BURCHOQDOSHLAR (Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklar)

Yuklangan vaqt

2024-06-09

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

30

Faytl hajmi

2,8 MB


MAVZU: BURCHOQDOSHLAR KURS IShI MAVZU: BURCHOQDOSHLAR KURS IShI 2 MUNDARIJA I. KIRISh.................................................................................................................................... 1.1. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning tarqalishi..................... 1.2. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning kimyoviy tarkibi.......... 1.1. Tabiiy sharoiti, iqlimi................................................................................. II. BOB. O‘ZBEKISTONDA TARQALGAN BURChOQDOShLAR OILASIGA MANSUB O‘SIMLIKLAR................................................................................................... 3.1. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning umumiy ro‘yxati.......... 3.2. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning botanik tavsifi.......... 3.3. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati..................................................................................................................... XULOSALAR........................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI.......................................... 2 MUNDARIJA I. KIRISh.................................................................................................................................... 1.1. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning tarqalishi..................... 1.2. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning kimyoviy tarkibi.......... 1.1. Tabiiy sharoiti, iqlimi................................................................................. II. BOB. O‘ZBEKISTONDA TARQALGAN BURChOQDOShLAR OILASIGA MANSUB O‘SIMLIKLAR................................................................................................... 3.1. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning umumiy ro‘yxati.......... 3.2. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning botanik tavsifi.......... 3.3. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati..................................................................................................................... XULOSALAR........................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI.......................................... 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston tabiati o‘zining go‘zalliklari havosi, tuprog‘i va suvi bilan alohida ajralib turadi.shuning uchun ham uning o‘simliklari dunyosi g‘oyat boy, rang-barang bo‘lib, 4500 dan ortiq yovvoyi o‘simliklar turlari o‘sadi.bu o‘simliklarning barchasi tabiiy va inson uchun juda zarurdir. O‘simliklar tirik tabiatga kiradi va tirik organizmlarning barcha xossalariga ega bo‘ladi: ular oziqlanadi, o‘sadi, ko‘payadi, ta’surotni qabul qiladi, harakatlanadi, ularda moddalar almashinuvi sodir bo‘ladi va nihoyat nobud bo‘ladi. O‘simliklar yer sharining hamma joyida uchraydi: ular faqat quruqliklarda emas balki daryolar, ko‘llar, dengizlar va okeanlarda ham tarqalgan. O‘simliklar yer yuzasida sodir bo‘ladigan jarayonlarda juda katta rol o‘ynaydi. Yashir o‘simliklar atmosferada karbonat angidriddan va tuproqdagi suvdan foydalanib, yoruhlik energiyasiyordamida organik moddalar hosil qiladi, bu moddalar o‘simliklar, odam va hayvonlarning hayot kechirishi uchun baza xisoblanadi. O‘simliklar inson uchun faqat oziq-ovqat bo‘libgina qolmay balki undan qurilish materiallari nihoyatda hilma-xil dori dari-darmonlar sanoat uchun esa xom- ashyo sifatida va kiyim kechak tayyorlashda foydalaniladi. Ko‘xna tabiat maxsuli bo‘lish o‘simliklar dunyosi insonlarni kiyintirishi, noz-ne’matlari bilan estetik zavq berishi bilangina emas, evolyusiya jarayonida o‘zida mujassamlashtirgan ichki dunyosi aqil bovar qilmaydigan biologik xususiyatlari, xususan yirik gul va mevalari, salobatli shox-shabbasi, umir boqishligi hayvonlar singari tirik mavjudodlar bilan oziqlanishi, kelgusi nasillarni o‘z bog‘larida voyaga yetkazib mustaqil hayotga yo‘llanma berishi kabi irsiy belgilari bilan ham necha asirlardan beri o‘ziga rom etib keladi. Yer yuzasida o‘simlik uchramaydigan maskan kam topiladi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U okean va dengizlarda, daryo va ko‘llarda, kisasiz jazirama cho‘lu sahrolarda, qoyalarda va g‘orlarda, qir-adarlarda buyuk tog‘ va yaylovlarda go‘zal bog‘larda shuningdek har bir xonadonda ham topiladi. 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston tabiati o‘zining go‘zalliklari havosi, tuprog‘i va suvi bilan alohida ajralib turadi.shuning uchun ham uning o‘simliklari dunyosi g‘oyat boy, rang-barang bo‘lib, 4500 dan ortiq yovvoyi o‘simliklar turlari o‘sadi.bu o‘simliklarning barchasi tabiiy va inson uchun juda zarurdir. O‘simliklar tirik tabiatga kiradi va tirik organizmlarning barcha xossalariga ega bo‘ladi: ular oziqlanadi, o‘sadi, ko‘payadi, ta’surotni qabul qiladi, harakatlanadi, ularda moddalar almashinuvi sodir bo‘ladi va nihoyat nobud bo‘ladi. O‘simliklar yer sharining hamma joyida uchraydi: ular faqat quruqliklarda emas balki daryolar, ko‘llar, dengizlar va okeanlarda ham tarqalgan. O‘simliklar yer yuzasida sodir bo‘ladigan jarayonlarda juda katta rol o‘ynaydi. Yashir o‘simliklar atmosferada karbonat angidriddan va tuproqdagi suvdan foydalanib, yoruhlik energiyasiyordamida organik moddalar hosil qiladi, bu moddalar o‘simliklar, odam va hayvonlarning hayot kechirishi uchun baza xisoblanadi. O‘simliklar inson uchun faqat oziq-ovqat bo‘libgina qolmay balki undan qurilish materiallari nihoyatda hilma-xil dori dari-darmonlar sanoat uchun esa xom- ashyo sifatida va kiyim kechak tayyorlashda foydalaniladi. Ko‘xna tabiat maxsuli bo‘lish o‘simliklar dunyosi insonlarni kiyintirishi, noz-ne’matlari bilan estetik zavq berishi bilangina emas, evolyusiya jarayonida o‘zida mujassamlashtirgan ichki dunyosi aqil bovar qilmaydigan biologik xususiyatlari, xususan yirik gul va mevalari, salobatli shox-shabbasi, umir boqishligi hayvonlar singari tirik mavjudodlar bilan oziqlanishi, kelgusi nasillarni o‘z bog‘larida voyaga yetkazib mustaqil hayotga yo‘llanma berishi kabi irsiy belgilari bilan ham necha asirlardan beri o‘ziga rom etib keladi. Yer yuzasida o‘simlik uchramaydigan maskan kam topiladi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U okean va dengizlarda, daryo va ko‘llarda, kisasiz jazirama cho‘lu sahrolarda, qoyalarda va g‘orlarda, qir-adarlarda buyuk tog‘ va yaylovlarda go‘zal bog‘larda shuningdek har bir xonadonda ham topiladi. 4 Insoniyat yer yuzida paydo bo‘libdiki o‘simliklardan foydalanib kelingan. O‘simliklarning inson haytidagi ahamiyati bizga juda qadim zamonlardan ma’lum (Muxtorov, 2009). 1.1. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning tarqalishi O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklarning mingdan ortiq turi mavjud bo‘lib ular o‘tloqlarda, tog‘ yonbag‘irlarida, qir-adirlarda, jarlarda, temir yo‘l-yoqalarida, ariq-daryo bo‘ylarida, ekinzor va polizlarda beor o‘sadi. Burchoqdoshlar oilasiga madaniy va tabiiy xolda o‘suvchi o‘simliklar kiradi. Ular yer yuzida keng tarqalgan. O‘simliklarning ko‘pchilik turlari yem-xashak sifatidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Shunday o‘simliklardan biri yantoq ( Alhagi ) hisoblanadi. Yantoq beboho to‘yimli mol ozig‘i. U O‘rta Osiyo respublikalaridagi qorako‘l qo‘ylar boqiladigan o‘tloqlarning asosiy o‘simliklaridan hisoblanadi. Issiq yoz kunlarida yantoqning bargi, poyasi va tikanlaridan maxsus shakar (manna- melitsitaza) ajraladi. Ye. Ye. Korotkovaning ma’lumotiga ko‘ra, bir gektar yantoqzordan har mavsumda 28 kg gacha shakar yig‘ib olish mumkin ( Nabiev va boshqalar 1975 ). Burchoqdoshlar oilasiga mansub oziq-ovqat o‘simliklaridan biri yeryong‘oq qadim zamonlardan bo‘yon mahalliy aholi ekib-o‘stirib keladi. Yeryong‘oq hozirgi kunda jahonning bir qator mamlakatlarida ko‘plab ekilmoqda. .da burchoqdoshlar oilasiga mansub manzarali o‘simliklardan yapon soforasi, butasimon amorfa, tikan daraxti, shoyi albitsiya kabi o‘simliklarni ko‘kalamzorlashtirish maqsadida keng miqyosda ekib o‘stirilmoqda. Yapon soforasi Sophora japonica Vatani Xitoy va Yaponiya, Ukraina va Rossiyaning janubida, O‘rta Osiyo respublikalarida va Qozog‘istonni janubida manzarali daraxt sifatida istirohat bog‘larida, ko‘chalarda, kanallar bo‘yida ko‘plab o‘stiriladi. 4 Insoniyat yer yuzida paydo bo‘libdiki o‘simliklardan foydalanib kelingan. O‘simliklarning inson haytidagi ahamiyati bizga juda qadim zamonlardan ma’lum (Muxtorov, 2009). 1.1. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning tarqalishi O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklarning mingdan ortiq turi mavjud bo‘lib ular o‘tloqlarda, tog‘ yonbag‘irlarida, qir-adirlarda, jarlarda, temir yo‘l-yoqalarida, ariq-daryo bo‘ylarida, ekinzor va polizlarda beor o‘sadi. Burchoqdoshlar oilasiga madaniy va tabiiy xolda o‘suvchi o‘simliklar kiradi. Ular yer yuzida keng tarqalgan. O‘simliklarning ko‘pchilik turlari yem-xashak sifatidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Shunday o‘simliklardan biri yantoq ( Alhagi ) hisoblanadi. Yantoq beboho to‘yimli mol ozig‘i. U O‘rta Osiyo respublikalaridagi qorako‘l qo‘ylar boqiladigan o‘tloqlarning asosiy o‘simliklaridan hisoblanadi. Issiq yoz kunlarida yantoqning bargi, poyasi va tikanlaridan maxsus shakar (manna- melitsitaza) ajraladi. Ye. Ye. Korotkovaning ma’lumotiga ko‘ra, bir gektar yantoqzordan har mavsumda 28 kg gacha shakar yig‘ib olish mumkin ( Nabiev va boshqalar 1975 ). Burchoqdoshlar oilasiga mansub oziq-ovqat o‘simliklaridan biri yeryong‘oq qadim zamonlardan bo‘yon mahalliy aholi ekib-o‘stirib keladi. Yeryong‘oq hozirgi kunda jahonning bir qator mamlakatlarida ko‘plab ekilmoqda. .da burchoqdoshlar oilasiga mansub manzarali o‘simliklardan yapon soforasi, butasimon amorfa, tikan daraxti, shoyi albitsiya kabi o‘simliklarni ko‘kalamzorlashtirish maqsadida keng miqyosda ekib o‘stirilmoqda. Yapon soforasi Sophora japonica Vatani Xitoy va Yaponiya, Ukraina va Rossiyaning janubida, O‘rta Osiyo respublikalarida va Qozog‘istonni janubida manzarali daraxt sifatida istirohat bog‘larida, ko‘chalarda, kanallar bo‘yida ko‘plab o‘stiriladi. 5 Danakli oqquray -Psoralea drupaceae O‘zbekistondaning Chiroqchi, Qamashi, Nishon, Mirishkor tumanlarida keng tarqalgan bo‘lib tekislik joylarida o‘sadi. Soxta yantoq -Alhagi pseudalhagi O‘rta Osiyoning hamma respublikalari, viloyatning barcha tumanlarida qumlik, ekinzorlarda, ariq va kanallar bo‘yida, dalalarda o‘sadi. Shirinmiyaning O‘zbekistonda 5 ta turi yovvoyi holda o‘sadi. O‘zbekistondaning dasht va cho‘l mintaqalarida sho‘rxokroq o‘tzorlarda, qirlarda, tog‘ yon bag‘irlarida keng tarqalgan. Shirinmiya o‘simligi to‘g‘risida Abdullo Rudakiy (858-941) g‘azallarida ham shirinmiyaning shifobaxsh xususiyatini qayd etgan ( Muxtorov, 1990). Sariq qashqarbeda o‘simligi ham .ning daryo bo‘ylarida, ariq yoqalarida, bog‘larda, yo‘l yoqalarida, ba’zan begona o‘t xolida madaniy ekinlar orasida o‘sadi. Danakli oqquray O‘rta Osiyoning hamma respublikalarida hamda janubiy Qozog‘istonning tekis cho‘llarida, baharikor yerlarda, qirlarda va tog‘ yonbag‘irlarida begona o‘t sifatida o‘sadi. Amudaryo va Sirdaryo vodiylarida katta chakalakzorni tashkil qiladi ( Xolmatov, Qosimov, 1994). Butasimon amorfa-Amorpha ruticosa O‘zbekistondaning kupgina tumanlaridagi parklarda, istirohat bog‘larida manzarali o‘simlik sifatida ko‘plab ekiladi. 1.2. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning kimyoviy tarkibi Yapon soforasi g‘unchasi va mevasi tarkibida flavonoidlar, vitamin S, bo‘yoq, oshlovchi va boshqa moddalar bo‘ladi. Asosiy flavonoidi rutin hisoblanadi. Rutin miqdori daraxtning turli organlarida turlicha, u o‘simlikning o‘sish davriga qarab o‘zgarib boradi. G‘unchasi ( guli) tarkibida 0,3-44% gacha, bargida 1,13-3,5 % ( ba’zan 17% gacha) rutin bo‘lishi mumkin. Mahsulot tarkibida rutindan tashqari, kversetin, kempferol, genistein, kempferol-3-soforozid va boshqa flavonoidlar bo‘ladi. Danakli oqqurayning meva va ildizi tarkibida 0,03-0,4 %, efir moyi, 12,34 % oshlovchi moddalar, 0,1-1,1 % furokumarinlar ( psoralen va izopsoralen) kumarin 5 Danakli oqquray -Psoralea drupaceae O‘zbekistondaning Chiroqchi, Qamashi, Nishon, Mirishkor tumanlarida keng tarqalgan bo‘lib tekislik joylarida o‘sadi. Soxta yantoq -Alhagi pseudalhagi O‘rta Osiyoning hamma respublikalari, viloyatning barcha tumanlarida qumlik, ekinzorlarda, ariq va kanallar bo‘yida, dalalarda o‘sadi. Shirinmiyaning O‘zbekistonda 5 ta turi yovvoyi holda o‘sadi. O‘zbekistondaning dasht va cho‘l mintaqalarida sho‘rxokroq o‘tzorlarda, qirlarda, tog‘ yon bag‘irlarida keng tarqalgan. Shirinmiya o‘simligi to‘g‘risida Abdullo Rudakiy (858-941) g‘azallarida ham shirinmiyaning shifobaxsh xususiyatini qayd etgan ( Muxtorov, 1990). Sariq qashqarbeda o‘simligi ham .ning daryo bo‘ylarida, ariq yoqalarida, bog‘larda, yo‘l yoqalarida, ba’zan begona o‘t xolida madaniy ekinlar orasida o‘sadi. Danakli oqquray O‘rta Osiyoning hamma respublikalarida hamda janubiy Qozog‘istonning tekis cho‘llarida, baharikor yerlarda, qirlarda va tog‘ yonbag‘irlarida begona o‘t sifatida o‘sadi. Amudaryo va Sirdaryo vodiylarida katta chakalakzorni tashkil qiladi ( Xolmatov, Qosimov, 1994). Butasimon amorfa-Amorpha ruticosa O‘zbekistondaning kupgina tumanlaridagi parklarda, istirohat bog‘larida manzarali o‘simlik sifatida ko‘plab ekiladi. 1.2. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning kimyoviy tarkibi Yapon soforasi g‘unchasi va mevasi tarkibida flavonoidlar, vitamin S, bo‘yoq, oshlovchi va boshqa moddalar bo‘ladi. Asosiy flavonoidi rutin hisoblanadi. Rutin miqdori daraxtning turli organlarida turlicha, u o‘simlikning o‘sish davriga qarab o‘zgarib boradi. G‘unchasi ( guli) tarkibida 0,3-44% gacha, bargida 1,13-3,5 % ( ba’zan 17% gacha) rutin bo‘lishi mumkin. Mahsulot tarkibida rutindan tashqari, kversetin, kempferol, genistein, kempferol-3-soforozid va boshqa flavonoidlar bo‘ladi. Danakli oqqurayning meva va ildizi tarkibida 0,03-0,4 %, efir moyi, 12,34 % oshlovchi moddalar, 0,1-1,1 % furokumarinlar ( psoralen va izopsoralen) kumarin 6 umbelliferon, glikozid drupatsin, qand va boshqa birikmalar bor. Psoralen ( psoralen va izopsoralen aralashmasi poroshogi, tabletkasi va spirtdagi eritmasi) pes kasalligini davolashda qo‘llaniladi. Ketma-ket gulli afsonak ning yer ustki qismi tarkibida 0,5-3,6 % alkaloid bo‘ladi. Afsonak o‘simligining alkaloidlari –termopsin, gomotermopsin, sitizin, metilsitizin, anagirin va boshqalar xinolizidin unumlari uchraydi (Xolmatov, Ahmedov, 1995). Afsonak gullaganda 3,5 % gacha alkaloidlar saqlaydi. Uning tarkibida sitizin, paxikarpin, termorsin, argentin, altermin va boshqa