggi davri mil. avv. 280 ± 75 yilni o’z ichiga oladi. Chust madaniyati yodgorliklari egallagan maydoniga ko’ra katta, kichik va o’rtacha hisoblanadi. Katta qishloqlarga maydoni 10 gektardan ortiq bo’lgan Dalvarzintepa, Ashqoltepa, o’rtachalariga Chust (4 gektar), Dehqon (5 gektarga yaqin) kiradi. Kichiklarining maydoni 1 gektar atrofida. Chust yodgorligi tepalikda joylashgan bo’lib, maydoni 210 x 200 metrni tashkil etadi. Madaniy qatlami 40 sm.dan 3,5 metrgacha bo’lib, 7 ta qatlamni tashkil etadi. Ikkita turar-joy paxsadan ko’rilgan, qolganlari esa, yerto’la ko’rinishida. Markazda 2 x 2,7 metr o’lchamda tuxumsimon turar-joy mavjud. Chust makoni mudofaa devorlari bilan o’rab olingan bo’lib, devorlarning qalinligi 7 metr, balandligi 3,5 metr, xom g’ishtdan qilingan. Chust madaniyatining yirik yodgorligi Dalvarzintepa bo’lib, maydoni 25 gektarga yaqin, madaniy qatlamining qalinligi 1,6 metrdan 4 metrgacha boradi. Bu yerda turar-joylardan tashkari ko’plab xo’jalik uralari topilganki, ular don saqlash vazifasini bajargan. Asosiy qurilish ashyosi xom g’isht bo’lib, uning o’lchami 30 x 30 x 10 va 50 x 70 x 10 sm ni tashkil etgan. Dalvarzintepa mudofaa devori butun qishloq atrofini o’ragan bo’lsa, Chustda faqat shimoli-g’arb tomonni o’ragan. Kichik makonlar jumlasiga Chimboy makoni kirib u 500 m. kv. maydonni egallaydi. Uning madaniy qatlami 1 metr. Xom g’ishtdan qilingan devor va o’choq izlari topilgan. 16 ta xo’jalik o’ralari mavjud bo’lgan. Qoradaryo vohasida Chust madaniyatiga oid 5 ta kichik makonlar topilgan. Bu yerda topilgan Qoraqo’chqor I 200 m. kv., Qoraquchqor II 700 m. kv. ga yaqin, 33-makon 1040-1400, 82-makon 2000 m. kv. maydonni egallagan. Tog’ qoyalarida O’sh atrofida Manyak makonlari joylashib, ularda madaniy qatlam 60-80 sm.ni tashkil qiladi. O’zgan, Do’nbuloq, G’ayrattepa makonlaridan Chust sopol idishlari topilgan. Chust madaniyati turar-joylari paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Turar-joylar o’lchami 9 x 7 m, 6 x 3 m, tor xonalar o’lchami 1,5 x 3 metrni tashkil etadi. Ashqoltepadan 3 ta xona topib o’rganilgan. Shuningdek, Chustdan yerto’lalar ham topilgan. Dalvarzintepa va Chustdan bir necha qabrlar topilib, dafn marosimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Murdalar bukchaytirilib, bir tomonga yonboshlatib ko’milgan. Ayrim murdalarda zo’rlik bilan o’ldirilganlik alomatlari uchraydi. Chust Dalvarzintepa, Ashqoltepa, o’rtachalariga Chust (4 gektar), Dehqon (5 gektarga yaqin) kiradi. Kichiklarining maydoni 1 gektar atrofida. Chust yodgorligi tepalikda joylashgan bo’lib, maydoni 210 x 200 metrni tashkil etadi. Madaniy qatlami 40 sm.dan 3,5 metrgacha bo’lib, 7 ta qatlamni tashkil etadi. Ikkita turar-joy paxsadan ko’rilgan, qolganlari esa, yerto’la ko’rinishida. Markazda 2 x 2,7 metr o’lchamda tuxumsimon turar-joy mavjud. Chust makoni mudofaa devorlari bilan o’rab olingan bo’lib, devorlarning qalinligi 7 metr, balandligi 3,5 metr, xom g’ishtdan