Burchak turlari. Yoyiq burchak. Burchak gradusi. 30, 45, 60, 90 gradusli
burchaklarni transporter yordamida o’lchash metodikasi
Reja:
1. Burchak turlari. Yoyiq burchak. Burchak gradusi.
2. 30, 45, 60, 90 gradusli burchaklarni transporter yordamida
o’lchash.
3. Soat millari. Shakllarni burish. Burchak simmetriyasi.
Burchak turlari. Yoyiq burchak. Burchak gradusi.
Toʻgʻri burchak
Toʻgʻri burchak deb gradus oʻlchovi 90darajaga teng burchakka aytiladi.
Toʻgʻri burchak toʻgʻri toʻrtburchak shaklidagi varaqning burchagi kabi
mukammal burchak shaklida boʻladi. Quyida toʻgʻri burchakka namuna keltirilgan.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 16 avgustdagi
«Umumiy o’rta ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida»gi
Qaroriga asosan boshlang’ich ta’lim nihoyasida o’quvchilar matematikadan
egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarining minimal darajasi
belgilab berilgan. Jumladan, boshlang’ich sinf o’quvchilari geometrik figuralarga
oid quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shartdir:
-rasmlarda kesma, uchburchak, to’rtburchak (jumladan, to’g’ri to’rtburchak va
kvadrat), beshburchak va aylanalarni tanish;
-tevarak-atrofdagi geometrik shakllarni tanish va tora olish;
-kesma uzunligini o’lchash, berilgan uzunlikdagi kesma yasash, kesma
uzunligini ko’z bilan chamalab o’lchay olish;
-chizg’ich va sirkuldan foydalanib, to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak va
aylanalar yasay olish;
-ko’pburchak perimetrini, to’g’ri to’rtburchak yuzini va kvadrat birliklardan
tuzilgan figuralarning yuzini hisoblay olish;
-uzunlik (mm, sm, dm, m, km) va yuza (sm.kv., dm.kv., m.kv.) o’lchovi
birliklarini, ular orasidagi asosiy nisbatlarni bilish, o’z o’rnida qo’llay olish.
Ma’lumki, uzluksiz ta’lim tizimida boshlang’ich ta’lim umumiy o’rta
ta’limning tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. 1-4-sinflarda o’rganiladigan
geometrik
material
5-6-sinflarda
o’rganiladigan
geometrik
materiallarni,
shuningdek, geometriya sistematik kursini o’rganish uchun asos yaratish lozim
bo’lganligidan, uning mazmunini tarkib toptirish va rivojlantirish bilan bog’liq
bo’lgan umumta’limiy maqsadlarni; yuqori sinflarda o’quvchilar tomonidan
geometrik materialni ongli va puxta o’zlashtirish uchun zaruriy shart-sharoit
yaratadigan geometrik tasavvurlar zahirasini hosil qilishga, ularning fazoviy
tasavvurlarini tarkib toptirishga va rivojlantirish bilan bog’liq bo’lgan maqsadlarini
amalga oshirishga qaratilgandir.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun boshlang’ich sinflarda geometrik
material mazmunini aniqlashda geometrik figuralar (nuqta, to’g’ri chiziq, egri
chiziq kesmasi, siniq chiziq, burchak, ko’pburchak, aylana, doira) va ularning
elementlari haqida o’quvchilarda tasavvurlar tarkib toptirish bilan bir qatorda,
murakkab chizmalarda talab etilayotgan figuralarni ajratishga doir, o’quvchilarni
o’rab to’rgan predmetlar ichida ularga tanish bo’lgan figuralarni topishga doir,
geometrik figuralarni qirqish va qirqilgan bo’lakdardan yangi figuralar yasashga
doir, geometrik miqdorlar (kesma uzunligi, to’g’ri to’rtburchak yuzi)ga doir
mashqlarga katta e’tibor berilishi talab etiladi.
Shuni qayd etish lozimki, boshlang’ich sinflar matematika kursida geometrik
figuralar dastlab ta’lim vositasi rolini bajarib, hisob materiali sifatida qo’llaniladi.
Lekin matematika darslarida geometrik figuralarni hisoblash material sifatida
qo’llashda masalaning faqat arifmetik tomonigagina e’tibor qaratmasdan, balki bu
geometrik figuralarning elementar xossalari (masalan, ko’pburchakning uchlari va
tomonlari, aylana va doiraning markazi va hokazolar)ni o’quvchilar tomonidan
o’zlashtirishiga ham e’tibor berilishi maqsadga muvofiqdir, chunki bu xossalar
ko’p hollarda eksperimental yo’l bilan topiladi, Shuning uchun ham o’quvchilar
ba’zi hollarda xali ularni bir-biri bilan bog’lay olmaydilar.
Keyinchalik esa, geometrik materialni o’rganishda geometrik figuralar (nuqta,
to’g’ri va egri chiziq, to’g’ri chiziq kesmasi, siniq chiziq, burchak, ko’pburchak,
aylana va doira) haqida, ularning ba’zi sodda xossalari haqidagi tasavvurlar
sistemasini o’quvchilarda tarkib toptirishga e’tibor qaratiladi.
Geometrik figuralar va ularning xossalarini o’rganishda atrofdagi moddiy
narsalar, figuralarning tayyor modellari va chizmalaridan, turli xil vositalardan
keng foydalanish tavsiya etiladi. Bular geometrik figuralarning rangli kartondan
yoki qalin qog’ozdan tayyorlangan demonstratsion, butun sinf uchun mo’ljallangan
modellar, figuralar tasvirlangan plakatlar, diapozitiv, diafilmlar bo’lishi mumkin.
