BURUN VA BURUN YONDOSH BO‘SHLIQLARI JAROHATLARI Harbiy va sport mashg‘ulotlarida, ishlab chiqarish korxonalarida, ko‘cha transport hodisalarda, epilepsiya huruji paytida sodir bo‘lib, hayotda tez-tez uchrab turadi. Jarohat yetkazgan jismning ta’sir kuchi va hususiyati, uning yo‘nalishi va to‘qima ichiga qan-chalik chuqur botishiga qarab burun jarohatlari ochiq (teri qoplamining zararlanishi) yoki yopiq (teri qoplamining buzilmasligi) bo‘lishi mumkin. Yopiq jarohatlarga lat yeyish, yumshoq to‘qimalarga qon quyilishi, shilinish, burun yondosh bo‘shliqlari devorlari, ko‘z kosasi, yonoq suyagi, g‘alvirsimon bo‘shliq kataklarining siljishi yoki siljimasligi bilan kechuvchi burun suyaklarining sinishi kiradi. Ochiq jaroxatlar yirtilgan, kesilgan, yuzaki va chukur, burun bo‘shlig‘iga kirgan yoki kirma-gan jarohatlarga bo‘linadi. Burun bo‘shlig‘iga kirgan jarohatlarga ko‘pincha o‘tkir uchli jism sabab bo‘ladi. Bunda burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining yirtilishi, burundan qon oqishi, burun bo‘shlig‘i va burun yondosh bo‘shliqlariga infeksiya kirishi, burun to‘sig‘i gematomasi va ho‘ppozini rivojlanishi kuzatiladi. O‘tkir uchli jismning yo‘nalishi burun bo‘shlig‘ining yuqori devoriga qaratilganda elaksimon plastinka sinib, bemorda orqa miya suyuqligini oqishi kuzatilishi mumkin. Ko‘pincha burun suyaklari va yuqori jag‘ suyagining peshona o‘sig‘i o‘rtasidagi chokni kengayishi yoki burun suyaklari va burun to‘sig‘ining sinishi, yoki chiqishi natijasida tashqi burunni yon tomonga siljishi qayd etiladi. Kam hollarda yuqori jag‘ suyagi peshona o‘sig‘ining sinishi ku-zatiladi. A.Y.Kitsera va A.A.Borisov (1993) bo‘yicha tashqi burun shaklining buzilishlari quyidagicha tasniflanadi: -Rinoskolioz - burunni yon tomonga siljishi; -Rinokifoz - burun shaklini bukiri bo‘lishi; -Rinolordoz - burunni botishi (egarsimon burun); -Platiriniya - burun shaklini yassi bo‘lishi; -Braxiriniya- burun bo‘shlig‘i haddan tashqari kengayishi; -Leptoriniya- burun bo‘shlig‘i haddan tashqari torayishi; -Molleriniya- tashqi burun suyaklari sinishi natijasida burunni yumshoq bo‘lishi. Ko‘pincha yuz jarohatlarida ko‘rish o‘tkirligining pasayishi yoki butunlay yo‘qotilishi (amavroz) bilan kechuvchi ko‘z olmasi tubiga qon quyilishi (gifemalar), ko‘z olmasining siljishi (enoftalm), ko‘zni harakatlantiruvchi mushaklarning bosilishi natijasida falaji (diplopiya) kuzatiladi. Burun yondosh bo‘shliqlari jarohati bo‘shliqlar devorining yori-lishi, sinishi, suyak parchalarini bo‘shliq ichiga kirishi bilan namo- yon bo‘ladi. Bundan tashqari, ular kalla bo‘shlig‘iga tarqalgan yoki tar-qalmagan jarohatlarga bo‘linadi. Peshona bo‘shlig‘i odatda qosh usti sohasida jarohatlanadi; bo‘sh-liqning old devori sinib, kosmetik nuqsonga sabab bo‘ladi.Burunni 42-rasm. Burun to‘sig‘i botishi peshona bo‘shlig‘ining tabiiy teshigini yopilishiga olib ke- tog‘ayini chiqishi ladi. Peshona bo‘shlig‘ining orqa devori kam-dan kam hollarda jaro- hatlanadi. G‘alvirsimon bo‘shliqning jarohati ko‘pincha ko‘z kosa-sining medial qismida, ya’ni burun bo‘shlig‘ining yon tomonida joylashgan shilliq pardaning yirtilishi natijasida yuzda teri osti emfizemasi paydo bo‘lishiga olib keladi, bunda shish va teri osti emfizemasi, peshona va bo‘yin sohasigacha tarqalishi mumkin. Old g‘alvirsimon arteriya jarohatlanganda ko‘z kosasi atrofi to‘qimasiga qon quyiladi. Peshona va g‘alvirsimon suyaklarning jarohati ko‘pincha burun, ko‘z olmasi va ko‘z kosasi, ba’zan kalla suyagi jarohati bilan birga kechadi. Ko‘z kosasining pastki qismi va yuz sohasida joylashgan yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining jarohati bo‘shliq old devorining sinishi, jarohat may-doni shaklining o‘zgarishi, ko‘z kosasi pastki devori, ko‘z olmasi, g‘alvirsimon bo‘shliq, yonoq chakka suyaklari, tish va og‘iz bo‘shlig‘ining jarohatlari bilan birga kechadi. Ponasimon bo‘shliq devorlarining sinishi ayni paytda kalla suyagi asosining sinishi bo‘-lib, juda kam uchraydi va ko‘rish asab tolasi, ichki uyqu arteriyaning jarohati bilan birga ke-chib, o‘lim holatiga sabab bo‘lgan qon oqishlarga yoki jarohatdan so‘nggi uyqu arteriyasi devori anevrizmasiga sabab bo‘ladi. Belgilari. Burun jarohatida burundan qon okishi, burun terisida va ko‘z qovoqlarida qon-talashlar paydo bo‘lishi, yumshoq to‘qimalar shishi va teri osti emfizemasi, suyak parchalari-ning harakati kuzatiladi. Burunning nafas olish funksiyasi buzilishi yoki hid sezish tir-qishlarining yopilishi natijasida bemorda hid sezish qobiliyati pasayadi, hid sezish asab to-lalari uzilganda – burunning hid sezish faoliyati butunlay yo‘qoladi. Aralash jarohatning belgilari xilma-xil bo‘lib, burun yondosh bo‘shliqlari va ular atro-fida joylashgan a’zolar jarohatiga bog‘liq bo‘ladi. Bolalarda burun va burun yondosh bo‘shliq-larining aralash jarohatlari yuz suyaklari jarohati bilan birga uchraydi. Yuzning o‘rta qis-mi jarohatlanganda yuz suyaklarining noto‘g‘ri o‘sishi natijasida, bolalarda keyinchalik yuz tuzilishida kosmetik nuqsonlar rivojlanishi mumkin. Kalla suyagi bo‘shlig‘iga tarqalgan jarohatlarda bemorda bosh miya chayqalishi, yoki qisilishi belgilari kuzatiladi. Kalla bo‘shlig‘iga tarqalgan jarohatlarda kalla ichi asoratlari bel-gilari paydo bo‘ladi. Kalla suyagi singanda va bosh miyaning qattiq pardasi jarohatlanganda jarohat maydoni, burun yoki halqumdan orqa miya suyuqligini oqishi ( likvoreya) kuzatiladi. Tashxis bemor shikoyatlari, anamnez, tashqi tekshiruv, paypaslash, zondlash, rinoskopiya, en-doskopiya rentgenografiya, kompyuter tomogramasi tekshiruvlari asosida qo‘yiladi. Tashqi tekshiruv va paypaslashda jarohat maydonining og‘rishi, yumshoq to‘qimalar shishi, tashqi burun shakli buzilganligi aniqlanadi. Burun yon tomonga siljiganligi, majag‘langan-ligi, burun usti paypaslanganda bo‘rtishlar (zina belgisi), suyaklarning patologik harakat-chanligi va suyak parchalari krepitatsiyasini aniqlanishi burun suyaklari singanligidan, bosib ko‘rganda teri osti krepitatsiyasi - g‘alvirsimon suyak singanligidan va shilliq parda yirtil-ganligidan dalolat beradi. Rinoskopiyada burun bo‘shlig‘ida qon laxtalari, qontalashlar, shilliq parda yirtilganligi, burun bo‘shlig‘i torayganligi, burun chig‘anoqlari botgan va burun to‘sig‘i qiyshayganligi ko‘rinadi. Burun to‘sig‘i shilliq pardasining bir tomonlama, ayniqsa ikki tomonlama shishi burun to‘sig‘i gematomasidan darak beradi. Jarohatning chuqurligi zond yordamida tekshiriladi. Yopiq jarohatda yumshoq to‘qimaning shishi tashxis qo‘yishni qiyinlashtirishi tufayli bosib ko‘rganda bemorda mahalliy og‘riq borligi, burun sohasining shishi, qontalashlari, burun to‘sig‘i qiyshiqligining bor-yo‘qligi e’tiborga olinadi. Yuz skeletining jarohati ko‘pincha ko‘z qovoqlari va ko‘z kosasi atrofiga qon quyilishi “ko‘zoynak belgisi” bilan kechadi. Ammo bu belgi kalla suyagi asosining sinishida, g‘orsimon sinus jarohatida ham kuzatiladi. Aniq tashxis qo‘yish maqsadida orqa miya punksiyasi baja-riladi. Kalla suyagining asosi singanda orqa miya suyuqligida qon borligi aniqlanadi (sub-araxnoidal qon quyilishi). Bemordagi shok, karaxtlik (es-hushni butunlay yoki qisman yo‘qo-tilishi) talvasa holati yuz berishi kalla suyagining asosi singanligini bildiradi. Bunday hollarda bemor boshi fiksatsiya qilingan holda kasalxonaga keltiriladi.Unga hatto rentge-nografiya ham darhol qilinmaydi, chunki tekshiruvda boshini yon tomonga burish kerak bo‘ladi. G‘alvirsimon suyakning elaksimon plastinkasi sinib, bosh miya qattiq pardasi zararlanganda bemorda orqa miya suyuqligini oqishi kuzatiladi. Bemorning burnidan bir paytning o‘zida ham qon, ham orqa miya suyuqligini oqishi tashxis qo‘yishni qiyinlashtiradi. Jarohatning birinchi kuni “juft dog‘” belgisi kuzatiladi, ya’ni