qilingan. Chust madaniyatining yirik yodgorligi Dalvarzintepa bo’lib, maydoni 25 gektarga yaqin, madaniy qatlamining qalinligi 1,6 metrdan 4 metrgacha boradi. Bu yerda turar-joylardan tashkari ko’plab xo’jalik uralari topilganki, ular don saqlash vazifasini bajargan. Asosiy qurilish ashyosi xom g’isht bo’lib, uning o’lchami 30 x 30 x 10 va 50 x 70 x 10 sm ni tashkil etgan. Dalvarzintepa mudofaa devori butun qishloq atrofini o’ragan bo’lsa, Chustda faqat shimoli-g’arb tomonni o’ragan. Kichik makonlar jumlasiga Chimboy makoni kirib u 500 m. kv. maydonni egallaydi. Uning madaniy qatlami 1 metr. Xom g’ishtdan qilingan devor va o’choq izlari topilgan. 16 ta xo’jalik o’ralari mavjud bo’lgan. Qoradaryo vohasida Chust madaniyatiga oid 5 ta kichik makonlar topilgan. Bu yerda topilgan Qoraqo’chqor I 200 m. kv., Qoraquchqor II 700 m. kv. ga yaqin, 33-makon 1040-1400, 82-makon 2000 m. kv. maydonni egallagan. Tog’ qoyalarida O’sh atrofida Manyak makonlari joylashib, ularda madaniy qatlam 60-80 sm.ni tashkil qiladi. O’zgan, Do’nbuloq, G’ayrattepa makonlaridan Chust sopol idishlari topilgan. Chust madaniyati turar-joylari paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Turar-joylar o’lchami 9 x 7 m, 6 x 3 m, tor xonalar o’lchami 1,5 x 3 metrni tashkil etadi. Ashqoltepadan 3 ta xona topib o’rganilgan. Shuningdek, Chustdan yerto’lalar ham topilgan. Dalvarzintepa va Chustdan bir necha qabrlar topilib, dafn marosimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Murdalar bukchaytirilib, bir tomonga yonboshlatib ko’milgan. Ayrim murdalarda zo’rlik bilan o’ldirilganlik alomatlari uchraydi. Chust va Dalvarzintepadan topilgan ayrim odam suyaklari va bosh miya qopqog’i xo’jalik o’ralarida hayvon suyaklari ichida topilib, ularda gulxanda kuydirilganlik alomatlari uchraydi. Yuqoridagi ikki makonda bir necha bosh suyaklari to’p holatda saqlangan. Chust madaniyati kabilalari uchun bronza eritishning rivojlanishi muhim o’rin egallagan. Chust va Dalvarzintepada yumaloq ko’zgular yasash qoliplari topilgan. Hunarmandchilikda bronza o’roqlar yasalgan. Metallga ikkilamchi ishlov berish makon hududidagi ustaxonada amalga oshirilgan. Bronza qurollar tarkibida 5-7-% qalay, 5% rux aralashtirilgan. Chust madaniyati qurollari kimyoviy tarkibi bilan O’rta Osiyoning boshqa hududlari qurollaridan farq qiladi. Bronzadan yasalgan mehnat qurollariga o’roq, pichoq, bigiz, igna va boshqalar, harbiy qurollarga o’q va nayza paykonlari, ot anjomlari, bezaklarga ko’zgu, bilakuzuk, uzuk va marjonlar kiradi. Hammasi bo’lib, Dalvarzintepadan 60 ta, Chustdan 80 ga yaqin metall buyumlar topilgan. Farg’ona vodiysida bronza metallurgiyasining keng rivojlanishi bilan ilk marta temirdan foydalanish ham boshlangan. Dalvarzintepadan temir pichoq siniqlari, temir rudasi qoldiqlari topilgan. Tosh qurollar Chust qabilalari tomonidan keng qo’llanilgan, u barcha makonlarda ko’plab uchraydi. Dalvarzintepadan 1500 tosh qurol topilgan. Tosh qurollar