O’quvchilar geometrik figuralarning modellari bilan tajriba o’tkazib,
figuraning rangi, materiali, katta-kichikligi bu figura uchun muhim bo’lmagan
belgilar ekanligini tushunib yetib, o’rganilayotgan geometrik figura uchun muhim
bo’lgan belgilarni aniqlaydilar.
Ayrim geometrik figuralarni o’rganishda o’quvchilar bilan birgalikda qo’lda
ko’rgazmali qurollar tayyorlashga e’tibor berilishi kerak bo’ladi. Bular masalan,
to’g’ri burchak modeli, ko’pburchaklar modellari (shu jumladan, to’g’ri
to’rtburchaklar va kvadratlar) va boshqalar bo’lishi mumkin.
Boshlang’ich
sinflarda
geometrik
elementlarini
o’rganishning
asosiy
maqsadlaridan biri o’quvchilarning fazoviy tasavvurlarini tarkib toptirish va
rivojlantirishdan iboratdir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun ko’p hollarda va
ayniqsa, fazoviy tasavvurlarni tarkib toptirishning dastlabki bosqichlarida
o’quvchilarning amaliy ishlariga katta ahamiyat berilishi talab etiladi. O’z qo’li
bilan modellar yasab, chizmalarni o’zi chizib, ularni qirqib, qirqilgan figuralardan
yangi figuralar yasash bilan bog’liq bo’lgan amaliy ishlarni bajargan
o’quvchilarning fazoviy tasavvurlari ob’ektni passiv holda, faqat kuzatish bilan
cheklangan holda o’rgangan o’quvchining geometrik tasavvurlariga nisbatan ongli
va mustahkam bo’ladi.
Boshlang’ich sinflarda geometriya elementlarini o’rganishda o’rganilayotgan
material tizimi xususiyatlarini hisobga olgan holda, uning alohida yo’nalishlarini
ajrata olishlik muhim ahamiyat kasb etadi, chunki o’rganilishi lozim bo’lgan
mashqlarning mazmuni va harakterini belgilashga imkoniyat yaratib konkret
darsda ulardan qaysi biri asosiy va qaysi biri tanishtiruv harakteriga ega ekanligini
aniqlashga yordam beradi. Masalan, boshlang’ich maktab matematika kursida
asosan kesma tushunchasini o’rganish ko’zda to’tilgan. Bu tushuncha haqida
tasavvur hosil qilish uchun «to’g’ri chiziq» tushunchasidan foydalanish kerak
bo’ladi. Lekin bunday o’qituvchi to’g’ri chiziq tushunchasi bilan o’quvchilarni
tanishtirishi zarur degan xulosa kelib chiqmasligi lozim, chunki bu holda asosan
maqsad o’quvchilarni kesma bilan tanishtirish bo’lib, to’g’ri chiziq tushunchasi
faqat tanishuv harakteriga ega bo’ladi. Shuning uchun ham o’quvchilar qisqa holda
to’g’ri chiziq va egri chiziqlar bilan tanishtirilgandan so’ng ularning kesma
to’g’risidagi bilimlari chuqur va asosli ravishda tarkib toptiriladi.
Boshlang’ich matematika kursida o’rganiladigan geometrik materiallar va
ularning o’quvchilarni geometrik tasavvurlarini tarkib toptirishda tutgan o’rnini
ko’rib o’taylik.
Boshlang’ich matematika kursi o’quv dasturiga asosan o’quvchilarda nuqta,
to’g’ri chiziq, egri chiziq va to’g’ri chiziq kesmasi haqida aniq tasavvurlarni tarkib
toptirish talab etiladi. Bu talablarni bajarish uchun yuqorida ko’rib o’tilganday
o’quvchilarning amaliy ishlarini tashkil etishga, hamda taqqoslash va qarama-
qarshi qo’yish usullariga katta e’tibor beriladi.
O’quvchilarda to’g’ri chiziq haqida dastlabki tasavvurni tarkib toptirish uchun
doskaga uchta o’quvchi chiqarilib, ikki o’quvchi bo’r surtilgan ipni doskaga ikki
nuqtaga qo’yib mahkam ushlab turadi, uchinchi o’quvchi esa ipni tarang tortib
turib qo’yib yuboradi, natijada doskada to’g’ri chiziq bir qismining obrazi hosil
bo’ladi. Uni har ikkila tomonga davom ettirish mumkinligi sinf o’quvchilariga
tushuntiriladi.
O’quvchilarni to’g’ri chiziq bilan tanishtirish bilan bir qatorda egri chiziq bilan
(taqqoslash asosida) tanishtirilishi yaxshi natija beradi. Masalan, agar tarang
tortilgan ip doskaga to’g’ri chiziq izini qoldirgan bo’lsa, egri chiziq haqida
tasavvur hosil qilish uchun u salqi holatga keltiriladi va qoldirgan iz egri chiziq
haqida tasavvur beradi.
O’quvchilarda to’g’ri chiziq va egri chiziq haqida sodda tasavvurlar tarkib
toptirilgach, endi ular to’g’ri chiziqni chizg’ich yordamida yasash bilan
tanishtiriladi.
O’quvchilar to’g’ri chiziq haqidagi tasavvurlarni ongli va to’g’ri tarkib
toptirishda faqat gorizontal chizilgan to’g’ri chiziqlardan foydalanmasdan, balki
vertikal yoki qiya holda to’g’ri chiziqlar chizish ham muhim ahamiyatga egadir.
Ko’p hollarda vertikal chizilgan to’g’ri chiziqlarni o’quvchilar anglay olmaydilar,
qiya chizilgan to’g’ri chiziqlarni esa «qiya chiziq» yoki ba’zi hollarda «egri
