BURUNNING O‘TKIR VA SURUNKALI KASALLIKLARI BURUN SARAMASI (erysipeles) - teri va teri osti kletchatkasining A guruhiga mansub betta-gemolitik streptokokk qo‘zg‘atgan va terining yuzaki limfa tizimini zararlagan yuqumli-allergik kasallik hisoblanadi. Patogenezi. Infeksiya teri va shilliq pardadan, ba’zan streptokokk infeksiyasi o‘choqla-ridan gematogen yo‘l orqali kiradi. Streptokokklar o‘zidan ajratgan ekzo- endotoksinlar ta’-sirida bemorda tomirlar limfangiti, arteriiti va flebiti bilan kechgan terining serozli yoki serozli-gemorragik yallig‘lanishi rivojlanadi. Oyoqlarida trofik yaralari bo‘lgan, qandli diabet bilan kasallangan va immuniteti susaygan bemorlarda kasallik tez rivojlanadi . Klinik belgilari. Burun saramasi o‘tkir boshlanadi. Bemorning umumiy ahvoli og‘irla-shadi, boshi og‘riydi, tana harorati 38-400S ko‘tarilib, qaltirash kuzatiladi, ba’zan qusish, bo‘g‘inlar og‘rishi qayd etiladi. Kasallikning 1-chi kunida zararlangan teri maydonining kes-kin qizarishi va infiltratsiyasi, keyinchalik mahalliy limfa tugunlarning kattalashishi kuzatiladi. Bir necha soatdan so‘ng terida tez kattalashadigan pufakchalar o‘chog‘i paydo bo‘ladi. Kasallikning og‘ir hollarda pufakchalarning eritematoz-bullyoz yoki eritematoz-gemorragik shakllari paydo bo‘lib, ular teri maydonining yiringli-septik nekrozi bilan kechadi. Erite-matoz- bullyoz shaklida epidermal pufakchalar serozli suyuqlik, eritematoz-gemorragik shaklda – gemorragik suyuqlik bilan to‘lgan bo‘ladi. O‘zgargan teri to‘qimasi sog‘lom teridan aniq che-gara chizig‘i bilan ajaralib, undan biroz ko‘tarilib turadi, paypaslanganda og‘riydi, demor-katsiya chizig‘i hosil bo‘ladi. Yuz terisining zararlanishi ko‘pincha simmetrik bo‘lib,jarayon burun va lunj sohasiga tarqaladi va uning shakli kapalakni eslatadi. Ba’zan jarayon burun dahlizining terisiga va burun bo‘shlig‘ining shilliq pardasiga tarqalishi mumkin. Differensial diagnostikasi. Burun saramasi dermatit (umumiy zaharlanish yo‘q, harorat ko‘tarilmaydi), skarlatina (toshmalar butun badanga bir xilda tarqaladi), qizil bo‘richa (fa-qat yuz terisida joylashadi, tana harorati subfebril, yadroga antitelolarning mavjudligi) dan farqlanadi. Davolash. Kasallik shifoxona sharoitida davolanadi, bemorga penitsillin guruhi antibio-tiklari: fenoksimetilpenitsillin, ampitsillinning natriyli tuzi 500000- 1000000 har 4-6 soatda buyuriladi. Bundan tashqari bemorga eritromitsin, yoki amoksitsillin, augmentin, tazotsin, sefazolin, zinotsef, klaferon tavsiya qilish mumkin. Simptomatik va zaharlanishga qarshi davolash tadbirlari, autogemoterapiya o‘tkaziladi. Desensibilizatsiya dori vositalaridan kalsiy xlorid yoki kalsiy glyukonat 10% vena ichiga yuboriladi. Zararlangan maydonga antiseptik malhamlar va UBN tavsiya qilinadi. RINOFIMA(PUShTI DONAChALAR). Pushti donachalar (acne rosacea) angiopatiya, neyroendokrin buzilishlar va oshqozon-ichak yo‘li faoliyatining buzilishi bilan bog‘liq bo‘l-gan burun yog‘ bezlarining surunkali yallig‘lanishi. Ba’zan kasallikning rivojlanishiga yog‘ bezlarida mavjud bo‘lgan demodex folliculorum kanasi sabab bo‘ladi. Bundan tashqari ko‘p miqdorda spirtli ichimliklarni, shirinliklarni iste’mol qilish, burunni sovuq urishi, oshqozon-ichak kasalliklari, immunitetning susayishi kabi omillar kasallikning rivojla-nishiga yordam beradi. Dastlab terida qizil tugunchalar paydo bo‘lib, tashqi