xo’jalik va maishiy hayotda ko’p qo’llanilgan bo’lsada, u yordamchi xarakter kasb etgan. Yer ishlash uchun trapetsiya ko’rinishidagi motigalar topilgan. Dalvarzintepadan 400 ta o‘roqsimon pichoqlar topilgan. Pichoqlarning o’rtacha o’lchami 15 x 4,2 x 0,8 sm.ni tashkil etgan. Bunday qurollar O’zbekiston janubidagi Kuchuktepadan ham topilgan. Chimboy, Tergovchi, Chust, Dalvarzintepadan oq va qora toshdan qilingan qurollar ham topilgan. Toshdan, shuningdek yorg’uchoqlar, taqinchoqlar ham qilingan. Ishlab chiqarishda suyak qurollar muhim o’rin tutadi. Ayniqsa, to’qimachilikda va o’q uchlari yasashda suyakdan keng foydalanilgan. Chust madaniyatiga oid sopol idishlar bir xilligi bilan ajralib turadi. Sopol idishlarning asosiy qismi qo’lda yasalgan. Lekin Chust va Dalvarzintepadan kulolchilik charxida yasalgan sopol buyumlar ham topilgan. Topilgan sopol va Dalvarzintepadan topilgan ayrim odam suyaklari va bosh miya qopqog’i xo’jalik o’ralarida hayvon suyaklari ichida topilib, ularda gulxanda kuydirilganlik alomatlari uchraydi. Yuqoridagi ikki makonda bir necha bosh suyaklari to’p holatda saqlangan. Chust madaniyati kabilalari uchun bronza eritishning rivojlanishi muhim o’rin egallagan. Chust va Dalvarzintepada yumaloq ko’zgular yasash qoliplari topilgan. Hunarmandchilikda bronza o’roqlar yasalgan. Metallga ikkilamchi ishlov berish makon hududidagi ustaxonada amalga oshirilgan. Bronza qurollar tarkibida 5-7-% qalay, 5% rux aralashtirilgan. Chust madaniyati qurollari kimyoviy tarkibi bilan O’rta Osiyoning boshqa hududlari qurollaridan farq qiladi. Bronzadan yasalgan mehnat qurollariga o’roq, pichoq, bigiz, igna va boshqalar, harbiy qurollarga o’q va nayza paykonlari, ot anjomlari, bezaklarga ko’zgu, bilakuzuk, uzuk va marjonlar kiradi. Hammasi bo’lib, Dalvarzintepadan 60 ta, Chustdan 80 ga yaqin metall buyumlar topilgan. Farg’ona vodiysida bronza metallurgiyasining keng rivojlanishi bilan ilk marta temirdan foydalanish ham boshlangan. Dalvarzintepadan temir pichoq siniqlari, temir rudasi qoldiqlari topilgan. Tosh qurollar Chust qabilalari tomonidan keng qo’llanilgan, u barcha makonlarda ko’plab uchraydi. Dalvarzintepadan 1500 tosh qurol topilgan. Tosh qurollar xo’jalik va maishiy hayotda ko’p qo’llanilgan bo’lsada, u yordamchi xarakter kasb etgan. Yer ishlash uchun trapetsiya ko’rinishidagi motigalar topilgan. Dalvarzintepadan 400 ta o‘roqsimon pichoqlar topilgan. Pichoqlarning o’rtacha o’lchami 15 x 4,2 x 0,8 sm.ni tashkil etgan. Bunday qurollar O’zbekiston janubidagi Kuchuktepadan ham topilgan. Chimboy, Tergovchi, Chust, Dalvarzintepadan oq va qora toshdan qilingan qurollar ham topilgan. Toshdan, shuningdek yorg’uchoqlar, taqinchoqlar ham qilingan. Ishlab chiqarishda suyak qurollar muhim o’rin tutadi. Ayniqsa, to’qimachilikda va o’q uchlari yasashda suyakdan keng foydalanilgan. Chust madaniyatiga oid sopol idishlar bir xilligi bilan ajralib turadi. Sopol idishlarning asosiy qismi qo’lda