alkaloidlar mavjud. O‘simlik shuningdek, flavonoidlardan senorozid, xrizoeriol, termopzoid, genstein va genistin saqlaydi ( Raxmonqulov va boshqalar, 2013). Sariq qashqarbeda o‘simligi tarkibida 0,4-0,9 % melilotozil, dikumarol, 0,01 % efir moyi, xolin, shilimshiq, karotin, S, V vitaminlarini saqlaydi. Urug‘i tarkibida 8,5 % yog‘lar va 0,13-0,45 % trigollin alkaloidlari mavjud. Shirinmiya o‘simligining ildiz va ildizpoyasida 23,5 % gacha glitsirrizin, 4 % flavonoidlar, kislotalar, efir moylari, 10,45 % gacha qand va boshqa moddalar saqlaydi. Yer ustki qismi flavonidlar, kumarinlar, saponinlar, qand va oshlovchi moddalarga moy (Raxmonqulov va boshqalar, 2013). III BOB. O‘ZBEKISTONDA TARQALGAN BURChOQDOShLAR OILASIGA MANSUB O‘SIMLIKLAR Oila. Burchoqdoshlar - Fabaceae Turkum. Gledichiya - Gleditchia Tur. Tikan daraxt - Gleditchia triacanthus L. Burchoqdoshlar oilasi eng katta oilalardan biri bo‘lib, 650 turkumga mansub 18000 turni o‘z ichiga oladi. Bu oila vakillari Yer sharining hamma quruqliklarda uchraydi. O‘zbekistonda esa 35 turkumga oid 422 turi o‘sadi. 6 umbelliferon, glikozid drupatsin, qand va boshqa birikmalar bor. Psoralen ( psoralen va izopsoralen aralashmasi poroshogi, tabletkasi va spirtdagi eritmasi) pes kasalligini davolashda qo‘llaniladi. Ketma-ket gulli afsonak ning yer ustki qismi tarkibida 0,5-3,6 % alkaloid bo‘ladi. Afsonak o‘simligining alkaloidlari –termopsin, gomotermopsin, sitizin, metilsitizin, anagirin va boshqalar xinolizidin unumlari uchraydi (Xolmatov, Ahmedov, 1995). Afsonak gullaganda 3,5 % gacha alkaloidlar saqlaydi. Uning tarkibida sitizin, paxikarpin, termorsin, argentin, altermin va boshqa alkaloidlar mavjud. O‘simlik shuningdek, flavonoidlardan senorozid, xrizoeriol, termopzoid, genstein va genistin saqlaydi ( Raxmonqulov va boshqalar, 2013). Sariq qashqarbeda o‘simligi tarkibida 0,4-0,9 % melilotozil, dikumarol, 0,01 % efir moyi, xolin, shilimshiq, karotin, S, V vitaminlarini saqlaydi. Urug‘i tarkibida 8,5 % yog‘lar va 0,13-0,45 % trigollin alkaloidlari mavjud. Shirinmiya o‘simligining ildiz va ildizpoyasida 23,5 % gacha glitsirrizin, 4 % flavonoidlar, kislotalar, efir moylari, 10,45 % gacha qand va boshqa moddalar saqlaydi. Yer ustki qismi flavonidlar, kumarinlar, saponinlar, qand va oshlovchi moddalarga moy (Raxmonqulov va boshqalar, 2013). III BOB. O‘ZBEKISTONDA TARQALGAN BURChOQDOShLAR OILASIGA MANSUB O‘SIMLIKLAR Oila. Burchoqdoshlar - Fabaceae Turkum. Gledichiya - Gleditchia Tur. Tikan daraxt - Gleditchia triacanthus L. Burchoqdoshlar oilasi eng katta oilalardan biri bo‘lib, 650 turkumga mansub 18000 turni o‘z ichiga oladi. Bu oila vakillari Yer sharining hamma quruqliklarda uchraydi. O‘zbekistonda esa 35 turkumga oid 422 turi o‘sadi. 7 Burchoqdoshlar oilasi o‘tlar, chala butalar, butalar, lianalar, ba’zan daraxtlar ham kiradi. Ularning barglari murakkab patsimon, panjasimon, uch bo‘lakchali, goho oddiy bo‘ladi. Gullari ikki jinsli noto‘g‘ri bo‘lib, gulyon barglari bor. Gulkosachabargi 4-5 ta, gultojisi ham 4-5 ta, changchisi 10 ta, shundan 9 tasi qo‘shilib o‘sgan, bittasi alohida. Qo‘yida biz burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning botanik tavsifini keltiramiz (Yakovlev , 2001). (Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. II, 1971, T. VI, 1993, T. VII, 1983., Zokirov, Nabiev , Pratov , Jamolxonov , 1963)., (1-jadval). № Oila Turkum Tur Hayotiy shakli 1 Fabaceae Burchoqdoshlar Gledichiya- Gleditschia Tikan daraxti - Gleditschia triacanthus Daraxt 2 Albitsiya- Albizzia Shoyi albitsiya -Albizzia julibrissin Daraxt 3 Sofora-Sorhora Yapon soforasi Sophora japonica Daraxt 4 Amorfa- Amorpha Butasimon amorfa- Amorpha ruticosa Buta 5 Afsonak-Thermopsis Ketma-ket barg afsonak- Thermopsis alterniflora Ko‘p yillik 6 Oqquray-Psoralea Danakli oqquray - Psoralea drupaceae Ko‘p yillik 7 Eryong‘oq - Arachis Eryong‘oq-Arachis hypogaea Bir yillik 8 Yantoq- Alhagi Soxta yantoq -Alhagi pseudalhagi Ko‘p yillik 9 Shirinmiya- Glycirrhiza Tuksiz shirinmiya – Glycirrhiza glabra Ko‘p yillik 10 Burchoq- Lathyrus O‘tloq burchog‘i- Lathyrus pratensis Osiyo burchog‘i- Lathyrus asiaticus Ko‘p yillik Bir yillik 11 12 No‘xat- Pisum Ekma no‘xat- Pisum sativum Ko‘p yillik 7 Burchoqdoshlar oilasi o‘tlar, chala butalar, butalar, lianalar, ba’zan daraxtlar ham kiradi. Ularning barglari murakkab patsimon, panjasimon, uch bo‘lakchali, goho oddiy bo‘ladi. Gullari ikki jinsli noto‘g‘ri bo‘lib, gulyon barglari bor. Gulkosachabargi 4-5 ta, gultojisi ham 4-5 ta, changchisi 10 ta, shundan 9 tasi qo‘shilib o‘sgan, bittasi alohida. Qo‘yida biz burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning botanik tavsifini keltiramiz (Yakovlev , 2001). (Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. II, 1971, T. VI, 1993, T. VII, 1983., Zokirov, Nabiev , Pratov , Jamolxonov , 1963)., (1-jadval). № Oila Turkum Tur Hayotiy shakli 1 Fabaceae Burchoqdoshlar Gledichiya- Gleditschia Tikan daraxti - Gleditschia triacanthus Daraxt 2 Albitsiya- Albizzia Shoyi albitsiya -Albizzia julibrissin Daraxt 3 Sofora-Sorhora Yapon soforasi Sophora japonica Daraxt 4 Amorfa- Amorpha Butasimon amorfa- Amorpha ruticosa Buta 5 Afsonak-Thermopsis Ketma-ket barg afsonak- Thermopsis alterniflora Ko‘p yillik 6 Oqquray-Psoralea Danakli oqquray - Psoralea drupaceae Ko‘p yillik 7 Eryong‘oq - Arachis Eryong‘oq-Arachis hypogaea Bir yillik 8 Yantoq- Alhagi Soxta yantoq -Alhagi pseudalhagi Ko‘p yillik 9 Shirinmiya- Glycirrhiza Tuksiz shirinmiya – Glycirrhiza glabra Ko‘p yillik 10 Burchoq- Lathyrus O‘tloq burchog‘i- Lathyrus pratensis Osiyo burchog‘i- Lathyrus asiaticus Ko‘p yillik Bir yillik 11 12 No‘xat- Pisum Ekma no‘xat- Pisum sativum Ko‘p yillik 8 13 No‘xat-Cicer Jo‘ng‘or no‘xati- Cicer songaricum Ko‘p yillik 14 Qashqarbeda- Melilotus- Sariq qashqarbeda- Melilotus officinalis- Ikki yillik 15 Beda- Medicago Xmelsimon beda- Medicago lupulina Ikki yillik 16 Sebarga.- Tifolium O‘rmalovchi sebarga- Trifolim repenes Ikki yillik o‘t 17 O‘tloq sebarga- Trifolim pratense Ko‘p yillik 18 Boqla -Vicia Esparset-Onobrichis Vicia envilia- Tasbexnamo boqla Bir yillik 19 Yirik esparset- Onobrichis grandis Ko‘p yillik Oila. Burchoqdoshlar - Fabaceae Turkum. Gledichiya - Gleditchia Tur. Tikan daraxt - Gleditchia triacanthus L. Burchoqdoshlar oilasi eng katta oilalardan biri bo‘lib, 650 turkumga mansub 18000 turni o‘z ichiga oladi. Bu oila vakillari Yer sharining hamma quruqliklarda uchraydi. O‘zbekistonda esa 35 turkumga oid 422 turi o‘sadi. Burchoqdoshlar oilasi o‘tlar, chala butalar, butalar, lianalar, ba’zan daraxtlar ham kiradi. Ularning barglari murakkab patsimon, panjasimon, uch bo‘lakchali, goho oddiy bo‘ladi. Gullari ikki jinsli noto‘g‘ri bo‘lib, gulyon barglari bor. Gulkosachabargi 4-5 ta, gultojisi ham 4-5 ta, changchisi 10 ta, shundan 9 tasi qo‘shilib o‘sgan, bittasi alohida. Qo‘yida biz burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning botanik tavsifini keltiramiz (Yakovlev , 2001). Tikan daraxti (Gleditchia triacanthus). Bu manzarali daraxt burchoqdoshlar oilasidan bo‘lib, bo‘yi 20-30 m ga yetadi. Bu tez o‘sishi, qurg‘oqchilikka hamda shaharning noqulay sharoitlariga bardosh berishi, bog‘ zararkunanda va zamburug‘ kasalliklari bilan og‘rimasligi, O‘zbekiston sharoitida qish sovuqlaridan mutlaqo shikastlanmasligi bilan ajralib turadi. Gledichiya daraxti shox-shabbasi, nafis barglari tufayli juda ko‘rinishlidir (1-rasm). Yaprog‘i to‘q-qizil, 8 13 No‘xat-Cicer Jo‘ng‘or no‘xati- Cicer songaricum Ko‘p yillik 14 Qashqarbeda- Melilotus- Sariq qashqarbeda- Melilotus officinalis- Ikki yillik 15 Beda- Medicago Xmelsimon beda- Medicago lupulina Ikki yillik 16 Sebarga.