burunning tog‘ay qismida joylashgan teri osti qon tomirlari kengayadi. Keyinchalik terining barcha qavatlari, yog‘ bezlari, qon va limfa tomirlari kattalashadi. Tugunchalar paydo bo‘lishi natijasida burun yuzasida g‘adir-budur, och pushti yoki ko‘kimtir-jigari tulizmalar hosil bo‘lib,qisilganda ichidan quyuq yog‘ moddasi ajralib chiqadi. Tugunchalar tashqi burun shaklini keskin buzadi. Rinofima asta sekin rivojlanib, ko‘pincha keksa erkaklarda uchraydi. Davolash. Kasallikning boshlang‘ich bosqichida, ya’ni pushti donachalar hosil bo‘la boshlagan davrda bemorga teri mikrosirkulyatsiyasini (nikotinat ksantinol, eskuzan), oshqozon-ichak fa-oliyatini yaxshilovchi (festal, mezim forte, xilak forte, bifidumbakterin) dori vositalar buyuriladi, yallig‘lanishga qarshi davolash tadbirlari o‘tkaziladi (metronidazol bir kunda 3 mahal ichish, prednizolon kuniga 30 mg dan 2 hafta davomida). Zararlangan maydonga rezor-sin, borat kislotaci va tanin eritmalariga shimdirilgan doka qo‘yiladi, metronidazol mal-hami surtiladi. Rinofima jarroxlik usulida davolanadi. Mahalliy og‘riqsizlantirish yoki narkoz ostida o‘tkir tig‘ yordamida terining kattalashgan maydoni kesilib, burunning shakli o‘z holiga kel-tiriladi. Jarohat maydoniga aseptik boylam qo‘yiladi. Zarur bo‘lsa plastik jarrohlik amal-larini bajariladi, ya’ni zararlangan maydonga teri transplantanti o‘rnatilib, ingichka po-liamid iplar bilan tikiladi. Profilaktikasi. Kasallikka moyil bo‘lgan bemorlarga uzoq vaqt davomida quyosh ostida, sovuq joyda turish, issiq xonalarda mehnat qilish man etiladi, shirinliklar, kofe, shoko-lad, spirtli ichimliklar, sho‘r va dudlangan taomlardan cheklanadi. BURUN BO‘ShLIG‘I DAHLIZINING SIKOZI yoki follikuliti - burun dahlizi tukli follikullari va atrof to‘qimalarining chegaralangan yiringli yallig‘lanishi bo‘lib, uni stafilokokk va streptokokklar chaqiradi. Infeksiya burun dahlizi barmoqlar bilan tozalan-ganda sodir bo‘lgan mikrojarohatlar orqali kiradi. Burunda yiringli ajralma oqishi bilan kechgan rinit va sinusit sikozning rivojlanishiga yordam berishi mumkin. Sikoz kasalligida burun dahlizi alohida-alohida joylashgan yiringli to‘plamchalar va yiringli po‘stloqlar bilan qoplanadi, bu maydonda terining shishi va infiltratsiyasi aniqlanadi. Ba’zan jara-yoni chegaralangan xarakterga ega bo‘lib, burun uchining yuqori burchagida joylashganda kasal-likni aniqlash qiyin bo‘ladi. Bunda zararlangan maydonni ko‘zdan kechirish uchun kichik burun halqum ko‘zgusidan foydalaniladi. Klinik belgilari. Bemorni vaqti-vaqti bilan burni qichishi, og‘rishi, burun orqali nafas olishni qiyinlashtiruvchi po‘stloqlar hosil bo‘lishi, burun dahlizi terisining qizarishi, shishi va og‘rishi bezovta qiladi. Tukli follikulalar sohasida yiringli to‘plamchalar, ayrim maydonlarda yiringli ajralma ko‘rib, po‘stloqlar hosil qilganligi ko‘rinadi. Kasallik su-runkali kechadi va vaqti-vaqti bilan avj olib, bir necha oy davom etadi. Ba’zan u ikkilamchi ekzemaga aylanadi. Davolash tadbirlari ambulator sharoitda o‘tkaziladi. Sikoz bilan zararlangan teriga borat yoki salitsil spirti bilan ishlov beriladi. Po‘stloqlarni yumshatish maqsadida burun bo‘shli-g‘iga levomikol yoki levosinol, 3% salitsilat yoki oq simob malhami surtiladi. Zararlangan maydonning barcha tuklari pinset yordamida olib tashlanadi, joyiga sintomitsin, oksikort yoki gioksizon, gidrokortizon