yasalgan. Lekin Chust va Dalvarzintepadan kulolchilik charxida yasalgan sopol buyumlar ham topilgan. Topilgan sopol idishlarning 73% qizil rangda, 18% jigarrang, 1,2% naqshli idishlardir. Bitta piyolada odam gavdasi qora rangga bo’yalgan. Sopol idishlardan ko’zalar ham mavjud. Ayrim idishlarga tutqichlar ham qilingan. Chust madaniyatning xo’jaligi dehqonchilik-chorvachilikni tashkil etgan. Dehqonchilik Farg’ona vodiysida Chust madaniyatidan oldingi davrda paydo bo’lgan. Chust madaniyati davrida vodiy keng o’zlashtirilgan edi. Yirik makonlarning mavjudligi madaniy qatlamning qalinligi, moddiy madaniyatning yuqori darajasi dehqonchilik ancha rivojlanganligini ko’rsatadi. Ayrim faktlar sun’iy sug’orish ham bo’lganligini ko’rsatadi. Qadimgi dehqonlar bug’doy, arpa, tariq ekkanlar. Chustdan topilgan tariq urug’lari dehqonchilikda tariq ko’p ekkanligini ko’rsatdi. Don va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash uchun o’ralar qazilib, ularda 200 kg dan 1 tonnagacha, katta o’ralarda 2 tonna va undan ko’proq ham don saqlanishi mumkin bo’lgan. Donni bunday saqlash usuli faqat Farg’onaga xos bo’lib, bu usul bronza davrida Turkmaniston va Xorazmda mavjud bo’lmagan. idishlarning 73% qizil rangda, 18% jigarrang, 1,2% naqshli idishlardir. Bitta piyolada odam gavdasi qora rangga bo’yalgan. Sopol idishlardan ko’zalar ham mavjud. Ayrim idishlarga tutqichlar ham qilingan. Chust madaniyatning xo’jaligi dehqonchilik-chorvachilikni tashkil etgan. Dehqonchilik Farg’ona vodiysida Chust madaniyatidan oldingi davrda paydo bo’lgan. Chust madaniyati davrida vodiy keng o’zlashtirilgan edi. Yirik makonlarning mavjudligi madaniy qatlamning qalinligi, moddiy madaniyatning yuqori darajasi dehqonchilik ancha rivojlanganligini ko’rsatadi. Ayrim faktlar sun’iy sug’orish ham bo’lganligini ko’rsatadi. Qadimgi dehqonlar bug’doy, arpa, tariq ekkanlar. Chustdan topilgan tariq urug’lari dehqonchilikda tariq ko’p ekkanligini ko’rsatdi. Don va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash uchun o’ralar qazilib, ularda 200 kg dan 1 tonnagacha, katta o’ralarda 2 tonna va undan ko’proq ham don saqlanishi mumkin bo’lgan. Donni bunday saqlash usuli faqat Farg’onaga xos bo’lib, bu usul bronza davrida Turkmaniston va Xorazmda mavjud bo’lmagan. Dehqonchilikda yer haydash uchun yirik tosh motigalardan foydalanilgan. Shuningdek, bu sohada o’roqsimon pichoqlar, qo’l yorg’uchoqlar topilgan. Ko’rinib turibdiki dehqonchilik qurollari kam saqlangan. Chust madaniyati qabilalari xo’jaligida dehqonchilik bilan mahkam bog’langan yaylov chorvachiligi muhim o’rin tutadi. Topilgan hayvon suyaklarining 40% ni qoramol va ot suyaklari tashkil etadi. Yovvoyi hayvonlar suyaklari kam topilgan. Sayg’oq, qulon, jayron, yovvoyi cho’chqa, kiyik suyaklari, baliq suyaklari Chust va Dalvarzintepadan topilgan. Mazkur xo’jalik sohalari yordamchi xo’jalik hisoblangan. Hunarmandchilik ham taraqqiy etgan. Bronza hunarmandchiligi uchun xom ashyo