- Tifolium O‘rmalovchi sebarga- Trifolim repenes Ikki yillik o‘t 17 O‘tloq sebarga- Trifolim pratense Ko‘p yillik 18 Boqla -Vicia Esparset-Onobrichis Vicia envilia- Tasbexnamo boqla Bir yillik 19 Yirik esparset- Onobrichis grandis Ko‘p yillik Oila. Burchoqdoshlar - Fabaceae Turkum. Gledichiya - Gleditchia Tur. Tikan daraxt - Gleditchia triacanthus L. Burchoqdoshlar oilasi eng katta oilalardan biri bo‘lib, 650 turkumga mansub 18000 turni o‘z ichiga oladi. Bu oila vakillari Yer sharining hamma quruqliklarda uchraydi. O‘zbekistonda esa 35 turkumga oid 422 turi o‘sadi. Burchoqdoshlar oilasi o‘tlar, chala butalar, butalar, lianalar, ba’zan daraxtlar ham kiradi. Ularning barglari murakkab patsimon, panjasimon, uch bo‘lakchali, goho oddiy bo‘ladi. Gullari ikki jinsli noto‘g‘ri bo‘lib, gulyon barglari bor. Gulkosachabargi 4-5 ta, gultojisi ham 4-5 ta, changchisi 10 ta, shundan 9 tasi qo‘shilib o‘sgan, bittasi alohida. Qo‘yida biz burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning botanik tavsifini keltiramiz (Yakovlev , 2001). Tikan daraxti (Gleditchia triacanthus). Bu manzarali daraxt burchoqdoshlar oilasidan bo‘lib, bo‘yi 20-30 m ga yetadi. Bu tez o‘sishi, qurg‘oqchilikka hamda shaharning noqulay sharoitlariga bardosh berishi, bog‘ zararkunanda va zamburug‘ kasalliklari bilan og‘rimasligi, O‘zbekiston sharoitida qish sovuqlaridan mutlaqo shikastlanmasligi bilan ajralib turadi. Gledichiya daraxti shox-shabbasi, nafis barglari tufayli juda ko‘rinishlidir (1-rasm). Yaprog‘i to‘q-qizil, 9 yaltiroq tusini kuzgacha yo‘qotmaydi. Guli mayda, yashilsimon, may-iyunda gullaydi. Mevasi yirik qo‘ng‘ir malla tusdagi uzun dukkaklardan iborat ( 2-rasm). Bu daraxt 8-10 yoshga kirganda meva qila boshlaydi. Gledichiya har qanday tuproqda o‘sa oladi. Qurg‘oqchilikka chidaydi, yorug‘ joylarda tez o‘sadi. 20-25 yoshlik daraxtining bo‘yi 15 m ga yetadi. Bu daraxt urug‘idan ko‘paytiriladi. Bu daraxtning yog‘ochi juda qattiq bo‘lib, vagonsozlik va mebelchilik sanoatida ishlatiladi. 9 yaltiroq tusini kuzgacha yo‘qotmaydi. Guli mayda, yashilsimon, may-iyunda gullaydi. Mevasi yirik qo‘ng‘ir malla tusdagi uzun dukkaklardan iborat ( 2-rasm). Bu daraxt 8-10 yoshga kirganda meva qila boshlaydi. Gledichiya har qanday tuproqda o‘sa oladi. Qurg‘oqchilikka chidaydi, yorug‘ joylarda tez o‘sadi. 20-25 yoshlik daraxtining bo‘yi 15 m ga yetadi. Bu daraxt urug‘idan ko‘paytiriladi. Bu daraxtning yog‘ochi juda qattiq bo‘lib, vagonsozlik va mebelchilik sanoatida ishlatiladi. 10 1-rasm. Tikan daraxt - Gleditchia triacanthus 2-Rasm. Tikan daraxtining mevali shoxchasi 10 1-rasm. Tikan daraxt - Gleditchia triacanthus 2-Rasm. Tikan daraxtining mevali shoxchasi 11 Turkum. Sofora - Sophora Tur. Yapon soforasi - Sophora japonica L. Yapon soforasi (Sophora japonica). Bo‘yi 20-25 metrcha, sharsimon ko‘rinishli daraxt. Yosh novdalari sarg‘ish-yashil. Barglar murakkab toq patsimon 9-17 ta barglardan iborat bo‘lib, 25 sm cha keladi, tez o‘sishi, tanasi silliq va tekis yaproqlari patsimon joylanishi, sarg‘ish gullarining to‘da-to‘da bo‘lib joylanishi, yaprog‘ining kech to‘kilishi, dorivorlik xususiyati va boshqa yaxshi xislatlari jixatidan oq akas va boshqa zot daraxtlardan ancha ustun turadi. Yapon saforasi kurg‘okchilikka chidaydi, zarakunandalar bilan shikastlanmaydi. Iyun-iyulda gullaydi, gullash davrida nihoyatda chiroyli bo‘ladi. Mevasi tasbehsimon dukkakdan iborat, urug‘i mayda, dumalok va yaltirok. Bu daraxt urug‘ini ekish yuli bilan ko‘paytiriladi. Yog‘ochi sariq, uzagi qo‘ng‘ir tusda, qattiq va elastik bo‘ladi. Istirohat bog‘lari, hiyobonlar va ko‘chalarning chetiga ekiladi. Yog‘ochi sariq, uzagi qo‘ng‘ir tusda, qattiq va elastik bo‘ladi. Turkum. - Albitsiya Albizzia Durazz Tur. Shoyi daraxti – Albizzia julibrissin Durazz. Shoyi daraxti (Albizzioa julibrissin). Buyi 4-5m. Barglari ikki marta murakkab patsimon, 30sm cha keladi. 30-60 ta bargchalardan tashkil topgan. Barglarining yuzasi tiniq yashil, orqa tarafi ko‘kimtir. Guli sarg‘ish-oq, changchilari uzun pushtirang yoki oqimtir sariq bo‘lib, guldan chiqib turadi. May oyida gullab, avgust-sentyabr oylarida mevasi pishib yetishadi. Mevasi qanotli yassi dukkak. Juda chiroyli manzarali daraxt, ayniqsa gullash davrida va umuman butun vegetatsiyasi davomida chiroyli manzara beradi (3-rasm). 11 Turkum. Sofora - Sophora Tur. Yapon soforasi - Sophora japonica L. Yapon soforasi (Sophora japonica). Bo‘yi 20-25 metrcha, sharsimon ko‘rinishli daraxt. Yosh novdalari sarg‘ish-yashil. Barglar murakkab toq patsimon 9-17 ta barglardan iborat bo‘lib, 25 sm cha keladi, tez o‘sishi, tanasi silliq va tekis yaproqlari patsimon joylanishi, sarg‘ish gullarining to‘da-to‘da bo‘lib joylanishi, yaprog‘ining kech to‘kilishi, dorivorlik xususiyati va boshqa yaxshi xislatlari jixatidan oq akas va boshqa zot daraxtlardan ancha ustun turadi. Yapon saforasi kurg‘okchilikka chidaydi, zarakunandalar bilan shikastlanmaydi. Iyun-iyulda gullaydi, gullash davrida nihoyatda chiroyli bo‘ladi. Mevasi tasbehsimon dukkakdan iborat, urug‘i mayda, dumalok va yaltirok. Bu daraxt urug‘ini ekish yuli bilan ko‘paytiriladi. Yog‘ochi sariq, uzagi qo‘ng‘ir tusda, qattiq va elastik bo‘ladi. Istirohat bog‘lari, hiyobonlar va ko‘chalarning chetiga ekiladi. Yog‘ochi sariq, uzagi qo‘ng‘ir tusda, qattiq va elastik bo‘ladi. Turkum. - Albitsiya Albizzia Durazz Tur. Shoyi daraxti – Albizzia julibrissin Durazz. Shoyi daraxti (Albizzioa julibrissin). Buyi 4-5m. Barglari ikki marta murakkab patsimon, 30sm cha keladi. 30-60 ta bargchalardan tashkil topgan. Barglarining yuzasi tiniq yashil, orqa tarafi ko‘kimtir. Guli sarg‘ish-oq, changchilari uzun pushtirang yoki oqimtir sariq bo‘lib, guldan chiqib turadi. May oyida gullab, avgust-sentyabr oylarida mevasi pishib yetishadi. Mevasi qanotli yassi dukkak. Juda chiroyli manzarali daraxt, ayniqsa gullash davrida va umuman butun vegetatsiyasi davomida chiroyli manzara beradi (3-rasm). 12 3-Rasm. Shoyi daraxti- Albizzia julibrissin 12 3-Rasm. Shoyi daraxti- Albizzia julibrissin 13 Turkum. Amorfa - Amorpha L. Tur. Butasimon amorfa – Amorpha fruticosa L. Butasimon amorfa (Amorpha fruticosa). Bo‘yi 1-3 metrcha keladigan qo‘ng‘ir yoki to‘q kulrang po‘stloqli buta. Barglari murakkab toq patsimon, 5-10 juft bargli bo‘lib, uzunligi 9-17 sm keladi. Yotiq oq tuklar bilan qoplangan. Bargchalari cho‘ziq,-ovalsimon bargchalar hosil qiladi. Gullari ancha mayda, tojbarglari binafsharang, 4-5 mm. To‘pguli 136-179 gulli bo‘lib, tig‘iz cho‘ziq shingil ko‘rinishida va novdalarining uchida o‘rnashgan. Dastlabki gullarining ochilganini 27-30 aprelda ko‘rish mumkin. 