BUDJET TAQCHILLIGI VA DAVLAT QARZLARI
Davlat budjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo‘lishini taqozo
qiladi.
Lekin
ko‘pchilik
hollarda
davlat
budjeti
xarajatlarining
daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida budjet taqchilligi
ro‘y beradi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning ichida davlatning jamiyat
hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va
ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o‘rin tutadi. Budjet taqchilligining
o‘sishi yoki kamayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga
nisbatida aniq namoyon bo‘ladi.
Keyingi yillarda jahon iqtisodiyotidagi ayrim o‘zgarishlarning vujudga
kelishiga qaramasdan, budjet profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. Xususan,
2019 yilda maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan chora-tadbirlar natijasida budjet
xarajatlari uning daromadlaridan ortish -0,5 foiz darajasida bo‘ldi (21.1-rasm).
21.1-rasm. Davlat budjeti ko‘rsatkichlari holati, foizda1.
Umuman olganda, davlat budjeti sohasidagi bunday natijalarni qo‘lga
kiritishda mamlakatimiz iqtisodiyotini bosqichma-bosqich o‘zgartirish va
erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo‘lgan bir qancha vazifalarning xususiy
sektorga o‘tkazish orqali davlat budjeti xarajatlarini optimallashtirish, yangi sanoat
yo‘nalishlarining rivojlantirilishi hamda xususiy sektor moliyaviy holatining
mustahkamlanishi, shuningdek, uning mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushining
ortishi kabi omillar sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Budjet
taqchilligining
o‘zgarishi
xo‘jalik
kon’yunkturasidagi
joriy
tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi,
inqirozlar davrida davlat budjet mablag‘lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum
sektorlarini moliyaviy ta’minlab turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan
tarmoqlarda investitsiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo‘ladi. O‘rnatilgan
1 Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirligi ma'lumotlari asosida hisoblandi.
, 3
0
, 4
0
4
,
0
,
0 3
2
0 ,
0 , 1
,
0 1
0 , 1
0 , 1
- 5
0 ,
6
,
-0
5
,
-0
4
-0 ,
3
,
-0
, 2
-0
,
-0 1
0
1
,
0
2
,
0
3
,
0
0 4
,
5
,
0
201 0
201 1
201 2
201 3
201 4
201 5
201 6
201 7
201 8
201 9
xalqaro standartlarga ko‘ra budjet taqchilligi YaIMning 2% darajasidan oshmasligi
lozim. Budjet taqchilligi, asosan, davlat qarzi hisobiga qoplanadi.
Davlat qarzi ichki va tashqi qarzlardan iborat bo‘ladi. Davlat ichki qarzi – bu
davlatning mamlakat ichida zayomlar va boshqa qimmatli qog‘ozlarini
chiqarish, turli nobudjet fondlari (sug‘urta fondi, ishsizlik bo‘yicha
sug‘urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko‘rinishidagi qarzlari.
Budjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko‘rinishlaridan
biri davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti – davlat qarz oluvchi yoki kreditor
sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar
yig‘indisi.
Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli – bu
davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish
jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha
bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb qiladi.
Davlat o‘z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki
ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga
pulning tovar hajmining ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lmagan qo‘shimcha miqdorini
chiqaradi. Mazkur holda, davlat budjetini moliyalashtirish pul muomalasiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasion ta’sir ko‘rsatadi. Pul massasining o‘sishi jamiyat
haqiqiy boyligining ko‘payishi bilan birga bormaydi.
Davlat qarzlarining to‘xtovsiz ko‘payib borishi, milliy daromadni foiz
to‘lovlari shaklida tobora ko‘proq qayta taqsimlanishga olib keladi.
Katta budjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo‘yicha foiz to‘lovlari o‘sish
sharoitida davlat qarzlarini to‘lash vaqtini imkon darajada cho‘zishga harakat
qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat
o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini o‘rta va uzoq muddatli zayomlarga