Farg’ona tog’laridan olingan. Aholining muhim mashg’ulotlaridan biri to’qimachilik bo’lib, uning xom ashyosi jun va tolali ekinlar bo’lgan. Metall ishlab chiqarish ham rivojlangan sohalardan hisoblangan. Qurilish sohasi anchagina rivojlanganligini ko’rsatadi. Shunday qilib mil.avv. II-I ming yilliklar bo’sag’asida Farg’ona yirik dehqonchilik madaniyati o’choqlaridan hisoblangan. U O’rta Osiyoning janubi- g’arbiy viloyatlari va Eron bilan tarixiy-madaniy aloqalar o’rnatdi. Farg’ona qabilalari yaylov chorvachiligiga asoslangan Andronovo madaniyati qabilalari bilan Dehqonchilikda yer haydash uchun yirik tosh motigalardan foydalanilgan. Shuningdek, bu sohada o’roqsimon pichoqlar, qo’l yorg’uchoqlar topilgan. Ko’rinib turibdiki dehqonchilik qurollari kam saqlangan. Chust madaniyati qabilalari xo’jaligida dehqonchilik bilan mahkam bog’langan yaylov chorvachiligi muhim o’rin tutadi. Topilgan hayvon suyaklarining 40% ni qoramol va ot suyaklari tashkil etadi. Yovvoyi hayvonlar suyaklari kam topilgan. Sayg’oq, qulon, jayron, yovvoyi cho’chqa, kiyik suyaklari, baliq suyaklari Chust va Dalvarzintepadan topilgan. Mazkur xo’jalik sohalari yordamchi xo’jalik hisoblangan. Hunarmandchilik ham taraqqiy etgan. Bronza hunarmandchiligi uchun xom ashyo Farg’ona tog’laridan olingan. Aholining muhim mashg’ulotlaridan biri to’qimachilik bo’lib, uning xom ashyosi jun va tolali ekinlar bo’lgan. Metall ishlab chiqarish ham rivojlangan sohalardan hisoblangan. Qurilish sohasi anchagina rivojlanganligini ko’rsatadi. Shunday qilib mil.avv. II-I ming yilliklar bo’sag’asida Farg’ona yirik dehqonchilik madaniyati o’choqlaridan hisoblangan. U O’rta Osiyoning janubi- g’arbiy viloyatlari va Eron bilan tarixiy-madaniy aloqalar o’rnatdi. Farg’ona qabilalari yaylov chorvachiligiga asoslangan Andronovo madaniyati qabilalari bilan ham aloqalar o’rnatgan. Lekin ular o’rtasidagi munosabatlar doimo tinch bo’lmagan va shuning uchun ham mudofaa devorlari qurilgan. Mavjud antropologik materiallar aholining irqiy xususiyatlari haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Bu davrga mansub bosh suyaklari o’rganilganda ularning ko’pchiligi Yevropa irqining O’rta yer dengizi tarmog’iga mansubligi aniqlandi. Oz qismi esa, Yevropa va Andronovo irqiga mansubdir. Chust aholisi irqiy jihatdan janubiy O’rta Osiyo, Buxoro vohasi va qisman Xorazm aholisiga o’xshash bo’lgan. Chust qabilalarning etnik va til xususiyatlari o’rganilmagan. Farg’ona dehqonchilik qabilalarining ijtimoiy tuzumi urug’chilik tuzumining so’nggi davri bo’lib, ibtidoiy munosabatlar yemirilayotgan vaqtga to’g’ri keladi. Xo’jalik va moddiy madaniyatning rivojlanganligi bilan Chust madaniyati O’rta Osiyo janubidagi madaniyatga o’xshash bo’lgan. Lekin Chust madaniyatida sun’iy sug’orish, hunarmandchilik, qal’alar qurilishi janub qabilalaridek rivojlanmagan edi. Shunday bo’lsada Chust madaniyati O’rta Osiyoning boshqa viloyatlari, Xorazmning Tozabogyob madaniyatiga nisbatan ancha yuqori rivojlangan edi. So’nggi bronza davrida qabilalarning ko’chish jarayonlari bo’lib o’tadi. Bu jarayondan Farg’ona aholisi ham chetda qolmagan. Chust sopol idishlari Markaziy Eron, Markaziy Hindiston sopol idishlariga o’xshab ketadi. Chust madaniyatining rivojlangan madaniyati mil.avv. VIII-VII asrlarda tushkunlikka uchraydi va uning o’rniga ilk temir davri keladi. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR: 1. Bronza davri yutuqlari nimalardan iborat? 2. Bronzadan qanday qurollar ishlab chiqarilgan? 3. Sopolli madaniyati nechta bosqichda rivojlangan? 4. Yevropa va Kavkaz hududlaridagi bronza davri yodgorliklarini sanab o’ting? 5. Jarqo’ton yodgorligi haqida ma‘lumot bering? 6. Afanasev va Andronovo madaniyatlari haqida ma’lumot bering? . Chorvador qabilalar o’rta Osiyoning qaysi hududlarida istiqomat qilishgan? 8. Zamonbobo madaniyatining o’ziga xos jihatlarini ko’rsating? ham aloqalar o’rnatgan. Lekin ular o’rtasidagi munosabatlar doimo tinch bo’lmagan va shuning uchun ham mudofaa devorlari qurilgan. Mavjud antropologik materiallar aholining irqiy xususiyatlari haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Bu davrga mansub bosh suyaklari o’rganilganda ularning ko’pchiligi Yevropa irqining O’rta yer dengizi tarmog’iga mansubligi aniqlandi. Oz qismi esa, Yevropa va Andronovo irqiga mansubdir. Chust aholisi irqiy jihatdan janubiy O’rta Osiyo, Buxoro vohasi va qisman Xorazm aholisiga o’xshash bo’lgan. Chust qabilalarning etnik va til xususiyatlari o’rganilmagan. Farg’ona dehqonchilik qabilalarining ijtimoiy tuzumi urug’chilik tuzumining so’nggi davri bo’lib, ibtidoiy munosabatlar yemirilayotgan vaqtga to’g’ri keladi. Xo’jalik va moddiy madaniyatning rivojlanganligi bilan Chust madaniyati O’rta Osiyo janubidagi madaniyatga o’xshash bo’lgan. Lekin Chust madaniyatida sun’iy sug’orish, hunarmandchilik, qal’alar qurilishi janub qabilalaridek rivojlanmagan edi. Shunday bo’lsada Chust madaniyati O’rta Osiyoning boshqa viloyatlari, Xorazmning Tozabogyob madaniyatiga nisbatan ancha yuqori rivojlangan edi. So’nggi bronza davrida qabilalarning ko’chish jarayonlari bo’lib o’tadi. Bu jarayondan Farg’ona aholisi ham chetda qolmagan. Chust sopol idishlari Markaziy Eron, Markaziy Hindiston sopol idishlariga o’xshab ketadi. Chust madaniyatining rivojlangan madaniyati mil.avv. VIII-VII asrlarda tushkunlikka uchraydi va uning o’rniga ilk temir davri keladi. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR: 1. Bronza davri yutuqlari nimalardan iborat? 2. Bronzadan qanday qurollar ishlab chiqarilgan? 3. Sopolli madaniyati nechta bosqichda rivojlangan? 4. Yevropa va Kavkaz hududlaridagi bronza davri yodgorliklarini sanab o’ting? 5. Jarqo’ton yodgorligi haqida ma‘lumot bering? 6. Afanasev va Andronovo madaniyatlari haqida ma’lumot bering? . Chorvador qabilalar o’rta Osiyoning qaysi hududlarida istiqomat qilishgan? 8. Zamonbobo madaniyatining o’ziga xos jihatlarini ko’rsating?