10-20 maylarda esa yoppasiga gullab, mayning ikkinchi yarimida gullari so‘liy boshlaydi. Amorfa istirohat bog‘larida, hiyobonlarda manzarali o‘simlik sifatida ekib o‘stiriladi. Sovuqqa chidamli. Vatani Shimoliy Amerika. Turkum. Afsonak-Thermopsis R. Br. Tur. Ketma-ket gulli afsonak- Thermopsis alterniflora Rgl. Ketma-ket gulli afsonak bo‘yi 50-70 sm keladigan ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Barglari murakkab, uch bargchali. Bargchalari cho‘ziq –ellipssimon, uzunligi 25-40 (60 mm) mm, eni 5-20 (25) mm. Guli sariq. Dukkagi cho‘ziq-ellipssimon, uzunligi 3-6 sm, eni 1-1,6 sm. May-iyul oylarida gullab urug‘laydi. Tog‘ yonbag‘irlarida, daryo vodiylari, bahori g‘alla ekinlari orasida o‘sadi (rasm).,(Hamidov , Nabiev , Odilov , 1987). Turkum. Oqquray –Psoralea L. Tur. Danakli oqquray - Psoralea drupacea Bunge. Danakli oqquray - Psoralea drupacea bo‘yi 70-130 sm bo‘ladigan ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Poyasi tik o‘sadi, shoxlangan, sertuk. Barglari oddiy (ba’zan uch bo‘lakli), qo‘shimcha bargchali, dumaloq shaklli, o‘yilgan tishsimon qirrali( bargining asos qismi tekis qirrali), sertuk ( ayniqsa pastki tomoni) bo‘lib, qisqa bandi yordamida poyasi bilan shoxlarida ketma-ket o‘rnashgan. Mayda, oq-ko‘kish rangli 13 Turkum. Amorfa - Amorpha L. Tur. Butasimon amorfa – Amorpha fruticosa L. Butasimon amorfa (Amorpha fruticosa). Bo‘yi 1-3 metrcha keladigan qo‘ng‘ir yoki to‘q kulrang po‘stloqli buta. Barglari murakkab toq patsimon, 5-10 juft bargli bo‘lib, uzunligi 9-17 sm keladi. Yotiq oq tuklar bilan qoplangan. Bargchalari cho‘ziq,-ovalsimon bargchalar hosil qiladi. Gullari ancha mayda, tojbarglari binafsharang, 4-5 mm. To‘pguli 136-179 gulli bo‘lib, tig‘iz cho‘ziq shingil ko‘rinishida va novdalarining uchida o‘rnashgan. Dastlabki gullarining ochilganini 27-30 aprelda ko‘rish mumkin. 10-20 maylarda esa yoppasiga gullab, mayning ikkinchi yarimida gullari so‘liy boshlaydi. Amorfa istirohat bog‘larida, hiyobonlarda manzarali o‘simlik sifatida ekib o‘stiriladi. Sovuqqa chidamli. Vatani Shimoliy Amerika. Turkum. Afsonak-Thermopsis R. Br. Tur. Ketma-ket gulli afsonak- Thermopsis alterniflora Rgl. Ketma-ket gulli afsonak bo‘yi 50-70 sm keladigan ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Barglari murakkab, uch bargchali. Bargchalari cho‘ziq –ellipssimon, uzunligi 25-40 (60 mm) mm, eni 5-20 (25) mm. Guli sariq. Dukkagi cho‘ziq-ellipssimon, uzunligi 3-6 sm, eni 1-1,6 sm. May-iyul oylarida gullab urug‘laydi. Tog‘ yonbag‘irlarida, daryo vodiylari, bahori g‘alla ekinlari orasida o‘sadi (rasm).,(Hamidov , Nabiev , Odilov , 1987). Turkum. Oqquray –Psoralea L. Tur. Danakli oqquray - Psoralea drupacea Bunge. Danakli oqquray - Psoralea drupacea bo‘yi 70-130 sm bo‘ladigan ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Poyasi tik o‘sadi, shoxlangan, sertuk. Barglari oddiy (ba’zan uch bo‘lakli), qo‘shimcha bargchali, dumaloq shaklli, o‘yilgan tishsimon qirrali( bargining asos qismi tekis qirrali), sertuk ( ayniqsa pastki tomoni) bo‘lib, qisqa bandi yordamida poyasi bilan shoxlarida ketma-ket o‘rnashgan. Mayda, oq-ko‘kish rangli 14 gullari barg qo‘ltig‘idan o‘sib chiqqan shingil gulto‘plamiga joylashgan. Mevasi- mayda, yumaloq, bir urug‘li, sertuk dukkak. Turkum. Yeryong‘oq-Arachis Tur. Yeryong‘oq-Arachis hypogaea Yeryong‘oq-Arachis hypogaea bo‘yi 25-75 sm ga boradigan bir yillik o‘tsimon o‘simlik. Ildizi sershox. Poyalari asosi sadan ko‘p shoxlanib, tik turadi, sal ko‘zga ilinadigan 4-5 qirrali bo‘ladi, yalang‘och yoki tuk bilan qoplangan. Barglari navbatma-navbat joylashgan, tukli, uzunligi 3-11 sm,juft patsimon, bandli. Gullari barg qo‘ltiqlaridan chiqadi och sariq, yoki qovoq rang tusda bo‘ladi, shoxlarining pastki qismlarida va yer tagida joylashadi. Guli-bir kosach. Changlangandan keyin gul kosachasi, tojisi va changchilari qurib ketadi, tugunchasi tik yuqori va pastga qarab o‘sib, tuproqqa o‘tadi va shu yerda meva tugadi. Mevasi ochilmaydigan cho‘zinchoq dukkak (4-rasm). Dukkaklari yashilga moyil sariq rangda, ichida bittadan beshtagacha urug‘i bo‘ladi. Urug‘lari cho‘zinchoq moyli, qizg‘ish yupqa 14 gullari barg qo‘ltig‘idan o‘sib chiqqan shingil gulto‘plamiga joylashgan. Mevasi- mayda, yumaloq, bir urug‘li, sertuk dukkak. Turkum. Yeryong‘oq-Arachis Tur. Yeryong‘oq-Arachis hypogaea Yeryong‘oq-Arachis hypogaea bo‘yi 25-75 sm ga boradigan bir yillik o‘tsimon o‘simlik. Ildizi sershox. Poyalari asosi sadan ko‘p shoxlanib, tik turadi, sal ko‘zga ilinadigan 4-5 qirrali bo‘ladi, yalang‘och yoki tuk bilan qoplangan. Barglari navbatma-navbat joylashgan, tukli, uzunligi 3-11 sm,juft patsimon, bandli. Gullari barg qo‘ltiqlaridan chiqadi och sariq, yoki qovoq rang tusda bo‘ladi, shoxlarining pastki qismlarida va yer tagida joylashadi. Guli-bir kosach. Changlangandan keyin gul kosachasi, tojisi va changchilari qurib ketadi, tugunchasi tik yuqori va pastga qarab o‘sib, tuproqqa o‘tadi va shu yerda meva tugadi. Mevasi ochilmaydigan cho‘zinchoq dukkak (4-rasm). Dukkaklari yashilga moyil sariq rangda, ichida bittadan beshtagacha urug‘i bo‘ladi. Urug‘lari cho‘zinchoq moyli, qizg‘ish yupqa 15 paxta bilan o‘ralgan. 4-Rasm. Yeryong‘oq-Arachis hypogaea (Pratov O‘.P., Yuldashev A.S., 2011). Iyun oxiri, iyul boshidan to kech kuzgacha gullaydi, sentyabr-oktyabr oylarida meva tugadi ( Pratov , Yuldashev, 2011). Turkum. Yantoq – Alhagi Adans. - Tur. Soxta yantoq- Alhagi pseudalhagi Desf. 15 paxta bilan o‘ralgan. 4-Rasm. Yeryong‘oq-Arachis hypogaea (Pratov O‘.P., Yuldashev A.S., 2011). Iyun oxiri, iyul boshidan to kech kuzgacha gullaydi, sentyabr-oktyabr oylarida meva tugadi ( Pratov , Yuldashev, 2011). Turkum. Yantoq – Alhagi Adans. - Tur. Soxta yantoq- Alhagi pseudalhagi Desf. 16 Fabaceae – Burchoqdoshlar oilasi eng katta oilalardan biri bo‘lib, 650 turkumga mansub, 18 ming turni o‘z ichiga oladi. Bu oila vakillari yer sharining hamma quruqliklarida uchraydi O‘zbekistonda esa 35 turkumga oid 420 turi o‘sadi. Alhagi - Yantoq balandligi 30-110 sm ba’zan 130 sm gacha bo‘lgan tikanli, ko‘p yillik o‘t o‘simlik Poyasi tik o‘suvchi shoxlangan. Barglari tuxumsimon. Cho‘ziq dumaloq yoki lansetsimon, tekis qirrali bo‘lib poya va shoxlarda qisqa bandi yordamida yoki bandsiz ketma-ket o‘rnashgan. Mevasi ko‘p urug‘li, tasbexsimon, pishganda ochilmaydigan dukkak. May- sentyabr oylarida gullaydi. Mevasi avgust-oktyabr oylarida yetiladi (5-rasm). 16 Fabaceae – Burchoqdoshlar oilasi eng katta oilalardan biri bo‘lib, 650 turkumga mansub, 18 ming turni o‘z ichiga oladi. Bu oila vakillari yer sharining hamma quruqliklarida uchraydi O‘zbekistonda esa 35 turkumga oid 420 turi o‘sadi. Alhagi - Yantoq balandligi 30-110 sm ba’zan 130 sm gacha bo‘lgan tikanli, ko‘p yillik o‘t o‘simlik Poyasi tik o‘suvchi shoxlangan. Barglari tuxumsimon. Cho‘ziq dumaloq yoki lansetsimon, tekis qirrali bo‘lib poya va shoxlarda qisqa bandi yordamida yoki bandsiz ketma-ket o‘rnashgan. Mevasi ko‘p urug‘li, tasbexsimon, pishganda ochilmaydigan dukkak. May- sentyabr oylarida gullaydi. Mevasi avgust-oktyabr oylarida yetiladi (5-rasm). 17 4-Rasm. Soxta yantoq- Alhagi pseudalhagi 17 4-Rasm. Soxta yantoq- Alhagi pseudalhagi 18 Turkum. Shirinmiya – Glycirrhiza L. Tur. Tuksiz shirinmiya – Glycirrhiza glabra L. Shirinmiyaning O‘zbekistonda 5 ta turi yovvoyi holda o‘sadi. Shirinmiya ko‘p yillik o‘t bo‘yi 45-120 sm. Barglari cho‘ziq-tuxumsimon yoki nashtarsimon. To‘pguli siyrak. Gullari siyox rang. Dukkagi 2-7 urug‘li. Aprel- iyun oylarida gullab, iyun-sentyabrda urug‘laydi. Ariq va daryo bo‘ylari, to‘qayzorda va ekinlar orasida o‘sadi (5- 6-rasmlar). Ildizi tabobatda ko‘p ishlatiladi. Ildizi tarkibida 4,6-20% glitserizin 10% qand, 0,035 % efir moyi, bargida vitamin S 14% kraxmal 8 % oshlovchi modda bor. Ibn Sino shirinlik ildizidan trli kasalliklarni davolashda foydalangan. Xozir ham undan xalq va ilmiy tabobatda foydalaniladi. 