oq matodagi qon dog‘ining atrofi rangsiz doira bilan o‘ralgan bo‘ladi; qon oqishi to‘xtatilgandan so‘ng burundan rangsiz ajralma oqadi. Laboratoriya tekshiruvida burundan oqayotgan ajralma tarkibida glyukozani aniqlanishi orqa miya suyuqligi ekanligini tasdiqlaydi. Yuz skeletining rentgenografiya, rentgenoskopiya, KT va MRT- tekshiruvlari jarohat hajmi va xarakteri haqida qimmatli ma’lumotlar olishga yordam beradi. Davolashda burun va burun yondosh bo‘shliqlari jarohatining xarakteri, chuqurligi, bemor-ning umumiy ahvoli e’tiborga olinadi. Shoshilinch tibbiy yordam og‘riqsizlantirish, qon oqishini to‘xtatish va bemorni darhol kasalxonaga yuborishdan iborat. Lat yeyish yoki yumshoq to‘qimalarning ochiq jarohatida ifloslangan jarohat maydoniga birlamchi jarroxlik ish-lovi beriladi; jaroxat maydoni dastlab antiseptik eritma bilan yuviladi, keyin maxsus qoshiqcha yordamida singan suyak va tog‘ay parchalari olib tashlanadi, yumshoq to‘qima esa qol-diriladi. Bemorga koksholga qarshi anatoksin (emlangan bemorga - 0,5 ml, emlanmaganga - 1 ml dan teri ostiga), teri ichi sinamasidan so‘ng - Bezredko usuli bo‘yicha koksholga qarshi qon zardobi (3000 ME) yuboriladi. Hayvon burun sohasini tishlaganda birinchi tibbiy yordamdan so‘ng bemor quturish kasalligiga qarshi emlanadi. Birlamchi chok jarohatdan 1 sutka o‘tgandan so‘ng qo‘yiladi. Odatda singan burun suyaklari o‘z joyiga o‘rnatilgandan so‘ng burundan qon oqishi o‘z-o‘zidan to‘xtaydi. Aksariyat hollarda ilgaksimon old burun tiqmasi, ba’zan orqa tiqma bajariladi. Tiqma har 24 - 48 soatda almashtiriladi. Bolalarga odatda elastik tiqma qo‘yiladi. Jaro-hatlangan burun terisida qontalashlarni va yumshoq to‘qima shishini kamaytirish maqsadida 5-6 soat davomida burun tersi ustiga muz parchalari qo‘yiladi. Burun suyaklari sinib, o‘z joyidan siljiganda hamda tashqi kosmetik nuqson paydo bo‘lganda burun suyaklari va burun yondosh bo‘shliqlari devorlarining repozitsiyasi (o‘z joyiga o‘rnatish) va suyak parchalarini ichki yoki tashqi fiksatsiyasi amali asosiy davolash usuli hisoblanadi. Suyak parchalarini o‘z joyiga o‘rnatish muhim kosmetik ahamiyatga ega. Jarhatning birinchi kuni bajarilgan repozitsiya eng optimal usul deb tan olingan, lekin bosh miya, kalla ichining og‘ir asoratlarida uni jarohatdan so‘nggi 3 hafta davomida bajarsa bo‘ladi. Bemor kursida o‘tirgan holatida burun bo‘shlig‘i mahalliy (shilliq pardaga 10% lidokain, 2% dikain, 5% kokainni surtish yoki singan maydonga 1% novokain, 2% lidokain eritmalari yuborish) va infiltratsiya usulida og‘riqsizlantiriladi. Barmoq yordamida bajarilgan repozitsiya. Tashqi burun chap tomonga siljiganda o‘ng qo‘lning bosh barmog‘i, o‘ng tomonga siljiganda esa chap qo‘lning bosh barmog‘i bilan umumiy og‘riqsiz-lantirish ostida repozitsiya qilinadi. Suyak parchalari o‘z joyiga tushganda o‘ziga xos qirsil-lash tovushi eshitiladi. Yu.N.Volkov burun elevatori yordamida bajarilgan repozitsiya ham mahalliy yoki umumiy og‘riqsizlantirish ostida bajariladi. Bunda o‘ng burun elevatori burunning o‘ng tomoniga, chap burun elevatori – uning chap tomoniga ma’lum chuqurlikka kiritiladi. Elevatorning uchi oldinga va yuqoriga yo‘naltirilgan traksiya harakati bilan burunning singan, cho‘kkan suyak-lari o‘z joyiga o‘rnatiladi. Suyaklarni barmoq va asbob yordamida o‘z joyiga o‘rnatish usuli singan suyak parchalari orqaga va yon tomonga siljiganda qo‘llanadi. Bunda bir vaktning uzida elevator yordamida oldinga traksiya bajariladi, bosh barmoq yordamida esa singan suyaklar o‘z joyiga qo‘yiladi. Elevator bo‘lmagan hollarda repozitsiya muolajasi uchi steril paxta bilan o‘ralgan yoki rezi-na qo‘lqop barmog‘i kiydirlgan pinset yoki kiskich yordamida bajariladi. Burun suyaklari o‘z joyiga o‘rnatilgandan so‘ng singan suyak parchalarini kerakli holatda ushlab turish kerak bo‘ladi. Mahalliy og‘riqsizlantirishdan so‘ng burunning yuqori va o‘rta yo‘lida eritilgan parafinga (harorati 50-540 S) shimdirilgan doka pilikcha bilan tiqma qo‘yiladi, parafin qisqa vaqt ichida sovib, burun suyaklarini to‘g‘ri holatda ushlab turadi, bunda bemor burunning pastki qismi orqali nafas oladi. Parafinli tiqma 7 kundan so‘ng chiqarib olinadi, ba’zan u burun bo‘shlig‘ida 12 kunga qoldirilishi mumkin. Anamnez ma’lumotlari va ob’ektiv tekshiruvlar asosida bemorga bosh miya chayqalishining II-III darajasi tashxisi ( bosh og‘rig‘i, ko‘ngil aynishi, qusish, holsizlik, nevrologik belgilar) qo‘yilganda burun suyaklari repozitsiyasi keyingi kunlarga (5-6 kundan so‘ng) qoldiriladi. Burunning jarohatdan so‘nggi ayrim og‘ir nuqsonlari kasalxona sharoitida jarrohlik (kos-metik, plastik, estetik) usulida davolanadi. Tashqi burun shaklining buzilishi burun to‘sig‘i qiyshiqligi, burun orqali nafas olishning buzilishi bilan kechgan xollarda rinoseptoplas-tika jarohlik amali bajariladi. Bunday jarrohlik amali umumiy og‘riqsizlantirish osti-da bajariladi. Birinchi bosqichda burun orqali nafas olishni tiklash, ya’ni septoplastika bajariladi. Ikkinchi bosqichda esa tashqi burunning kosmetik nuqsonini bartaraf etish amali bajariladi. Tashqi burunda o‘tkaziladigan plastik operatsiyalar ochiq yoki yopiq usulda bajariladi. Nuqsonni bartaraf etish uchun turli materiallardan tayyorlangan implantantlar ( autotog‘aylar, konservlangan tog‘aylar, polimer materiallar,silikon va boshk.) ishlatiladi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i devorlarining (ko‘pincha old devori) sinishi suyak parchalarining botishi, bo‘shliq ichiga qon quyilishi, ko‘z kosasi devori va yonoq suyagining sinishi bilan birga kechadi. Bu holda jarrohlik amalida kosmetik nuqsonni bartaraf etish bilan birga pastki burun chig‘anog‘i ostida burun bo‘shlig‘iga ochilgan yo‘l hosil qilinadi. Yuqori jag‘ bo‘sh-lig‘i ichidagi qonning bir qismi so‘rilib ketadi, boshqa qismi hilpillovchi epiteliy tu-fayli chiqariladi. Ammo jarohatdan so‘nggi 3-4 kun davomida bemorda yallig‘lanishga xos bel-gilar paydo bo‘lsa (bo‘shliq sohasining shishi va infiltratsiyasi, og‘riq, tana haroratining ko‘tarilishi), unda yuqori jag‘ bo‘shlig‘i pastki burun yo‘li orqali teshilib, antiseptik va antibiotik eritmalar bilan yuviladi. Peshona bo‘shlig‘i devorlarining sinishi suyak bo‘laklarini bo‘shliq ichiga botishi, bo‘shliq kanali faoliyatining buzilishi bilan kechganda bo‘shliq old devorini o‘z joyiga o‘rnatish va peshona-burun bo‘shlig‘i orasida sun’iy yo‘l hosil kilish jarrohlik amali bajariladi. Bo‘shliq ichiga B.S.Preobrajenskiy bo‘yicha drenaj naychasi o‘rnatiladi (diametri 0,6-0,8 sm n rezina naycha peshona bo‘shlig‘ini burun bo‘shlig‘iga ulab turadi) va 3 haftaga yostiqcha yordamida jarohat yonidagi teriga fiksatsiya qilinadi. Peshona bo‘shlig‘ining orqa devori ko‘zdan kechi-rilib, zond bilan tekshirilgandan so‘ng bo‘shliqning orqa devori singan bemorda neyrojar-roh ishtirokida bosh miyaning qattiq pardasi ochilib taftish qilinadi, suqilgan suyakchalar, yiritilgan qattiq parda tikiladi. Burnidan orqa miya suyuqligi oqayotgan bemor yarim o‘troq holatda yotqiziladi, unga bosh miya suyuqligi bosimni tushiruvchi dori vositalari (tomir ichiga 40% glyukoza, kalsiy xlorid va natriy xloridning gipertonik eritmalari, laziks, diakarb), tinchlantiruvchi dorilar seduk-sin, relanium, 20% oksibutrat natriy buyuriladi, suyuqlik ichish man etiladi. Konservativ davolash yaxshi natija bermaganda jarroxlik amali, ya’ni yuqori yoki o‘rta burun chig‘anoqi-ning shilliq pardasini ishlatgan holda nuqson plastikasi bajariladi. Jarrohlik amalida endoskop va mikroasboblardan foydalaniladi. Ayrim hollarda jarrohlik amali kalla suya-gining o‘rta chuqurchasi orqali bajariladi. Aralash jarohatlarda bemorga og‘riqsizlantiruvchi (baralgin, maksigan, tramal va boshk.), tinchlantiruvchi dori vositalar (tazepam, fenobarbital, seduksin, relanium, 