malhamlari surtiladi. Tuklarni mexanik usulda olib tashlash juda og‘riqli muolaja hisoblanadi. Shuning uchun ayrim hollarda ularga rentgen nurlari yordamida ta’sir ko‘rsatiladi. Rentgen nurlari tuklarni to‘kilishiga yordam beradi. Kasallik uzoq vaqt davom etgan hollarda mahalliy davolash tadbirlaridan tashqari bemorga umumiy antibakterial terapiya, darmon dorilar, stafilokokkga qarshi gamma globulin, autogemo-terapiya, UBN, UVCh fizioterapiya muolajalari tavsiya qilinadi. Kasallikni keltirib chi-qaruvchi sabablar bartaraf qilinadi. BURUN EKZEMASI - burun dahlizi sohasining o‘tkir serozli yallig‘lanishi va turli toshmalar bilan kechuvchi burun terisining surunkali qaytalanuvchi yallig‘lanishi. U allergik kasallik bo‘lib, juda kam uchraydi, ba’zan burun va burun yondosh bo‘shliqlarining yiringli kasalliklari bilan birga kechadi. Ekzemaning quyidagi shakllari tafovut qilinadi: - chin (ideopatik) ekzema; - mikrobli ekzema; - seboreyali ekzema; - kasb ekzemasi. Klinik belgilari. Bemorning umumiy ahvoli o‘zgarmaydi. Burun dahlizi va yuqori lablar sohasida teri qizarib, shishadi, ba’zan qichiydi va yoriladi, uning epidermis qatlami ko‘chadi, pufakchalar va po‘stloqlar hosil bo‘ladi. Ba’zan (ayniqsa bolalarda) jarayon yuz, quloq va bosh terisiga tarqalishi mumkin. Ekzema chipqon, sikoz va saramas kasalliklarining rivojlani-shiga yordam beradi. Kasallik sabablarini, patogenetik xusuiyatlarini e’tiborga olgan holda bemorning immunologik holati, oshqozon-ichak yo‘lining faoliyati tekshiriladi, yashirin in- feksiya o‘choqlari, kasb omillari aniqlanadi. Davolash tadbirlari dermatolog bilan birgalikda olib boriladi. Birinchi navbatda yashi-rin infeksiya o‘choqlari (surunkali tonzillit, tish kariesi, sinusit) bartaraf etiladi. Teri-ga yallig‘lanishga qarshi antibakterial (levomikol, levosin va boshq.) va glyukokortikoid malhamlari (oksikort, lokakorten, sinolar), yorilgan joylarga - 2-5% lyapis eritmasi surti-ladi. Bemorga tarkibida temir moddasi bo‘lgan dorilar, antigistamin dori vositalari (iza-diten 1mg dan ertalab va kechkurun) ichishga, vena ichiga tomchilab 1% kalsiy xlorid eritmasi (100-200 ml miqdorda), Krasnogemodez 8000 qo‘yiladi, immunitetni faollashtiruvchi dorilar (prodigiozan, timolin. T-aktivin), darmon dorilar, baliq yog‘i, UBN tavsiya qilinadi. Og‘ir hollarda kortikosteroidlar buyuriladi (bir kecha kunduzda 30 mg prednizolon 10-14 kun davomida) mushak orasiga yuboriladi. BURUN TO‘SIG‘I QIYShIQLIGI (deviatio septi nasi)-burun orqali nafas olishni qiyin-lashtiruvchi burun to‘sig‘ining suyak yoki tog‘ay qismlarini tabiiy (o‘sish xususiyati bilan bog‘liq) yoki orttirilgan (jaroxat bilan bog‘liq) siljishi. Burun to‘sig‘i qiyshiqligining sabablari fiziologik (3%2), ya’ni tog‘ay va suyak to‘qimalarining har-xil tezlikda o‘sishi, ja-rohatdan so‘ngi (54%) va polip yoki o‘sma tufayli kompensator (8%) bo‘- lishi mumkin. Burun to‘sig‘i qiyshikligi bemorda angina, surunkali tonzillit, vazomotor rinit, sinusit, faringit, laringit, nevrozlar, bronxial astma, miokardit, bronxit, zotiljam va boshqa kasalliklar-ning rivojlanishiga yordam beradi. Klinik belgilari. Burun to‘sig‘i shaklining o‘zgarishi qiyshiq, ti-kansimon yoki taroqsimon bo‘lishi mumkin. Bemor asosan burni orqali nafas olishi qiyinligiga, burni bitib, undan ba’zan shilimshiq yoki shilimshiq-yiringli ajralma oqishiga, boshi og‘rishiga, tomog‘i