5-Rasm. Tuksiz shirinmiya – Glycirrhiza glabra 18 Turkum. Shirinmiya – Glycirrhiza L. Tur. Tuksiz shirinmiya – Glycirrhiza glabra L. Shirinmiyaning O‘zbekistonda 5 ta turi yovvoyi holda o‘sadi. Shirinmiya ko‘p yillik o‘t bo‘yi 45-120 sm. Barglari cho‘ziq-tuxumsimon yoki nashtarsimon. To‘pguli siyrak. Gullari siyox rang. Dukkagi 2-7 urug‘li. Aprel- iyun oylarida gullab, iyun-sentyabrda urug‘laydi. Ariq va daryo bo‘ylari, to‘qayzorda va ekinlar orasida o‘sadi (5- 6-rasmlar). Ildizi tabobatda ko‘p ishlatiladi. Ildizi tarkibida 4,6-20% glitserizin 10% qand, 0,035 % efir moyi, bargida vitamin S 14% kraxmal 8 % oshlovchi modda bor. Ibn Sino shirinlik ildizidan trli kasalliklarni davolashda foydalangan. Xozir ham undan xalq va ilmiy tabobatda foydalaniladi. 5-Rasm. Tuksiz shirinmiya – Glycirrhiza glabra 19 6-Rasm. Tuksiz shirinmiya - Glycirrhiza glabra ning gerbariy namunasi Turkum. Burchoq- Lathyrus L. 19 6-Rasm. Tuksiz shirinmiya - Glycirrhiza glabra ning gerbariy namunasi Turkum. Burchoq- Lathyrus L. 20 Tur. O‘tloq burchog‘i- Lathyrus pratensis L. O‘tloq burchog‘i ko‘p yillik o‘t.Bo‘yi 30-100 sm. Barglari 1-5 sm, bandli, bir juft nashtarsimon-qalami yoki cho‘ziq-ellipssimon bargcha hosil qiladi. Dukkagi 24-35 mm, to‘rsimon tomirli, 6-7 urug‘li. May-sentyabr oylarida gullab urug‘ beradi. Tog‘ yonbag‘irlari, daraxt, butalar tagi, o‘tloqzorlar, daryo bo‘ylarida o‘sadi ( Hamidov, Shukrullaev, Tarasova, Qurbonov , Umrzoqov., 1990). Turkum. No‘xat- Pisum L. Tur. Ekma no‘xat- Pisum sativum L. Ekma no‘xat- Pisum sativum L. Bo‘yi 20-70 sm keladigan bir yillik o‘simlik. Bargi murakkab, tok patsimon, guli barg qo‘ltig‘ida 1-2 tadan joylashgan. O‘simlik gullarining rangi oq, pushti yoki qizil rangli bo‘lishi mumkin. Mevasi dukkak, doni dumaloq, qirrali. No‘xat burchoqdoshlar orasida to‘yimliligi bilan ajralib turadi. Turkum. No‘xat- Cicer L. Tur. Jo‘ng‘or no‘xati-Cicer songaricum Steph. Jo‘ng‘or no‘xati ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 15-75 sm. Bargchalarining uzunligi 6- 10-20 mm gacha. Yonbargchalari 5-10 ( 12) mm zunlikda. Gulbandlari 4-7 ( 10) mm. Iyun- iyul oylarida gullab, iyul-avgustda urug‘laydi. Shimoliy va janubiy tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Adir va tog‘ xududlarida tarqalgan. Turkum. Qashqarbeda - Melilotus Mill.- Tur. Sariq qashqarbeda M. officinalis (L.) Pall Cariq qashqarbeda ikki yillik o‘t. Bo‘yi 20-100 sm. Poyasi tik o‘sadi, shoxlangan. Bargchalari tuxumsimon ingichka, nashtarsimon shaklgacha, uzunligi 9-25 mm, eni 2-8 mm. May-iyul oylarida gullab urug‘laydi. Tog‘ zonasida va vohalarda, ekinlar orasida, yo‘l, ariq va daryo bo‘ylarida o‘sadi (7-rasm). 20 Tur. O‘tloq burchog‘i- Lathyrus pratensis L. O‘tloq burchog‘i ko‘p yillik o‘t.Bo‘yi 30-100 sm. Barglari 1-5 sm, bandli, bir juft nashtarsimon-qalami yoki cho‘ziq-ellipssimon bargcha hosil qiladi. Dukkagi 24-35 mm, to‘rsimon tomirli, 6-7 urug‘li. May-sentyabr oylarida gullab urug‘ beradi. Tog‘ yonbag‘irlari, daraxt, butalar tagi, o‘tloqzorlar, daryo bo‘ylarida o‘sadi ( Hamidov, Shukrullaev, Tarasova, Qurbonov , Umrzoqov., 1990). Turkum. No‘xat- Pisum L. Tur. Ekma no‘xat- Pisum sativum L. Ekma no‘xat- Pisum sativum L. Bo‘yi 20-70 sm keladigan bir yillik o‘simlik. Bargi murakkab, tok patsimon, guli barg qo‘ltig‘ida 1-2 tadan joylashgan. O‘simlik gullarining rangi oq, pushti yoki qizil rangli bo‘lishi mumkin. Mevasi dukkak, doni dumaloq, qirrali. No‘xat burchoqdoshlar orasida to‘yimliligi bilan ajralib turadi. Turkum. No‘xat- Cicer L. Tur. Jo‘ng‘or no‘xati-Cicer songaricum Steph. Jo‘ng‘or no‘xati ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 15-75 sm. Bargchalarining uzunligi 6- 10-20 mm gacha. Yonbargchalari 5-10 ( 12) mm zunlikda. Gulbandlari 4-7 ( 10) mm. Iyun- iyul oylarida gullab, iyul-avgustda urug‘laydi. Shimoliy va janubiy tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Adir va tog‘ xududlarida tarqalgan. Turkum. Qashqarbeda - Melilotus Mill.- Tur. Sariq qashqarbeda M. officinalis (L.) Pall Cariq qashqarbeda ikki yillik o‘t. Bo‘yi 20-100 sm. Poyasi tik o‘sadi, shoxlangan. Bargchalari tuxumsimon ingichka, nashtarsimon shaklgacha, uzunligi 9-25 mm, eni 2-8 mm. May-iyul oylarida gullab urug‘laydi. Tog‘ zonasida va vohalarda, ekinlar orasida, yo‘l, ariq va daryo bo‘ylarida o‘sadi (7-rasm). 21 7-Rasm. Sariq qashqarbeda- Melilotus officinalis Turkum. Beda-Medicago L. 21 7-Rasm. Sariq qashqarbeda- Melilotus officinalis Turkum. Beda-Medicago L. 22 Tur. Xmelsimon beda-Medicago lupulina L. Xmelsimon beda, Qashqaryo‘ng‘ichqa. Bir yoki ikki yillik o‘t. Bo‘yi 15-60 sm. Bargchalari teskari tuxumsimon, uzunligi 7-8 ( 19) mm, eni 6-7 mm. Guli sariq. Dukkagining uzunligi 1,8-2,2 mm, eni 1,5-1,6 mm. May-iyul oylarida gullab urug‘ beradi. Daryo bo‘ylari, sug‘oriladigan ekinlar orasida o‘sadi ( 8- rasm). 8-Rasm. Xmelsimon beda-Medicago lupulina Turkum. Sebarga -Trifolium L. Tur. O‘rmalovchi sebarga - Trifolium. repens L. 22 Tur. Xmelsimon beda-Medicago lupulina L. Xmelsimon beda, Qashqaryo‘ng‘ichqa. Bir yoki ikki yillik o‘t. Bo‘yi 15-60 sm. Bargchalari teskari tuxumsimon, uzunligi 7-8 ( 19) mm, eni 6-7 mm. Guli sariq. Dukkagining uzunligi 1,8-2,2 mm, eni 1,5-1,6 mm. May-iyul oylarida gullab urug‘ beradi. Daryo bo‘ylari, sug‘oriladigan ekinlar orasida o‘sadi ( 8- rasm). 8-Rasm. Xmelsimon beda-Medicago lupulina Turkum. Sebarga -Trifolium L. Tur. O‘rmalovchi sebarga - Trifolium. repens L. 23 O‘rmalovchi sebarga. Ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 15-40 sm. Poyasi o‘rmalab o‘sadi, bargchalarining uchi o‘yilgan, asosi ponasimon. Daryo va ariq bo‘ylari, tog‘ o‘tloqlari va sug‘oriladigan maydonlarda, bog‘ va ekinlar orasida o‘sadi (9-rasm). 9- Rasm. O‘rmalovchi sebarga - Trifolium. repens Tur. O‘tloq sebargasi-Trifolium. pratense L. O‘tloq sebargasi-Trifolium. pratense L. Bo‘yi 25-50 sm keladigan ko‘p yillik o‘t o‘simlik.. Poyasi yer bag‘0irlab yoki yerdan ko‘tarilib o‘sadi. Aprel- sentyabr 23 O‘rmalovchi sebarga. Ko‘p yillik o‘t. Bo‘yi 15-40 sm. Poyasi o‘rmalab o‘sadi, bargchalarining uchi o‘yilgan, asosi ponasimon. Daryo va ariq bo‘ylari, tog‘ o‘tloqlari va sug‘oriladigan maydonlarda, bog‘ va ekinlar orasida o‘sadi (9-rasm). 9- Rasm. O‘rmalovchi sebarga - Trifolium. repens Tur. O‘tloq sebargasi-Trifolium. pratense L. O‘tloq sebargasi-Trifolium. pratense L. Bo‘yi 25-50 sm keladigan ko‘p yillik o‘t o‘simlik.. Poyasi yer bag‘0irlab yoki yerdan ko‘tarilib o‘sadi. Aprel- sentyabr 24 oylari davomida gullab urug‘laydi ( 10-rasm). Daryo va ariq bo‘ylari, tog‘ o‘tloqlari va sug‘oriladigan maydonlarda o‘sadi (Hamidov, Nabiev, Odilov, 1987) 10-Rasm. O‘tloq sebargasi-Trifolium. pratense ning gerbariy namunasi Turkum. Boqla- Vicia L. Tur. Tasbexnamo boqla- Vicia ervilia L. Bir yillik o‘t. Bo‘yi 10-25 sm. Poyasi tik o‘sadi, 4 qirrali. Dukkagi 10-20 mm, 2- 3 (4) urug‘li. Aprel-iyun oylarida gullab urug‘laydi. Tog‘ va adir xududlarida , g‘alla ekinlari orasida o‘sadi ( Hamidov, Nabiev, Odilov, 1987 ). 24 oylari davomida gullab urug‘laydi ( 10-rasm). Daryo va ariq bo‘ylari, tog‘ o‘tloqlari va sug‘oriladigan maydonlarda o‘sadi (Hamidov, Nabiev, Odilov, 1987) 10-Rasm. O‘tloq sebargasi-Trifolium. pratense ning gerbariy namunasi Turkum. Boqla- Vicia L. Tur. Tasbexnamo boqla- Vicia ervilia L. Bir yillik o‘t. Bo‘yi 10-25 sm. Poyasi tik o‘sadi, 4 qirrali. Dukkagi 10-20 mm, 2- 3 (4) urug‘li. Aprel-iyun oylarida gullab urug‘laydi. Tog‘ va adir xududlarida , g‘alla ekinlari orasida o‘sadi ( Hamidov, Nabiev, Odilov, 1987 ). 