20 % oksibutrat natriya va boshk.) tavsiya qilinadi. Jarohat maydonining yallig‘lanishini oldini olish maqsa-dida umumiy va mahalliy yallig‘lanishga qarshi dorilar (antibiotiklar, sulfanilamidlar) buyuriladi. Ikkilamchi asoratlarni oldini olish maqsadida bemorga desensibilizatsiya, dez-intoksikatsiya, gemostatik va simptomatik terapiya tadbirlari o‘tkaziladi. PARANAZAL SINUCITLAR - burun yondosh bo‘shliqlarining yallig‘lanishi barcha LOR-a’zolari kasalliklarining 48,4% ni tashkil etib, birinchi o‘rinni egallaydi,ikkinchi o‘rin-da halqum kasalliklari ( 41,9 %), uchinchi o‘rinda quloq kasalliklari (24,5%) va to‘rtinchi o‘rinda aralash kasalliklar (14,9%) turadi. Burun yondosh bo‘shliqlarining yallig‘lanishi bo‘shliq ichidagi ajralmani tabiiy yo‘llar orqali chiqarilishi qiyinlashganda rivojlanadi va ko‘pincha jarohatdan so‘ng yoki infeksiya tishlardan tarqalganda yuzaga keladi. Jarayon burunning bir nechta bo‘shliqlariga bir vaqtda tarqalganda polisinusit, bir tomondagi burun yondosh bo‘shliqlari zararlanganda – gemi-sinuit va burunning barcha yondosh bo‘shliqlari zararlanganda - pansinuit deb ataladi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining o‘tkir va surunkali yallig‘lanishi, ya’ni o‘tkir gaymorit (12,9%) va surunkali gaymorit ( 7,1%) ayniqsa ko‘p uchrab, barcha sinusitlar orasida birinchi o‘rinni egallaydi. Ikkinchi o‘rinda g‘alvirsimon bo‘shliqning yallig‘lanishi - etmoidit (1,6%), uchinchi o‘rinda peshona bo‘shlig‘ining yallig‘lanishi - frontit (0,3%) va to‘rtinchi o‘rinda ponasimon bo‘shli-g‘ining o‘tkir yallig‘lanishi - sfenoidit egallaydi. Yoshi 7 dan oshgan bolalarda va kattalarda ko‘pincha gaymorit, 3 yoshgacha - etmoidit (80-92%), 3 yoshdan 7 yoshgacha bolalarda – ko‘proq etmo-idit va gaymorit qayd etiladi. Etiologiyasi. Infeksiya burun yondosh bo‘shlig‘iga burun bo‘shlig‘idan, tishlardan yoki boshqa yiringli o‘choqlardan tarqalishi, jarohatlardan keyin rivojlanishi mumkin. Kasallikning rivojlanishiga bakterial flora, birinchi navbatda pnevmokokklar (Streptococcus pneumonie), Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Staphylococcus aureus, gemolitik streptokokk, ichak tayoqchasi, grammusbat va grammanfiy tayoqchalar, ba’zan gripp va paragripp viruslari, adenoviruslar, zamburug‘lar, Chlamydia pneumoniae va Mycoplasma pneumoniae bakteriyalari sabab bo‘ladi. O‘tkir sinusitda ko‘pincha bir xil mikroflora, surunkali sinusitda esa turli mikroflora aniqlanadi. Kasallikni rivojlanishida mahalliy va umumiy immunitetning holati muhim ahamiyatga ega. Quyida sinusitning rivojlanishiga sabab bo‘lgan omillar kayd etilgan: Umumiy omillar Mahalliy omillar Yuqori nafas yo‘llarining Jarohatlar (virusli) kasalliklari O‘smalar Mahalliy yoki umumiy sovuqotish Yot jism Allergik tumov Mukovissidoz Anatomik nuqsonlar (burun to‘sig‘i Birlamchi burun shilliq qiyshiqligi, xoana atreziyasi.) qavati mukotselliar apparati burun yondosh bo‘shliqlari tabiiy funksiyasining buzilishi chiqish teshiklari anomaliyasi Zararli omillarni ta’siri (tamaki, atrof muhit ) Bronxial astma OITS Odontogen infeksiya Burun old va orqa tiqmasi Yuqumli kasalliklarda (difteriya, skarlatina, qizamiq) infeksiya burun yondosh bo‘shlig‘iga gematogen yo‘l orqali tarqaladi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i yallig‘lanishining rivojlanishiga 10% hollarda yuqori jag bo‘shlig‘i pastki devoriga yonma-yon joylashgan kam ildizli ikkinchi va ko‘p ildizli birinchi chaynov tishlarining apikal granulyomasi sabab bo‘ladi. Bu holda kasallikni odatda anaerob mikro-flora ko‘zg‘atib, ajralma o‘ziga xos badbo‘y hidga ega bo‘ladi. Bu holda sinusit surunkali ke-chadi va zararlangan tish davolangandan so‘nggina davolanadi. Kasallikni rivojlanishida bo‘shliqning hajmi ham muhim rol o‘ynaydi: bo‘shliqning haj-mi qancha katta bo‘lsa, u shuncha yallig‘lanishga moyil bo‘ladi. Burun yondosh bo‘shliqlari orasida eng katta bo‘shliq bu yuqori jag‘ bo‘shlig‘i bo‘lib, u nisbatan ko‘proq yallig‘lanadi. Bundan tash-qari, yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining burun bo‘shlig‘iga ochiladigan tabiiy teshigi yuqorida o‘rta bu-run yo‘lida joylashganligi yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining patologik ajralmasini burun bo‘shlig‘iga chiqarilishini qiyinlashtiradi. Burun yondosh bo‘shliqlarining o‘tkir va surunkali kasalliklarida shilliq parda muko-silliar apparatining sekretor va transport faoliyati buziladi. Burun yondosh bo‘shliq-larining burun bo‘shlig‘iga ochiladigan tabiiy yo‘llarining teshigi sohasidagi shilliq par-daning shishi tufayli bo‘shliq faoliyati buziladi, uning rezonans funksiyasi yo‘qoladi, nati-jada burun yondosh bo‘shliqlari ichida patologik ajralma to‘planib qoladi. Atrof muhitning noqulay ta’siri (gaz, chang, zararli moddalar bilan ifloslanishi) natija-sida shilliq ishlab chiqaruvchi bezlar hujayralarining faoliyati va hilpillovchi epiteliy tuklarining harakati susayadi (mukotsilliar klirens).O‘z navbatida bu burun va burun yondosh bo‘shliqlarda yallig‘lanish jarayonini rivojlanishiga olib keladi. O‘tkir sinusit asosan tumov, gripp, qizamiq, skarlatina, zaxm, sil va boshqa yuqumli kasal-liklarda va ularningas asorati sifatida rivojlanishi mumkin. Burun va burun yondosh bo‘sh-liqlarining turli jarohatlari, burun bo‘shlig‘i yot jismlari, havfli va havfsiz o‘smalari ham ularning yallig‘lanishiga sabab bo‘ladi. Surunkali sinusitning rivojlanishiga mahalliy va umumiy immunitetning susayishi, auto-allergiya, bakterial allergiya, pastki o‘rta burun chig‘anog‘ining gipertrofiyasi, burun to‘sig‘i qiyshiqligi, burun o‘smasi burun yondosh bo‘shliqlaridan patologik ajralmani chiqarilishi qiyinlashtirib, surunkali sinuitning rivojlanishiga yordam beradi. O‘tkir sinusitda patologoanatomik o‘zgarishlar bo‘shliq shilliq pardaning qizarishi, in-filtratsiyasi va shishi bilan namoyon bo‘ladi. Ayrim maydonlarda epiteliy qatlamining ko‘-chishi, limfotsitlar, neytrofillar va eozinofillarni to‘planishi kuzatiladi. Burun yondosh bo‘shliqlari devorlarining shilliq pardasida qontalashlar paydo bo‘lib, bo‘shliq ichida se-rozli, shilimshiq, yiringli, gemorragik, fibrinli yoki aralash ekssudat to‘planadi. Surunkali sinuit asosan biriktiruvchi to‘qimada proliferatsiya jarayoni, limfotsitlar, ney-trofillar, plazmatik hujayralar infiltratsiyasi, yallig‘lanish o‘smalari va poliplarni ho-sil bo‘lishi bilan kechadi. Tasnifi. B.S.Preobrajenskiy (V.T.Palchun.,1974) burun yondash bo‘shliqlari yalig‘lanishi-ning quyidagi tasnifini taklif qildi: A. Ekssudativ shakli: 1) kataral, 2) serozli,3) yiringli, B. Produktiv shakllari: 1) devor oldi giperplastik; 2) polipozli. V. Alterativ shakli: 1) atrofik, 2)nekrotik, 3) xolesteatomali, 4) kazeozli; G. Aralash shakli ( yiringli-polipozli, kistozli-nekrotik). D. Vazomotor va allergik sinusit. Tashxis Burun yondosh bo‘shliqlari kasalligi bilan og‘rigan bemor quyidagi tekshiruvlardan o‘tkaziladi: 1.Bemor shikoyatlari va anamnez ma’lumotlarini tahlil qilish; 2.Umumiy klinik va bioximik tahlillar, otorinolaringologik tekshiruvi (old va orqa rinoskopiya va burun yon bo‘shliqlari funksiyalarini tekshirish); 3.Bo‘shliq ajralmasining bakteriologik tekshiruvi; 4.Endoskopiya tekshiruvi (endofotografiya), zarur bo‘lsa sinusoskopiya; 5.Biopsiya va sitologik tekshiruv (ko‘rsatmaga asosan); 6.Burun yondosh bo‘shliqlarining rentgenologik tekshiruvi, shu jumladan kontrast modda yordamida; 7.Kompyuter tomografiya (KT), magnit-rezonans tomografiya (MRT) (zaruriyat tug‘ilganda); 8.Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini teshish - diagnostik punksiya (ko‘rsatmaga asosan). Burun yondosh bo‘shliqlarining yallig‘lanishida turli proeksiyalarda bajarilgan rentge-nologik tekshiruv keng qo‘llaniladi. Koronar va aksial proeksiyalarda bajarilgan KT va MRT tekshiruvlari rentgenologik tekshiruviga qo‘shimcha qilib bajariladi. Agar KT tekshi-rilayotgan a’zoning qavatlarini qog‘ozga tushirish,uning tuzilishini, zichligini aniqlash imkonini bersa, MRT tekshiruvi yumshoq to‘qima tuzilmalarini aniqlashga yordam beradi. Keng ko‘lamli ultratovush to‘lqinlari (1,5- 10 mGs) yordamida bajarilgan tekshiruv ham burun yondosh bo‘shliqlarining yallig‘lanishini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Zamonaviy endoskopiya va endofotografiya tekshiruvlari burun va burun yondosh bo‘shliqla-rining murakkab tuzilmalarini ko‘zdan kechirish imkonini beradi. Amaliyotda turli ko‘rish burchagiga ega qattiq va egiluvchan optik asboblar (endoskop, fibroskop va mikroskop) keng ishlatiladi. Bunday tekshiruvlar burun va burun yondosh bo‘shliqlaridagi ko‘zga ko‘rinmas pa-tologik o‘zgarishlarni va yallig‘lanish jarayonini erta aniqlashga yordam beradi. O‘tkir gaymorit-highmoritis acuta - yuqori jag‘ bo‘shlig‘i shilliq pardasining o‘tkir yallig‘lanishi bo‘lib, burun yondosh bo‘shliqlari kasalliklari orasida eng ko‘p uchraydi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘idan olingan patologik ajralmada 75% hollarda bakterial mikroflora: Strepto-coccus pneumoniae, Haemophilis influenzae, Moraxella cataralis, Staphylococcus aureus , Staphylo-coccus pyogenes, anaeroblar, viruslar va zamburug‘lar aniqlanadi. Kasallik tumov, gripp, qi-zamiq, skarlatina va boshqa o‘tkir yuqumli kasalliklarda yoki ularning asorati sifatida ri- vojlanadi. Oxirgi yillarda davomli nazotraxeal intubatsiyadan so‘ng rivojlangan nazokomial sinusit (shifoxona sinusiti) qayd etilmoqda. Bu kasallikni Pseudomonas aeruginosa va boshqa gram-manfiy bakteriyalar qo‘zgatadi. Bo‘shliq devorining jarohati, burun bo‘shlig‘ida bajarilgan jarrohlik amali, burun tiqmalari ham o‘tkir gaymoritni rivojlanishiga yordam beradi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ida patologik jarayonni rivojlanishida yuqori jag‘ bo‘shlig‘i chiqish te-shigining torayishi yoki butunlay yopilishi, mukotsilliar klirensni buzilishi tufayli bo‘sh-liq drenaj faoliyatining buzilishi muhim ahamiyatga ega. Belgilari. O‘tkir gaymoritda mahalliy va umumiy belgilar kuzatiladi. Mahalliy belgi-larga zararlangan bo‘shliq sohasida noxushlik his etish, bir tomondan burun orqali nafas olishning qiyinlashishi, yuqori jag bo‘shlig‘i sohasini og‘rishi, og‘riqni yuz va boshning yarmi-ga tarqalishi, zararlangan tomonda tish og‘rishi, chaynaganda yoki bosh oldinga egilganda og‘riq-ni kuchayishi,burundan yiringli yoki shilimshiq-yiringli ajralma oqishi, hid sezishni buzilishi kabi belgilar kiradi. Ajralmani chiqarilishi qiyinlashganda bemorning yuzi va pastki qovoqlari shishadi. Umumiy belgilarga tana haroratini ko‘tarilishi, umumiy holsiz-lik, ishtahani yo‘qolishi, bosh og‘rig‘i kiradi. Qonda yallig‘lanishga xos o‘zgarishlar ( leyko-formulani chapga siljishi, biroz leykotsitoz, EChT oshishi) aniqlanadi. Tashxis bemor shikoyatlari, anamnez ma’lumotlari va burun bo‘shlig‘ining ob’ektiv tekshi-ruvi natijalari asosida qo‘yiladi. Old rinoskopiyada o‘rta burun chig‘anog‘ining shilliq par-dasi qizargan va shishgan, o‘rta burun yo‘lida ko‘p miqdorda shilimshiq ajralma yoki yiring to‘planganligi ko‘rinadi. Burun yo‘liga adrenalin eritmasini surtib,bemor boshini zarar-langan bo‘shliqning qarama-qarshi tomoniga egilganda yiring o‘rta burun chig‘anog‘i ostidan oqayotganligini ko‘rish mumkin. Yiringli to‘plamni rezina balloncha yordamida so‘rib chiqarsa bo‘ladi.Buning uchun o‘rta bu-run yo‘liga 0,1% naftizin yoki 0,1% adrenalin eritmasi surtiladi, keyin o‘rta burun chig‘a-noqini burun to‘sig‘iga surib, bemorga “ku-ku” so‘zini aytish buyuriladi, shu payt yiring to‘p-lami rezina balloncha yordamida so‘rib olinadi. Muolajadan so‘ng tabiiy teshigi orqali yuqori jag‘ bo‘shlig‘iga zond kiritiladi, zonddan oqib chiqayotgan yiringli ajralma bo‘shliqda yiringli yallig‘lanish borligini tasdiqlaydi. Frontit va etmoiditda ham o‘rta burun yo‘li shilliq pardasining o‘tkir yallig‘lanishi, unda yiringli ajralma to‘planishi kuzatiladi. Rentgenografiya, kompyuter tomografiya, magnit-rezonans tomografiya va zamonaviy optik asboblar (qattiq va egiluvchan endoskoplar) aniq tashxis qo‘yishga va burun bo‘shlig‘i ichini ko‘zdan kechirishga yordam beradi. Burun yondosh bo‘shliqlarini zondlash yoki yuqori jag‘ bo‘sh-lig‘ini teshish muhim diagnostik ahamiyatga ega. Burun yondosh bo‘shliqlarining rentgenografiyasi bo‘shliqlarning bor yo‘qligini, ularning hajmini, o‘lchamini, bo‘shliq ichidagi patologik ekssudat, qalinlashgan shilliq parda maydoni yoki polip borligini aniqlashga yordam beradi. Rentgenogrammaga baho berilganda bo‘shliq-larning hajmi bir-biriga taqqoslanadi; yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining hajmi qancha katta bo‘lsa, uning havoliligi, ya’ni pnevmatizatsiyasi shuncha yaxshi bo‘ladi. Kichik bo‘shliq hamisha xiraroq ko‘rinadi. Bo‘shliqning havoliligi kamayganda, ya’ni unda patologik suyuqlik to‘planganda rentgenografiyada yuqori jag‘ bo‘shlig‘i sohasining manzarasi xiralashadi. 43-rasm. Burun yondosh bo‘shlig‘ining turli proeksiyadagi rentgenogrammasi Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini teshish muolajasi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i pastki va o‘rta burun yo‘li yoki sug‘irib tashlangan tishning joyi orqali teshiladi. Pastki burun yo‘li orqali yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini teshish muolajasini maxsus shpris va uzunligi 8-10 sm ga teng Kulikov ignasi yordamida bajariladi. Dastlab pastki burun yo‘liga, uning yuqori bo‘limiga, ya’ni pastki bu-run chig‘anoqining birikish joyiga og‘riqsizlantiruvchi dori ( 2% dikain, 1% piromekain, 10% lidokain yoki 0,1% adrenalin gidroxlorid, 10% dimedrol eritmalari) surtiladi. Keyin pastki burun chig‘anoq birikish joyining old uchidan 1,5-2 sm tashlab, Kulikov ignasi san- chilib, yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining tashqi devori teshiladi. Punksiya to‘g‘ri bajarilgan holda vrach ignani avval qiyinchilik bilan siljishini, keyin bo‘shliq ichiga kirib ketgaligini his etadi. Igna yuqori jag‘ bo‘shlig‘i ichiga kirgandan so‘ng uning uchi bo‘shliq ichida erkin harakat qilishi tekshirib ko‘riladi. Agar igna bo‘shliq ichida harakat qilmasa, unda u biroz orqaga tortilishi lozim. Shundan so‘ng bo‘shliq ichidagi ajralma shpris yordamida so‘rib olinadi, bo‘shliq ichiga esa furatsillin yoki fizioligik eritma yuboriladi. Yuborilgan suyuqlikning igna orqali tomchilab oqishi uni bo‘shliq ichida ekanligini bildiradi. So‘rib olingan patologik ajralma ko‘zdan kechiriladi. Unda yirik polipning shilimshiq ajralmasi yoki tish kistasi aniqlanishi mumkin. Agar igna bo‘shliq ichidagi ajralmaning ustida tursa yoki bo‘shliq ichida qalin yiringli patologik ajralma to‘plangan bo‘lsa, so‘rib olinganda igna orqali hech narsa chiqmaydi,chunki quyuq suyuqliq igna teshigini yopib qo‘ygan bo‘ladi. Punksiya to‘g‘ri bajarilganda bo‘shliq antiseptik eritmalar (furatsillin, rivanol, 0,9% fiziologik eritma, xlorofillipt) bilan yuviladi. Buning uchun bemorning boshi ol- dinga egiladi, shunda shpris bilan yuborilgan suyuqlik burun dahlizi orqali buyraksimon likobchaga oqib tushadi. Bo‘shliq ichidagi ajralma yiringli xarakterga egan bo‘lganda yuvindi suvining rangi sut rangiga o‘xshab, unda yiring to‘plamlari ko‘rinadi. Boshqa hollarda avval tiniq, keyin yiringli yoki shilimshiq aralash suyuqlik oqib chiqadi. Bo‘shliq yuvindi suvi tiniq bo‘lguncha bir necha bor yuviladi. Agar burun yondosh bo‘shlig‘i teshilgandan so‘ng yuvil-ganda suv tiniqligicha qolsa, unda natijasi manfiy hisoblanadi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini teshish natijasining manfiyligi yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining yiring-siz kasallikini (shishli-kataral, polipozli gaymorit) inkor etmaydi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining teshish muolajasi paytida yoki undan keyin mahalliy va umumiy asoratlar kuzatilishi mumkin.Ular yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini teshish paytida yo‘l qo‘yilgan xatolar natijasida yuzaga keladi. Kam miqdorda oqayotgan qon burun ichi tiqmasi yordamida to‘xtatiladi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini o‘rta burun yo‘li orqali teshilganda bo‘shliq ichiga yubo-rilgan suyuqlik ko‘z kosasi atrofi yumshoq to‘qimalariga tarqalishi va keyinchalik shu maydonda yiringli jarayon rivojlanishi mumkin. Kamdan-kam hollarda bosh miya va yurak qon tomirlarining havo emboliyasi asorati kuza-tilishi mumkin. Bunday og‘ir asoratlar yuqori jag‘ bo‘shlig‘i ichiga havo yuborilganda yuz bera-di. Shuning uchun yuvishdan oldin va yuvishdan keyin bo‘shliq ichiga havo yuborish man etiladi. Ba’zan yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining o‘ziga xos anatomik nuqsoni, ya’ni uning medial yoki old devorini ichkariga bo‘rtib chiqishi kuzatilishi mumkin. Bunday hollarda medial va ko‘z kosa-sining pastki yoki old devorlari orasidagi masofa 2 martaga kamayadi (3-4 mm gacha). Shuning uchun punksiyadan oldin rengenografiya tekshiruvini o‘tkazish maqsadga muvofiq. O‘tkir frontit ( frontitis acuta ) - peshona bo‘shlig‘ining o‘tkir yallig‘lanishi. O‘tkir gaymo-ritning rivojlanishiga sabab bo‘lgan barcha omillar ( tishdan tarqalgan infeksiyadan tashqa-ri) peshona bo‘shlig‘ining yallig‘lanishiga ham sabab bo‘ladi. Peshona bo‘shlig‘i o‘rta burun yo‘-liga uzunligi 1,5-2,5 smga teng tor kanal orqali ochiladi. Bu esa peshona bo‘shlig‘i patologik ajralmasini chiqarilishini ancha qiyinlashtiradi. Shuning uchun peshona bo‘shlig‘ining yallig‘- lanishida doimo kalla ichi va ko‘z kosasi asoratlarining rivojlanish xavfi tug‘iladi. Belgilari. O‘tkir frontit bilan og‘rigan bemor peshona sohasi og‘rishiga shikoyat qiladi, og‘riq peshona sohasi bosilganda va peshona bo‘shlig‘ining old devori perkussiya qilinganda, ko‘z kosasining ichki-yuqori burchagi, ya’ni peshona bo‘shlig‘ining pastki devori bosilganda kuchayadi. Bemorning boshi og‘riydi, unda uch shoxli asab tolasi birinchi shoxchasining nev-ralgiyasiga xos belgilar kuzatiladi (ko‘z og‘rishi, ko‘zdan yosh oqishi, hid sezish qobiliyatini buzilishi). Bo‘shliq ajralmasining chiqarilishi qiyinlashganda og‘riq kuchayib, bemorning qovoqlari va peshona sohasi shishadi, tana harorati 38-390 S ko‘tariladi. Qonda leykotsitoz, leykoformulani chapga siljishi, EChT oshishi kuzatiladi. Old rinoskopiyada o‘rta burun yo‘li shilliq pardasida gaymoritga xos o‘zgarishlar aniqla-nadi, burunning lateral devorida o‘rta burun chig‘anoqi old uchining ostidan yiring oqayotgan-ligi ko‘rinadi. Perkussiya qilinganda va paypaslanganda peshona bo‘shlig‘i old devori sohasi va ko‘zning medial burchagi og‘riydi. Bemorning boshi oldinga egilganda peshona sohasining og‘rig‘i kuchayib, bo‘shliq sohasida og‘irlik hissiyoti paydo bo‘ladi. - 44-rasm Peshona bo‘shlig‘ini 45-rasm. Trepanotom yordamida teshish 46-rasm. Peshona bo‘shlig‘iga teshish uchun trepanotom jarayoni trepanotom kanyulasini o‘rnatish Bundan tashqari uch shoxli asab tolasining nevralgiyasini inkor etish maqsadida bemorga rentgenografiya,kompyuter tomografiyasi tekshiruvlari o‘tkaziladi. Nevralgiyada og‘riq to‘sat-dan boshlanib, o‘tkir kechadi, frontitda esa og‘riq asta - sekin boshlanib, peshona bo‘shlig‘ida yallig‘lanish jarayonini rivojlanishi bilan tobora kuchayib boradi; frontitda og‘riyotgan maydon barmoq bilan bosilganda og‘riq kuchayadi, nevralgiyada esa og‘riq kamayadi; frontitda jismoniy zo‘riqishda, yo‘talganda, aksirganda og‘riq kuchayadi 47-rasm Trepanatsiyani bajarish 48-rasm. Trepanotom kanyulasining uchun mo‘ljal chiziqlari ko‘rinishi Peshona sohasining og‘rishi ba’zan o‘tkir gaymoritda ham kuzatilishi mumkin. Bunday hol-larda aniq tashxis qo‘yish maqsadida peshona bo‘shlig‘i tabiiy teshigi orqali drenaj qilinadi yoki trepanopunksiya amali bajariladi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallikning boshlanishi, sabablari, old va orqa rinoskopiya, faringoskopiya,sinusokopiya,kompyuter tomografiyasi, trepanopunksiya, bakterilogik va bosh-qa qo‘shimcha tekshiruv natijalari asosida qo‘yiladi. O‘tkir etmoidit (etmoiditis acuta) - g‘alvirsimon bo‘shliq kataklarining o‘tkir yallig‘-lanishi ko‘p uchraydi va yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining o‘tkir yallig‘lanishidan keyin ikkinchi o‘rinni egalaydi. Kasallik kamdan - kam hollarda alohida kasallik sifatida qayd etiladi. Odatda g‘alvirsimon bo‘shliq old kataklarining yallig‘lanishi frontit va gaymorit, orqa kataklari-ning yallig‘lanishi sfenoidit bilan birga kechadi. O‘tkir rinit, o‘tkir respirator yuqumli ka-salliklar, gripp, paragripp va boshqalar etmoiditni rivojlanishiga sabab bo‘ladi. G‘alvir-simon bo‘shliq katakchalari tabiiy chiqarish teshiklarining o‘ziga xos anatomo-topografik joylashuvi, o‘rta burun yo‘lining torligi, burun to‘sig‘i qiyshiqligi o‘tkir etmoiditning ri-vojlanishiga sharoit yaratadi. Klinik belgilari. G‘alvirsimon bo‘shliq old kataklarining yallig‘lanishi umumiy va mahal-liy belgilar bilan kechadi. Ayrim hollarda frontitga xos belgilar ham kuzatilishi mumkin. Bemor boshi, burun nezigi sohasi va qoshlarining o‘rtasi og‘rishiga shikoyat qiladi, og‘riq aso-san burun negizi va ko‘z kosasining ichki cheti sohasida joylashadi. Bemorning tana harorati ko‘tariladi (37-380S), burni orqali nafas olishi qiyinlashadi, burnidan shilimshiq-yi-ringli ajralma oqadi, hid sezish qobiliyati pasayadi.. Bolalarda va immun xolati sust surunkali kasalliklarga chalingan bemorlarda infeksiya ta’sirida g‘alvirsimon bo‘shliq kataklarining suyak devorlari qisman yemiriladi. Bunday hollarda zaralangan tomonda ko‘z kosasining ichki burchagi, yuqori va pastki qovoqlari shishib,qizaradi. Ushbu maydonda yopiq empiema (yopiq yiringli o‘choq) hosil bo‘lishi va yi-ringli jarayon ko‘z kosasi atrofi yumshoq to‘qimasiga tarqalishi mumkin. Natijada ko‘z olma-sini tashqi tomonga siljishi, ekzoftalm, xemoz, ko‘z olmasi harakatlanganda kuchli og‘riq paydo bo‘liib, ko‘rish o‘tkirligining pasayishi va organizmning zaharlanish belgilari kuza-tiladi. Tashxis. Old rinoskopiyada o‘rta burun chig‘anog‘i sohasida shilliq parda shishgan va qizar-ganligi, ba’zan o‘rta burun yo‘lida yiringli ajralma yoki orqa katakchalar yallig‘langanda hid sezish teshigidan yiringli ajralma oqayotganligi ko‘zga ko‘rinadi. G‘alvirsimon bo‘shliqning old kataklari yallig‘langanda patologik o‘zgarishlar asosan o‘rta burun yo‘lida, orqa kataklari yallig‘langanda esa - yuqori burun yo‘lida aniqlanadii. Rentgenografiya tekshiruvida g‘alvir-simon bo‘shliq kataklarining xiralashishi qayd etiladi. Endoskopiya tekshiruvi g‘alvirsimon bo‘shliq kataklarining burun bo‘shlig‘iga ochilish teshiklarini ko‘zdan kechirish va old etmo-idit yoki orqa etmoiditni tashxisini aniqlash imkonini beradi. Yiringli ajralma g‘alvirsimon bo‘shliq kataklaridan chiqarilmay qolganda (yopiq empiema) bemorning ko‘z qovoqlari shishib, ko‘z olmasi tashqi tomonga va pastga siljiydi, ba’zan ko‘z kosasi atrofida, keyinchalik ko‘zning ichki burchagida oqma hosil bo‘ladi. Og‘ir hollarda yi-ringli jarayon ko‘z kosasidan kalla ichi bo‘shlig‘iga tarqalib kalla ichi asoratining rivojla-nishiga sabab bo‘ladi. O‘tkir sfenoidit - (sphenoiditis) - ponasimon bo‘shliqning o‘tkir yallig‘lanishi bo‘lib, odatda g‘alvirsimon bo‘shliq orqa kataklarining yallig‘lanishi bilan birga kechadi. Belgilari. Bemor boshi og‘rishiga, ko‘z olmasi orqasida bosimni his etishiga shikoyat qiladi (sfenoiditga xos sub’ektiv belgi); og‘riq ensa sohasiga, ko‘z kosasiga, ba’zan peshona va bosh teppasi yoki chakka sohasiga tarqaladi. Bemorda hidni sezish qobiliyati pasayadi, tana harorati ko‘tariladi, ishtahasi pasayadi, toliqish va ruhiy tushkunlik holati kuzatiladi. Ba’zan ko‘-rish o‘tkirligi ham pasayishi mumkin. Tashxis. Old rinoskopiyada yuqori burun yo‘lining shilliq pardasi shishgan va qizarganligi, o‘rta burun chig‘anog‘ining ustida shilimshiq-yiringli ajralma to‘plami borligi ko‘rinadi. Orqa rinoskopiya yoki faringoskopiyada yiringli ajralma burunhalqumdan va halqumning orqa devori bo‘ylab pastga oqayotganligi ko‘rinadi. Ba’zan yuqori burun yo‘lida granulyatsiya va polip aniqlanadi. Ponasimon bo‘shliqning chuqur joylashganligi va bemor shikoyatlarining noaniqligi, burun yo‘llarining torligi, shilliq pardaning shishi tufayli aniq tashxis qo‘yish qiyin. Kalla suyagining aksial proeksiyasida bajarilgan ponasimon va g‘alvirsimon bo‘shliq orqa katak-larining rentgenografiyaci, KT- yoki MRT- tekshiruvlari tashxis ko‘yishga yordam beradi. Diagnostik va davolash maqsadida ponasimon bo‘shliqni zondlash yoki punksiya qilsa bo‘ladi. Ammo ushbu muolaja vrachdan yuksak mahoratni talab qiladi. Hozirgi kunda endoskopiya tekshiruvi ponasimon bo‘shliqning old devorini va burun bo‘shlig‘iga ochilish teshigini ko‘z-dan kechirish imkonini beradi. O‘tkir sinuitlarni davolash. Asoratsiz kechgan o‘tkir si-nucitlar odatda dori-darmonlar bilan davolanadi. Bemorga antibiotikoterapiya (augmentin, amoksitsillin, ampitsillin, sefazolin, seporin, klaforan, kefzol, doksisiklin, eritro-mitsin, rulid, sumamed,oleandomitsin) buyuriladi. Ampitsil-lin 500 000 TB kuniga 4-6 mahal mushak orasiga yuboriladi. Agar bitta antibiotik 72 soat davomida ijobiy natija ber-masa, unda bemorga boshqa antibiotik buyuriladi. Antibio-tiklar bilan davolash odatda 10-12 kun davom ettiriladi. Sulfanilamid preparatlardan: sulfadimetoksin ( birin-chi kuni 2 g, keyingi kunlarda 1g dan), biseptol 480 yoki 960 49-rasm. YaMIK sinrus kateteri 960 ( 1 tabl. kuniga 3 mahal ovqatdan keyin) tavsiya qilinadi. Bundan tashqari burun va burun yondosh bo‘shliqlari shishini kamaytirish va yiringni chiqarilishini yaxshilash maqsadida antigistamin dori vositalar (suprastin, pipolfen, tavegil) buyuriladi, burun bo‘shlig‘iga qon tomirlarni toraytiruvchi vositalar tomiziladi: 3% efedrin, 0,1% sanorin, 0,05-0,1% galazolin, 0,05-0,1% naftizin. Tarkibida sekretolitik, antibiotik va og‘riqsizlantiruvchi dori vositaci bo‘lgan murakkab endonazal spreylarni (rinofluimutsil, izofra, fenilefrinli polideksa va boshk.) burun bo‘shlig‘iga sepish yaxshi natija beradi. Burun yondosh bo‘shliqlaridan yiringli ajralmani chiqishi yengillashgandan so‘ng bemorga issiq muolajalar buyuriladi. LUCh-2 apparati yordamida mikroto‘lqinli terapiya kontakt usulda qo‘llanganda tukima yaxshiroq isiydi va yaxshi natija beradi. Bundan tashqari, burun yondosh bo‘shlig‘i sohasini UVCh (8- 12 muolaja), KUF (6-8 muolaja), UBN, induktotermiya, laze-roterapiya, ultrotonterapiya, soluks yoki ko‘k lampa yordamida isitish tavsiya qilinadi. Oxirgi yillarda burun yondosh bo‘shliqlarini teshmasdan davolash, ya’ni ularni yuvish usuli keng qo‘llanmokda. Bu usul G.I.Markov va V.S.Kozlov (1990) taklif qilgan “YaMIK” sinus-kateteri yordamida bajariladi.Ushbu moslama yordamida burun bo‘shlig‘ida manfiy bosim ho-sil qilinadi va bir tomondagi burun yondosh bo‘shliqdan patologik ajralma so‘rib chiqari-ladi,keyin bo‘shliq ichiga turli dorilar yuboriladi. Sinus - kateter ikki shishadigan bal-longa ega bo‘lib, ularning biri (distal ballan) xoana orqasiga, ikkinchisi (proksimal bal-lon) - burun dahliziga o‘rnatiladi. Har bir ballonchadan klapanli naycha chiqadi. Ballonchalar orasida sinus-kateterni yuzida uchinchi naychaning teshigi ochiladi. Burun bo‘shlig‘i og‘riq-sizlantirilib, burun yondosh bo‘shliqlarining chiqish teshiklariga qon tomirlarni torayti-ruvchi dori surtilib, ularning tabiiy chiqarish teshiklari kengaytirilgandan so‘ng sinus-ka-yeter burun bo‘shlig‘iga (dastlab distal, keyin proksimal) kiritiladi. Shpris yordamida havo yuborilib, ballonlar shishiriladi, shunda burun bo‘shlig‘i burunhalqum va burun dahlizidan ajralib turadi. Havo uchinchi naycha orqali burun bo‘shlig‘idan so‘rib chiqarilgandan so‘ng bu-run bo‘shlig‘ida manfiy bosim hosil bo‘ladi. Burun yondosh bo‘shliqlarda esa musbat havo bo-simi saqlangan bo‘ladi,shuning uchun patologik ajralma burun yondosh bo‘liqlarining tabiiy chiqish teshiklari orqali burun bo‘shlig‘iga oqib chiqadi va kateter orqali shprisga kelib tushadi. Keyin shprisga antiseptik dori eritmasini olib burun bo‘shlig‘iga yuboriladi. Dori tabiiy teshiklar orqali burun yondosh bo‘shlig‘iga yetib borgandan so‘ng shpris bilan qayta tortib olinadi. Muolaja bir necha marta takrorlandi. Bo‘shliklardagi patologik ajralma chiqarilib, bo‘shliq yuvilgandan so‘ng burun yondosh bo‘liqlariga dori eritmasi yoki kontrast modda yuboriladi. Yuqorida qayd etilgan barcha umumiy va mahalliy davolash tadbirlari o‘tkir frontit, etmoidit va sfenoiditda ham qo‘llaniladi. O‘tkir gaymoritda yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini teshish ambulator sharoitida ham bajarilishi mumkin. Bo‘shliqda patologik ajralma borligi aniqlangandan so‘ng bo‘shliq iliq 0,9 % fizio-logik eritma, furatsillin (1:5000), yodinol eritmalari bilan yuvindi suvi tiniq bo‘lgancha yuviladi Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i naycha orqali har kuni bir marta yuviladi va kerakli dori darmonlar yuboriladi. Kulikov ignasi chiqarib olinmay turib, igna ichiga teflon naycha ki-ritiladi,igna esa chiqarilib olinadi. Teflon naycha burun dahliziga yoki yuqori labga leyko-plastir yordamida yopishtirib qo‘yiladi. Teflon naychani bo‘shliq ichida 2 hafta davomida qoldirish mumkin. Naycha orqali zararlangan bo‘shliq furatsillin yoki boshqa antiseptik erit- ma bilan yuviladi. Bushliq ichiga har 12 soatda kuniga 2 mahal novokainda eritilgan anti-biotik 500000 TB, dioksidin, 5mg tripsin yoki gidrokartizon yuborish mumkin. Yuqori jag‘ bo‘shilig‘i 16 kun davomida yuvilsada, lekin undan yiringli ajralma chiqishi davom etib, kamaymasa, unda endonazal gaymarotomiya jarrohlik amali bajariladi. O‘tkir frontitda peshona bo‘shlig‘i maxsus qiyshiq kanyulya yordamida zondlanadi. Ammo pe-shona bo‘shlig‘i kanali shaklining qiyshiqligi, ilgaksimon o‘simta giperplasiyasi va katta gal-virsimon pufakning kattalashganligi tufayli uni bajarish ko‘pincha qiyin bo‘ladi. Shuning uchun peshona bo‘shlig‘i trepanopunksiyasi hozirgi kunda bo‘shliqdan patologik ajralmani chiqarish uchun qo‘llaniladigan eng samarali davolash usuli hisoblanadi. Trepanopunksiya M.Ye.Antonyuk trepanobori yordamida bajariladi. Operatsiyadan oldin tre-panopunksiya qilinadigan nuqta belgilanadi: peshona sohasining o‘rtasi va burun usti bo‘y-lab birinchi vertikal chiziq, qosh usti yoyining suyak cheti bo‘ylab birichi chiziqqa per-pendikular holda ikkinchi gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Uchinchi chiziq esa birinchi va ikkin-chi chiziqlar hosil qilgan to‘g‘ri burchakning bissektrisasi bo‘lib xizmat qiladi. Burchakdan 1- 1,5 sm tashlab uchinchi chiziqda trepanobor qo‘yiladigan nuqta belgilanadi. Xatoga yo‘l qo‘y-maslik uchun frontal, sagital proeksiyada bajarilgan rentgenogramma manzarasi, ya’ni pe-shona bo‘shlig‘ining hajmi, kengligi,chuqurligi,medial devori hisobga olinishi lozim. Trepanopunksiya shifolxona yoki ambulator sharoitida aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilingan holda bajariladi. Maxalliy og‘riksizlantirish ostida (1% novokain - 5,0 ml, 2% lidokain) belgilangan nuqtada trepanobor yordamida peshona bushlig‘ining old devori teshiladi. Keyin trepanobor chiqarilib, hosil