25 Turkum.Esparset-Onobrichis Mill. Tur Yirik esparset- Onobrichis grandis Lipsky. Yirik esparset- Onobrichis grandis ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Bo‘yi 100 sm. Poyasi baqquvat, shoxlangan. Dukkagi egilgan, yarim-dumaloq, uzunligi 12-15 mm, eni 7-10 mm. Aprel-iyun oylarida gullab, iyun-avgustda urug‘laydi. Tog‘ xududlarida, bog‘larda, na’matakzorlarda o‘sadi ( Hamidov, Nabiev, Odilov, 1987 ). 3.3. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. .da tarqalgan burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarni o‘rganish asosida o‘simliklarning xalq xo‘jaligida ishlatilishi bo‘yicha taxlil qilganimizda, oziq-ovqat 5 ta 26,3 % ni, dorivor 14 ta, 73,7 ni % manzarali 4 ta, 21 % vitaminli 2 ta, 10,5 % ni, yem-xashak 14 ta 73,7 % ni tashkil qildi ( Toyjonov , Meliboev , Maxmudov , 2008).,(3-jadval). 3- jadval Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning ishlatilishi bo‘yicha taxlili № O‘simlikning nomi Oziq- ovqat Dorivor Manzarali Vitaminli Em- xashak 1 Tikan daraxti - Gleditschia triacanthus - - + - - 2 Shoyi albitsiya - Albizzia julibrissin - - + - - 3 Yapon soforasi Sophora japonica - + + - - 4 Butasimon amorfa- Amorpha ruticosa - + + - + 5 Ketma-ket barg afsonak- Thermopsis alterniflora - + - - - 6 Danakli oqquray - Psoralea drupaceae - + - - + 25 Turkum.Esparset-Onobrichis Mill. Tur Yirik esparset- Onobrichis grandis Lipsky. Yirik esparset- Onobrichis grandis ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Bo‘yi 100 sm. Poyasi baqquvat, shoxlangan. Dukkagi egilgan, yarim-dumaloq, uzunligi 12-15 mm, eni 7-10 mm. Aprel-iyun oylarida gullab, iyun-avgustda urug‘laydi. Tog‘ xududlarida, bog‘larda, na’matakzorlarda o‘sadi ( Hamidov, Nabiev, Odilov, 1987 ). 3.3. Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. .da tarqalgan burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarni o‘rganish asosida o‘simliklarning xalq xo‘jaligida ishlatilishi bo‘yicha taxlil qilganimizda, oziq-ovqat 5 ta 26,3 % ni, dorivor 14 ta, 73,7 ni % manzarali 4 ta, 21 % vitaminli 2 ta, 10,5 % ni, yem-xashak 14 ta 73,7 % ni tashkil qildi ( Toyjonov , Meliboev , Maxmudov , 2008).,(3-jadval). 3- jadval Burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning ishlatilishi bo‘yicha taxlili № O‘simlikning nomi Oziq- ovqat Dorivor Manzarali Vitaminli Em- xashak 1 Tikan daraxti - Gleditschia triacanthus - - + - - 2 Shoyi albitsiya - Albizzia julibrissin - - + - - 3 Yapon soforasi Sophora japonica - + + - - 4 Butasimon amorfa- Amorpha ruticosa - + + - + 5 Ketma-ket barg afsonak- Thermopsis alterniflora - + - - - 6 Danakli oqquray - Psoralea drupaceae - + - - + 26 7 Eryong‘oq-Arachis hypogaea + - - + - 8 Soxta yantoq - Alhagi pseudalhagi - + - - + 9 Tuksiz shirinmiya –Glycirrhiza glabra - + - + 10 O‘tloq burchog‘i- Lathyrus pratensis - + - - + 11 Osiyo burchog‘i Lathyrus asiaticus + + - - + 12 Ekma no‘xat- Pisum sativum + + - - + 13 Jo‘ng‘or no‘xati- Cicer songaricum + + - - + 14 Sariq qashqarbeda- Melilotus officinalis - + - - + 15 Xmelsimon beda- Medicago lupulina - + - + + 16 O‘rmalovchi sebarga- Trifolim repenes - + - - + 17 O‘tloq sebargasi- Trifolim pratense - - - - + 18 Vicia envilia- Tasbexnamo boqea + + - - + 19 Yirik esparset- Onobrichis grandis - - - - + O‘simliklardan odam faqat oziq sifatida foydalanmaydi, balki ular oziq-ovqat, to‘qimachilk, qog‘oz ximiya sanoati va boshqalar uchun hom-ashyo manbai hisoblanadi. O‘simliklardan foydalanishgan qarab ular dorivor, oziq-ovqat, yem- xashak, manzarali, mevali, dukkakli, tamaki efir moyli, oshlovchi guruppalarga bo‘linadi. Bular asosan madaniy o‘simliklar hisoblansa, lekin odam juda ko‘p yovvoyi o‘simliklardan ham foydalanadi. Ularning hayotiy formalarida (daraxtlar, butalar, ko‘p yillik, bir yillik, ikki yillik) o‘sish sharoiti va ko‘payish usullarida namoyon bo‘ladi. 26 7 Eryong‘oq-Arachis hypogaea + - - + - 8 Soxta yantoq - Alhagi pseudalhagi - + - - + 9 Tuksiz shirinmiya –Glycirrhiza glabra - + - + 10 O‘tloq burchog‘i- Lathyrus pratensis - + - - + 11 Osiyo burchog‘i Lathyrus asiaticus + + - - + 12 Ekma no‘xat- Pisum sativum + + - - + 13 Jo‘ng‘or no‘xati- Cicer songaricum + + - - + 14 Sariq qashqarbeda- Melilotus officinalis - + - - + 15 Xmelsimon beda- Medicago lupulina - + - + + 16 O‘rmalovchi sebarga- Trifolim repenes - + - - + 17 O‘tloq sebargasi- Trifolim pratense - - - - + 18 Vicia envilia- Tasbexnamo boqea + + - - + 19 Yirik esparset- Onobrichis grandis - - - - + O‘simliklardan odam faqat oziq sifatida foydalanmaydi, balki ular oziq-ovqat, to‘qimachilk, qog‘oz ximiya sanoati va boshqalar uchun hom-ashyo manbai hisoblanadi. O‘simliklardan foydalanishgan qarab ular dorivor, oziq-ovqat, yem- xashak, manzarali, mevali, dukkakli, tamaki efir moyli, oshlovchi guruppalarga bo‘linadi. Bular asosan madaniy o‘simliklar hisoblansa, lekin odam juda ko‘p yovvoyi o‘simliklardan ham foydalanadi. Ularning hayotiy formalarida (daraxtlar, butalar, ko‘p yillik, bir yillik, ikki yillik) o‘sish sharoiti va ko‘payish usullarida namoyon bo‘ladi. 27 Yer yuzasining o‘simliklar dunyosi boy va xilma-xil bo‘lib 500 mingdan ortiq turi bor. Shulardan kelib chiqib burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarni ayrimlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Tikan daraxti (Gleditchia triacanthus). Bu manzarali daraxt qurg‘oqchilikka, tuproq sho‘rlanishiga, juda chidamli, yorug‘sevar daraxt. Juda tez o‘sadi 20-25 yoshlik daraxtining bo‘yi 15 m ga yetadi, shu sababdan ko‘kalamzorlashtirishda katta ahamiyatga ega. Bu daraxt urug‘idan ko‘paytiriladi. Bu daraxtning yog‘ochi juda qattiq bo‘lib, vagonsozlik va mebelchilik sanoatida ishlatiladi. Burchoqdoshlar oilasiga shirinmiya (Glycyrrhiza) xalq tabobatida qadimdan ishlatilib kelinadi. Shirinmiya ildizidan tayyorlangan damlamalar yallig‘lanish, balg‘am ko‘chiruvchi, siydik haydovchi va ishtaxa ochuvchi, odamni quvvatga kirgizadigan, astmaga qarshi vosita sifatida ishlatiladi. Ildizi tabobatda ko‘p ishlatiladi. Ildizi tarkibida 4,6-20% glitserizin 10% qand, 0,035 % efir moyi, bargida vitamin S 14% kraxmal 8 % oshlovchi modda bor. Ibn Sino shirinlik ildizidan trli kasalliklarni davolashda foydalangan. Xozir ham undan xalq va ilmiy tabobatda foydalaniladi. Manzarali o‘simlik, tuxumakning g‘uncha va mevasi tarkibida flavonoidlar, S vitamini, bo‘yoq , oshlovchi moddalar bo‘ladi. Tibbiyotda tuxumak daraxtining gul g‘unchasi va mevasidan foydalaniladi. Tuxumak gul g‘unchasidan farmasevtika zavodlarida rutin va kversetin olinadi. Mevasi nastoykasi yiringli va kuygan joylarni davolashda qo‘llanadi. Yantoqning yer ustki qismi tarkibida qandlar, organik kislotalar, efir moyi, flavonoidlar, kumarinlar, vitamin S, V guruxi va karotin, alkoloidlar, glikozidlar, antotsiantlar, smolalar, shilliq oshlovchi (8,2 % gacha) mineral va boshqa moddalar bor (Xolmatov, Ahmedov ,1995). Qadamdan yantoq tabobatda turli kasalliklarni davolash uchun ishlatib kelinadi. 27 Yer yuzasining o‘simliklar dunyosi boy va xilma-xil bo‘lib 500 mingdan ortiq turi bor. Shulardan kelib chiqib burchoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarni ayrimlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Tikan daraxti (Gleditchia triacanthus). Bu manzarali daraxt qurg‘oqchilikka, tuproq sho‘rlanishiga, juda chidamli, yorug‘sevar daraxt. Juda tez o‘sadi 20-25 yoshlik daraxtining bo‘yi 15 m ga yetadi, shu sababdan ko‘kalamzorlashtirishda katta ahamiyatga ega. Bu daraxt urug‘idan ko‘paytiriladi. Bu daraxtning yog‘ochi juda qattiq bo‘lib, vagonsozlik va mebelchilik sanoatida ishlatiladi. Burchoqdoshlar oilasiga shirinmiya (Glycyrrhiza) xalq tabobatida qadimdan ishlatilib kelinadi. Shirinmiya ildizidan tayyorlangan damlamalar yallig‘lanish, balg‘am ko‘chiruvchi, siydik haydovchi va ishtaxa ochuvchi, odamni quvvatga kirgizadigan, astmaga qarshi vosita sifatida ishlatiladi. Ildizi tabobatda ko‘p ishlatiladi. Ildizi tarkibida 4,6-20% glitserizin 10% qand, 0,035 % efir moyi, bargida vitamin S 14% kraxmal 8 % oshlovchi modda bor. Ibn Sino shirinlik ildizidan trli kasalliklarni davolashda foydalangan. Xozir ham undan xalq va ilmiy tabobatda foydalaniladi. Manzarali o‘simlik, tuxumakning g‘uncha va mevasi tarkibida flavonoidlar, S vitamini, bo‘yoq , oshlovchi moddalar bo‘ladi. Tibbiyotda tuxumak daraxtining gul g‘unchasi va mevasidan foydalaniladi. Tuxumak gul g‘unchasidan farmasevtika zavodlarida rutin va kversetin olinadi. Mevasi nastoykasi yiringli va kuygan joylarni davolashda qo‘llanadi. Yantoqning yer ustki qismi tarkibida qandlar, organik kislotalar, efir moyi, flavonoidlar, kumarinlar, vitamin S, V guruxi va karotin, alkoloidlar, glikozidlar, antotsiantlar, smolalar, shilliq oshlovchi (8,2 % gacha) mineral va boshqa moddalar bor (Xolmatov, Ahmedov ,1995). Qadamdan yantoq tabobatda turli kasalliklarni davolash uchun ishlatib kelinadi. 28 Yantoq yer ustki qismidan tayyorlangan damlamani choy o‘rnida yozda ko‘p istemol qilinadi. U chanqoqni yaxshi qoldiradi. Odam charchaganda charchashni olib organizmga quvvat beradi. Oqquray bargidan tayyorlangan kukun bilan xalq tabobatida chipqon, ekzema, pes kasalliklari hamda boshdagi soch to‘kilishini davolashadi (Xolmatov , Qosimov , 1994). Psoralen (psoralen va izopsoralen aralashmasi poroshogi, tabletkasi va spirtdagi eritmasi) pes kasalligini davolashda qo‘llaniladi FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI 1. Burigin V. A, Jongurozov F. X. Botanika. – Tashkent. - 1997. – 351 b. 2. Yelenevskiy. A. G, Soloveva. M. P, Tixomirov. V. N. Botanika. 3. Sistematika vыsshix, ili nozemnыx rasteniy Asodema Moskva 2001 y, 429 st. 4. Jizn rasteniy t. 4-6 «Prosveshenie Moskva» 1978-1980, 1981 5. P.M.Jukovskiy Botanika. Izd. «Vыsshaya shkola». –Moskva, - 1982.- 667 s. 28 Yantoq yer ustki qismidan tayyorlangan damlamani choy o‘rnida yozda ko‘p istemol qilinadi. U chanqoqni yaxshi qoldiradi. Odam charchaganda charchashni olib organizmga quvvat beradi. Oqquray bargidan tayyorlangan kukun bilan xalq tabobatida chipqon, ekzema, pes kasalliklari hamda boshdagi soch to‘kilishini davolashadi (Xolmatov , Qosimov , 1994). Psoralen (psoralen va izopsoralen aralashmasi poroshogi, tabletkasi va spirtdagi eritmasi) pes kasalligini davolashda qo‘llaniladi FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI 1. Burigin V. A, Jongurozov F. X. Botanika. – Tashkent. - 1997. – 351 b. 2. Yelenevskiy. A. G, Soloveva. M. P, Tixomirov. V. N. Botanika. 3. Sistematika vыsshix, ili nozemnыx rasteniy Asodema Moskva 2001 y, 429 st. 4. Jizn rasteniy t. 4-6 «Prosveshenie Moskva» 1978-1980, 1981 5. P.M.Jukovskiy Botanika. Izd. «Vыsshaya shkola». –Moskva, - 1982.- 667 s. 29 6. Zokirov Q.Z., Jamolxonov X.A. O‘zbek botanika terminologiyasi masalalari. - Toshkent, - 1996. - 43 b. 7. Zokirov Q.Z., Nabiev M.M., Pratov O‘.P., Jamolxonov X.A. Ruscha-o‘zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug‘ati –Toshkent, - 1963. - 153 b. 8. Zohidov H. Shifo xazinasi. –Toshkent, - 2000. - 176 b. 9. Maxmudov A., Tog‘aev I. Yuksak o‘simliklar bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar. «Universitet». - Toshkent. – 1994. - 85 b. 10. Murdaxaev Yu. O‘zbekistonda vatan topgan dorivor o‘simliklar “Fan” Toshkent. 1990 – 75 b. 11. Muxtorov M. Ming dardga ming davo. -– Qarshi: Nasaf, 2009. - 271 b. 12. Nabiev M.M. Botanika atlas lug‘ati. –Toshkent. - 1969 - 253 b. 13. Nabiev M. Sabzavot rezavor mevalar, ziravorlar xosiyati. – Toshkent. – 1990. - 160 b. 14. Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. II, - Toshkent. -1971. - 362 s. 15. Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. VI, - Toshkent. – 1993. - 692 s. 16. Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. VII, - Toshkent. – 1983. - 414 s. 17. PratovO‘.P., M.M.Nabiev. O‘zbekiston yuksak o‘simliklarining zamonaviy tizimi. – Toshkent. – 2007. - 62 b. 18. Pratov O‘.P., Yuldashev A.S. Yashil dunyo mo‘jizalari. - Toshkent, O‘qituvchi, 2011. – 120 b. 19. Pratov O‘., Jumaev Q. Yuksak o‘simliklar sistematikasi. Toshkent.,”O‘AJBNT” Markazi, 2003, 146 b. 20. Raxmonqulov U.,Dadaeva G.S., Usmonjonova X.U., Rabbimova F.Shifobaxsh o‘simliklar” Navro‘z” Toshkent, 2013 y.63b. 21. Toyjonov K., Meliboev S., Maxmudov V. O‘zbekiston yuksak o‘simliklari turkum nomlarining izoxli lug‘ati.- Toshkent: Fan, 2008. – 151 b. 22. Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. O‘zbekiston o‘simliklari aniqlagichi. - Toshkent. – 1987. - 327 b. 29 6. Zokirov Q.Z., Jamolxonov X.A. O‘zbek botanika terminologiyasi masalalari. - Toshkent, - 1996. - 43 b. 7. Zokirov Q.Z., Nabiev M.M., Pratov O‘.P., Jamolxonov X.A. Ruscha-o‘zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug‘ati –Toshkent, - 1963. - 153 b. 8. Zohidov H. Shifo xazinasi. –Toshkent, - 2000. - 176 b. 9. Maxmudov A., Tog‘aev I. Yuksak o‘simliklar bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar. «Universitet». - Toshkent. – 1994. - 85 b. 10. Murdaxaev Yu. O‘zbekistonda vatan topgan dorivor o‘simliklar “Fan” Toshkent. 1990 – 75 b. 11. Muxtorov M. Ming dardga ming davo. -– Qarshi: Nasaf, 2009. - 271 b. 12. Nabiev M.M. Botanika atlas lug‘ati. –Toshkent. - 1969 - 253 b. 13. Nabiev M. Sabzavot rezavor mevalar, ziravorlar xosiyati. – Toshkent. – 1990. - 160 b. 14. Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. II, - Toshkent. -1971. - 362 s. 15. Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. VI, - Toshkent. – 1993. - 692 s. 16. Opredelitel rasteniy Sredney Azii. T. VII, - Toshkent. – 1983. - 414 s. 17. PratovO‘.P., M.M.Nabiev. O‘zbekiston yuksak o‘simliklarining zamonaviy tizimi. – Toshkent. – 2007. - 62 b. 18. Pratov O‘.P., Yuldashev A.S. Yashil dunyo mo‘jizalari. - Toshkent, O‘qituvchi, 2011. – 120 b. 19. Pratov O‘., Jumaev Q. Yuksak o‘simliklar sistematikasi. Toshkent.,”O‘AJBNT” Markazi, 2003, 146 b. 20. Raxmonqulov U.,Dadaeva G.S., Usmonjonova X.U., Rabbimova F.Shifobaxsh o‘simliklar” Navro‘z” Toshkent, 2013 y.63b. 21. Toyjonov K., Meliboev S., Maxmudov V. O‘zbekiston yuksak o‘simliklari turkum nomlarining izoxli lug‘ati.- Toshkent: Fan, 2008. – 151 b. 22. Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. O‘zbekiston o‘simliklari aniqlagichi. - Toshkent. – 1987. - 327 b. 30 23. Hamidov P., Shukrullaev Ye., Tarasova Yu., Qurbonov A., Umrzoqov. Botanika asoslari. – Toshkent. – 1990. - 318 b. 24. Xojimatov K. O‘zbekistonning xushbo‘y va xushta’m o‘simliklari. “Fan” Toshkent. 1992-81 b. 25. Xoliqov K. O‘zbekiston janubidagi dorivor o‘simliklar. Mehnat. Toshkent. 1992 - 74 b. 26. Xolmatov X.X Ahmedov O‘.A. Farmakognoziya. “Ibn Sino” Toshkent. 1995 – 622 b. 27. Yakovlev G. P. Botanika. – Moskva. – 2001. - 647 s. 30 23. Hamidov P., Shukrullaev Ye., Tarasova Yu., Qurbonov A., Umrzoqov. Botanika asoslari. – Toshkent. – 1990. - 318 b. 24. Xojimatov K. O‘zbekistonning xushbo‘y va xushta’m o‘simliklari. “Fan” Toshkent. 1992-81 b. 25. Xoliqov K. O‘zbekiston janubidagi dorivor o‘simliklar. Mehnat. Toshkent. 1992 - 74 b. 26. Xolmatov X.X Ahmedov O‘.A. Farmakognoziya. “Ibn Sino” Toshkent. 1995 – 622 b. 27. Yakovlev G. P. Botanika. – Moskva. – 2001. - 647 s.