bo‘lgan teshikka zond kiritiladi va peshona bo‘shlig‘ining chukurligi va orka devori aniqlanadi. Shundan so‘ng teshikchaga maxsus kanyulya kiritiladi va peshona bo‘shlig‘i shu kanyulya orqali iliq furatsilin, 0,9 % fiziologik eritmalar bilan yuviladi, bo‘shliq ichiga antibiotik, garmon va fermentlar eritmasi yubori- ladi. Jami muolaja 7-12 kun davom ettiriladi. Maxsus igna yordamida peshona bo‘shlig‘inining pastki (ko‘z kosasi) devorini ham teshsa bo‘-ladi, bunda igna ichidan peshona bo‘shlig‘iga maxsus kateter (umrov osti kateteri) kiritiladi va u bo‘shliqda qoldiriladi, igna esa chiqarib olinadi. Kateter peshona sohasiga leykoplastir bilan yopishtirib qo‘yiladi. Peshona bo‘shlig‘i shu kateter orqali yuvilib, unga dorilar yubo-rilishi mumkin. Ko‘z kosasi yakin joylashganligi sababli peshona bo‘shlig‘ini old devori orqali trepanopunksiya qilish maqsadga muvofiq. Dori-darmonlar bilan davolash usuli natija bermagan xollarda o‘tkir frontit jarrohlik amali yordamida davolanadi; peshona bo‘shlig‘i endoskop yordamida burun bo‘shlig‘i orqali ochiladi. Ko‘z kosasi va kalla ichi asoratlari rivojlanganda peshona bo‘shlig‘ida radikal jarrohlik amali bajarilib, B.S.Preobrajenskiy bo‘yicha peshona va burun bo‘shliqlari ora-sida drenaj hosil qilinadi. O‘tkir etmoiditda rivojlangan empiema, subperiostal ho‘ppoz, ko‘z kosasi yumshoq to‘qimasi flegmonasi kabi asoratlar jarohlik usulida davolanadi - g‘alvirsimon bo‘shliq kataklari en-donazal yo‘l orqali, qovoqlar yoki ko‘z kosasi yumshoq to‘qimasining abssessi tashqi yoki endo-nazal yo‘l orqali endoskop yordamida ochiladi. O‘tkir sfenoidit odatda dori-darmonlar bilan davolanadi. Mahalliy davolash tadbirlari shishni bartaraf etish, bo‘shliqdan ajralma chiqarilishini yaxshilashga qaratiladi. Bemorga qon tomirlarni toraytiruvchi dorilar, “siljitish” usuli va ”YaMIK” sinus-kateterini qo‘l-lash yaxshi samara beradi. Bemorlarga antibiotiklar, antigistamin dori vositalari, og‘riqni qoldiruvchi dorilar buyuriladi. O‘tkir sfenoiditda ko‘z kosasi va kalla ichi asoratlari bel-gilari kuzatilganda ponasimon bo‘shliqda zudlik bilan jarrohlik amali bajariladi. Surunkali gaymorit (highmoritis sronica) - yuqori jag‘ bo‘shlig‘i shilliq pardasining surunkali yallig‘lanishi bo‘lib, odatda tez-tez qaytalangan yuqori jag‘ bo‘shlig‘i o‘tkir yallig‘la-nishining davomi hisoblanadi.O‘tkir yallig‘lanish 8 haftadan ortiq vakt davom etsa, unda ja-rayon surunkali shaklga aylangan deb baholanadi.O‘tkir gaymoritni surunkali shaklga ayla-nishiga umumiy va mahalliy davolash tadbirlari yetarli darajada olib borilmaganligi, yuqo-ri jag‘ bo‘shlig‘ining o‘ziga xos anatomik tuzilishi (tabiiy chiqish teshigi burun bo‘shlig‘ining yuqori qismida joylashganligi va u o‘rta burun chig‘anog‘ining shilliq pardasining shishi tu-fayli yopilib qolishi yoki chig‘anoqning suyak qismi va yuqori jag‘ bo‘shlig‘i devori orasidagi burchak juda kichik bo‘lib, burun yondosh bo‘shlig‘i ichidagi patologik ajralmani chiqarilishi qiyinlashganligi, burun bo‘shlig‘ining havfli va havfsiz o‘smalari yordam beradi. Surunkali gaymoritning rivojlanishiga tishdan tarqalgan infeksiya ham sabab bo‘ladi. Kщpincha yiringli, yiringli-polipoz va polipozli gaymorit, kamdan kam xollarda kataral, devoroldi-giperplastik va allergik gaymoritlar uchraydi. Etiologiya va patogenezi ko‘p jihatlardan o‘tkir gaymoritlarga mos keladi. Surunkali gaymoritning negizida yuqori jag‘ bo‘shilig‘i tabiiy yo‘llarining yopilishi, uning drenaj faoliyatini buzilishi va bakteriyalar virulentligini oshishi yotadi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i pa-tologik ajralmasida S. pneumoniae, H. influenzae, P.aeruginosa, S. aureus, S.epidermidis, ana-eroblar yoki grammanfiy tayoqchalar aniqlanadi. Bundan tashqari Aspergillus, Phycomycetes, Cladosporium zamburug‘lari ham surunkali gaymoritning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Tashqi muhit , shamollash, kasb omillari ham kasallikni rivojlanishiga yordam beradi. Burun orqali nafas olishni qiyinlashtirgan va osteomeatal kompleks maydonini yopib turgan burun bo‘shlig‘ining o‘ziga xos anatomik tuzilishi, shu jumladan burun to‘sig‘i qiy-shiqligi va bo‘rtishlari, burun chig‘anoqlari gipertrofiyasi, poliplar, adenoidlar, xoanalar atreziyasi, polipozli etmoidit va boshqalar ham surunkali gaymoritni rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Bolalarda surunkali gaymorit o‘tkir gaymorit uzoq vaqt davom etganda yuzaga kelib, ko‘pincha kataral shaklda kechadi. Adenoidlar va adenoidit kasallikning klinik kechimini yanada og‘irlashtirishi mumkin. Burun orqali nafas olishi tiklangandan so‘ng, ya’ni adeno- tomiya jarrohlik amali bajarilgandan so‘ng, yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining shilliq pardasi yana o‘z holiga qaytadi. Belgilari. Kasallikning klinik belgilari gaymoritning shakliga bog‘liq bo‘ladi. Surun-kali gaymoritda sub’ektiv belgilar ko‘pincha noaniq bo‘lib, bemor uzoq davom etgan bir to-monlama tumovga, burnidan shilimshiq yoki shilimshiq- yiringli badbo‘y ajralma oqishiga, burni orqali nafas olishi qiyinligiga, vaqti-vaqti bilan boshi og‘rishiga, hid sezishi pasayganiga, dimog‘ida badbo‘y hid his etishiga shikoyat qiladi. Ikki tomonlama surunkali gaymoritda (ayniqsa polipozli shaklida) hidni sezish faoliyati pasayib (giposmiya), hatto anosmiya rivojlanadi. O‘rta burun chig‘anog‘i old uchining gipertrofiyasi yoki polipida yuqori jag‘ bo‘shlig‘idan ajralmani chiqarilishi qiyinlashadi, shunda bemor burunhalqum, halqum va hiqildoq soha-sida noxushlik, yoqimsiz hid his etishiga shikoyat qiladi. Halqumni qurishi, tez-tez tuflab turish, ertalab yoki kun davomida ko‘p miqdorda shilimshiq va yiringli-shilimshiq balg‘am ajralishi, ko‘nglini aynishi bemorning asosiy shikoyatlari bo‘lib qoladi. Kasallikning re-missiya davrida esa bemorning ahvoli qoniqarli bo‘ladi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i sohasini og‘rishi surunkali gaymoritda o‘tkir gaymoritga nisbatan kuchsizroq bo‘lib, u kasallikning avjida yoki bo‘shliq ajralmasining chiqarilishi qiyinlash-ganda kuchayadi, ajralma chiqarilgandan co‘ng - cusayadi. Bemorning boshi odatda og‘rimaydi; ba’zan boshida noaniq tarqoq og‘riq paydo bo‘ladi; asosan zararlangan tomonda yuqori jag‘, chakka yoki ko‘z kosasi, peshona sohasi og‘riydi, ba’zan uch shoxli asab tolasining nevralgiyasiga xos belgilar kuzatiladi. Bemorning xotirasi yomonlashadi, fikrini bir joyga yig‘olmaydi va tez tolikadi. Burun bo‘shlig‘idan doimiy ravishda yiringli ajralma oqishi sababli burun dahlizining terisi shilinadi, yallig‘lanadi, shishadi, unda ekzemaga xos o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Old rinoskopiyada burun bo‘shlig‘i shilliq pardasi biroz qizargan, burun chig‘anoqlari kattalash-gan, o‘rta burun chig‘anog‘i ostidan chiqib, o‘rta va pastki burun yo‘lida to‘plangan shilimshiq-yiringli ajralma ko‘rinadi. Bemorning boshi qarama-qarshi tomonga egilganda ajralmani burun bo‘shlig‘iga chiqarilishi kuchayadi.O‘rta burun yo‘li zondga o‘ral-gan paxta yordamida tozalanib, shilliq pardaga 0,1% naftizin yoki 0,1 % adrenalin gidroxlorid eritmasi surtilgandan keyin patolo-gik ajralmani qayta to‘planishi, yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining yallig‘la-nishiga xos ob’ektiv belgi hisoblanadi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i aj-ralmasining chiqarilishi old tomondan qiyinlashganda, u burun bo‘shlig‘ining orqa tomoniga oqadi va orqa rinoskopiyada aniqlana-di. Patologik ajralmani uzluksiz burun-halqumga oqib tushishi na-tijasida bemorda surunkali faringit rivojlanadi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘idan chiqayotgan yiringli ajralma o‘rta burun yo‘li shilliq pardasining yallig‘lanishiga, shishiga va o‘rta burun chig‘anoqi old qismining gipertrofiyasiga olib keladi;keyinchalik o‘rta burun yo‘- 50-rasm. Kalla suyagining lida burun chig‘anoqi old qismining polipozi rivojlanadi. kompyuter tomografiyasi Tashxis bemor shikoyatlari, ob’ektiv tekshiruvlar, ayniqsa endo- O‘ng tomonlama gaymorit skopiya tekshiruvi, rentgenografiya, kompyuter tomografiya, yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini diagnostik teshish natijalari asosida qo‘yiladi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ini te-shishdan olingan ajralmaning bakteriologik tekshiruvi o‘tkaziladi,kasallik qo‘zg‘atuvchisi turi va antibiotiklarga sezgirligi aniqlanadi. G‘alvirsimon va peshona bo‘shliqlarining yallig‘lanishida ham yiringli ajralma o‘rta burun yo‘lida to‘planib,polip hosil bo‘lishi mum-kin. Aniq to‘g‘ri tashxis qo‘yish maqsadida burun bo‘shlig‘i yuvilib, o‘rta burun yo‘lininrg old qismi tozalanadi. Agar 15-20 daqiqadan so‘ng o‘rta burun yo‘lida yiringli ajralmani qayta to‘planishi yuqori jag‘ bo‘shlig‘i yallig‘langanligida dalolat beradi. Odontogen gaymorit. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining tubi ikkinchi kichik hamda birinchi va ikkinchi katta oziq tish ildizlarining cho‘qqisiga yaqin joylashganligi, ular orasida yupka suyak plastinkasi va shillik parda yotganligi odontogen gaymoritning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Ushbu tishlar cho‘qqisining yallig‘lanish jarayoni yuqori jag‘ bo‘shlig‘iga osongina tarqalishi mumkin. Tish ildizi granulemasi, subperiostal ho‘ppozi va paraodontoz odontogen gaymo-ritning rivojlanishiga olib keladi. Ba’zan gaymorit tishni sug‘urib olish paytida yuqori jag‘ bo‘shlig‘i tubining teshilishi va unga infeksiya kirishi natijasida yuzaga keladi. Bundan tashqari odontogen gaymoritning rivojlanishiga og‘iz bo‘shlig‘idan kirgan yot jismlar (tish plombasi, stomatologik asboblarning singan bo‘lagi, pillikcha, tish ildizi ) sabab bo‘lishi mumkin. Bemor yonoq sohasining biroz og‘rishiga, alveolyar o‘siqdagi oqmadan yiring oqib chiqishiga, burnini qoqganda og‘ziga havo kirishiga, ovqat parchalarini yuqori jag‘ bo‘shlig‘iga kirib qo-lishi natijasida paydo bo‘lgan badbo‘y hidga shikoyat qiladi. Anamnez ma’lumotlaridan bemorda tishlari og‘rishi, og‘iz bo‘shlig‘ida bajarilgan muolaja haqida ma’lumot olish mumkin. Stomofaringoskopiya qilinganda “aybdor”tish yoki olib tash-langan tishning joyida yuqori jag‘ bo‘shlig‘iga ochiluvchi teshik orqali og‘iz bo‘shlig‘iga quyuq va badbo‘y yiringli ajralma oqib chiqayotganligi ko‘rinadi. Tashxis. Burun yondosh bo‘shliqlarining endoskopiya, rentgenografiya, kompyuter tomografiya, ba’zan kontrastli rentgenografiya tekshiruvlari odontogen gaymorit tashxisini aniqlashga yordam beradi; bunda yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining pastki devori qalinlashganligi aniqlanadi. Davolash. Odontogen gaymorit “aybdor” tishda va yuqori jag‘ bo‘shlig‘ida bajarilgan jarrohlik amali va boshqa kompleks davolash tadbirlari yordamida davolanadi. Oqmali odontogen gaymoritda Kolduell-Lyukk jarroxlik amalidan tashqari, og‘iz dahlizida yoki tanglay yumshoq to‘qimasida hosil bo‘lgan oqma teshigining plastikasi bajariladi. Curunkali frontit (frontitis chronica) - peshona bo‘shlig‘i shilliq pardasining surunkali yallig‘lanishi. Bir oydan ko‘p davom etgan o‘tkir frontit surunkali frontit deb baholanishi lozim. Surunkali frontit ko‘pincha to‘liq davolanmagan o‘tkir frontitdan keyin rivojla-nadi. O‘rta burun chig‘anog‘i gipertrofiyasi, burun to‘sig‘i qiyshiqligi, polipozli gaymoro-etmoidit surunkali frontitni rivojlanishiga sabab bo‘ladi, bunda organizmning mahalliy va umumiy immunitetini pasayishi, mikroflora viruletligini ham muhim ahamiyatga ega. Belgilari. Kasallikning klinik belgilari peshona bo‘shlig‘idagi patologik jarayonning xarakteriga bog‘lik bo‘ladi. Surunkali frontitda sub’ektiv belgilar ko‘pincha bo‘shliq ichi-dagi ekssudatni chiqarilishi qiyinlashganda yuzaga keladi. Bemor vaqti-vaqti bilan yoki doi-miy ravishda boshining peshona sohasi og‘rishiga, burni bitishiga, burnida shilimshiq-yi-ringli ajralma to‘planishiga, hidni sezishi pasayganligiga shikoyat qiladi. Bemorning pesho-nasi paypaslanganda yoki perkussiya qilinganda peshona bo‘shlig‘ining old va pastki devori so-hasi og‘riydi. Og‘riq turli omillar ta’sirida (alkogol, chekish, jismoniy zo‘riqish) kuchayadi. Surunkali frontit ko‘pincha g‘alvirsimon bo‘shliqning yalliglanishi bilan birga kechib, kuz kosasi va kalla ichi asoratlarini rivojlanishiga olib keladi. Bunda ko‘z olmasi harakat-langanda og‘riq, ekzoftalm, xemoz, ko‘rish o‘tkirligini buzilishi kabi belgilar qayd etiladi. Old rinoskopiyada o‘rta burun chig‘anoqi old qismining shilliq pardasi qalinlashganligi va ostida ko‘p yoki kam miqdorda yiring to‘plami borligi ( kam miqdorda yiringli ajralma fa-qat ertalab ko‘rinadi), burun bo‘shlig‘ining lateral devorida shilimshiq yoki yiringli-shi-limshiq ajralma borligi, o‘rta burun yo‘lining shilliq pardasi polipsimon o‘zgarganligi aniqlanadi. Yopiq empiemada yiringli ajralma ko‘rinmasligi mumkin. O‘tkir va surunkali frontitda peshona bo‘shlig‘i shilliq pardasining yaralanishi, yemirilishi natijasida jarayon suyak usti pardasiga va suyakka tarqalishi, keyinchalik shu maydonda dastlab ho‘ppoz, keyin-chalik oqma hosil bo‘lishi mumkin. Oqma peshona bo‘shlig‘ining old suyak devorini yemirib, teri ostiga tarqaladi va ochik empiemani hosil qiladi; ba’zan yiring peshona bo‘shlig‘ining past-ki devori orqali ko‘z kosasiga yoki orqa devori orqali kalla ichiga tarqalishi va ekstradural abssess yoki yiringli meningitning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Tashxis sub’ektiv va ob’ektiv ma’lumotlar, qo‘shimcha tekshiruv natijalari asosida qo‘yi-ladi (rentgenografiya,peshona-burun yo‘lini zondlash, kompyuterli tomografiya , sinuskopiya). Surunkali etmoidit (ethmoiditis chronica) – g‘alvir-simon bo‘shliq kataklarining surunkali yallig‘lanishi odatda o‘z vaqtida aniqlanmagan va to‘liq davolan-magan o‘tkir etmoiditning davomi bo‘lib, boshqa sinusit-lar bilan birga kechadi yoki ularning asorati sifatida rivojlanadi. Organizm himoya kuchini susayishi va o‘tkir yuqumli kasalliklar, kamqonlik, qandli diabet, adeno-idlar, burun to‘sig‘i qiyshiqligi surunkali etmoiditni rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha surun-kali etmoiditning kataral-serozli, yiringli yoki giper- plastik shakllari uchraydi. 53-rasm. Sinuskopiya tekshiruvi Belgilari. Surunkali etmoidit ko‘pgina hollarda yashi- rin kechadi, sub’ektiv belgilar kam yoki umuman kuzatil-maydi. Kasallikning belgilari frontitga o‘xshashligi tufayli ba’zan frontit sifatida davolanadi. Bemor uzoq vaqt davom etgan bir tomonlama tumovga, burnidan shilimshiq yoki yi-ringli ajralma oqishiga, boshi va burun negizi sohasi og‘rishiga, boshi oldinga egilganda shu sohada og‘irlik his etishiga, tez charchashiga, uyqusizlikka, badbo‘y hid sezishiga shikoyat qila-di. G‘alvirsimon bo‘shliqning orqa kataklari yallig‘langanda hid sezish maydonining shilliq pardasi yallig‘lanib, shishadi, shuning uchun bemorda hid sezish qobiliyati pasayadi. Bundan tashqari orqa kataklar ko‘rish asab tolasiga anatomik jihatdan yaqin joylashganligi sababli ularning yallig‘lanishi ko‘rish o‘tkirligini pasayishiga olib keladi. Og‘ir hollarda jarayon ko‘z kosasiga tarqalishi mumkin; bunday hollarda bemorning yuqori qovog‘i shishib, ko‘zining yuqori ichki burchagi tekislanadi; ko‘z olmasi old tomonga siljiydi. Paypaslanganda burun negizi va ko‘zning medial burchagi sohasi og‘riydi (periostit). Yopiq epiema suyak usti pardasi va suyak to‘qimasiga tarqalib, yorilganda ko‘zning ichki burchagi sohasida oqma hosil bo‘ladi. Yallig‘lanish jarayonini qovoqlarning yumshoq to‘qimasi va vena qon