quri-shiga, qulog‘i shang‘illashiga va bitishiga, hid bilish qobiliyati 23-rasm.Tashqi burun pasayganligiga shikoyat qiladi. qiyshiqligi Burun to‘sig‘i qiyshiqligi vazomotor rinitning rivojlanishiga,eshi- tuv nayi va o‘rta quloqni yallig‘lanishiga sabab bo‘lishi mumkin.Shuni esda tutish lozimki, ba’zan burun to‘sig‘i qiyshiqligi bemorni bezovta qilmaydi, chunki havo oqimi qiyshaygan maydonning osti yoki ustidan o‘tadi. Shuning uchun bemor burni orqali nafas olishi qiyinlashganligiga shikoyat qilmaydi. Demak, burun to‘sig‘i qiyshiqligi emas, balki bemorning shikoyatlari jarrohlik amalini bajarishga ko‘rsatma bo‘lib xizmat qiladi. Tashxis bemor shikoyatlari, rentgenoskopiya, rinoskopiya ma’lumotlari asosida qo‘yiladi. Burunni endoskoplar yordamida tekshirish aniq diagnoz qo‘yishga yordam beradi. Ayrim bemor-larda rinomanometriya, ya’ni burun orqali nafas olishni tekshiruvi o‘tkaziladi. Davolash. Burun to‘sig‘i qiyshiqligi jarrohlik usulida davolanadi. Burun to‘sig‘ida ba-jarilgan operatsiya “septoplastika” deb nomlanadi. Ko‘pincha Killian bo‘yicha burun to‘sig‘i shilliq ostini kesish va Voyachek bo‘yicha aylanma kesish usullari qo‘llanadi. Jarrohlik amali mahalliy og‘riqsizlantirish yoki umumiy endotraxeal og‘riqsizlantirish ostida bajariladi. Mahalliy og‘riqsizlantirishda 0,1% adrenalin qo‘shilgan 1% novokain (1% lidokain) eritmasi (5 ml eritmaga 1 tomchi 0,1% adrenalin gidroxlorid qo‘shiladi). Ope-ratsiyadan 10 daqiqa oldin bemorning burniga 1% dikain, 2% lidokain shimdirilgan doka tiqma qo‘yish maqsadga muvofiq. Ushbu muolaja jarrohlik amalini deyarli qonsiz bajarish imkonini beradi. Burun bo‘shlig‘ining chap tomonida to‘rtburchak tog‘ayining tashqi chetidan 4-5 mm tashlab shilliq va tog‘ay usti pardalari burun tubidan burun qirrasi tomon yoysimon kesiladi. O‘tkir ajratgich yordamida burun to‘sig‘ining chap tomonidagi shilliq parda tog‘ay us-ti pardasi bilan birga tog‘aydan ajratiladi, natijada tog‘ayning silliq, yaltiroq yuzi ko‘zga ko‘rinadi. Keyin qarama-qarshi tomondagi tog‘ay kesiladi. Tog‘ayni kesayotganda qarama-qarshi tomondagi shillik pardaga zarar yetkizmaslikka harakat qilinadi. Keyin ajratgich yordamida qarama-qarshi tomondagi shilliq parda tog‘ay usti qavati bilan birga ajratiladi. Shundan so‘ng Belandjir pichog‘i, qaychi va tig‘ yordamida tog‘ay va suyakning qiyshaygan maydoni kesi-ladi va Bryuningsning aylana uchli qisqichi yordamida olib tashlanadi. Ba’zan tog‘ay va suyak-larning to‘g‘ri bo‘laklari shilliq pardaning orasiga joylashtiriladi (septoplastika). Burun shaklini buzmaslik maqsadida jarrohlik amali paytida burun qirrasiga yaqin maydonda 6-8 mm, hamda to‘rtburchak tog‘ayning oldida 3-4 mm tog‘ay bo‘lagi qoldiriladi. Agar jarrohlik amali paytida shillik parda jarohatlansa (yirtilsa), unda bemor gapirganda yoki nafas olganda (ayniqsa uxlaganda) burun to‘sig‘ida hosil bo‘lgan teshik tufayli hushtak tovushi eshitiladi. Qiyshaygan tog‘ay yoki suyak olib tashlangandan so‘ng har ikki tomonda burun yo‘l-lariga antiseptik eritma yoki gioksizon, sintomitsin, kseroform malhamlaridan biriga shim-dirilgan doka tiqma qat-qat qilib oldindan orqa tomonga qarab joylanadi. Tiqma burun to‘-sig‘ini ushlab turib, gematoma hosil bo‘lishini oldini oladi. Tiqma 24-48 soatdan so‘ng olib tashlanadi. Jarohat maydoniga burun to‘sig‘ining shilliq pardasi bitguncha ishlov beriladi. Burun to‘sig‘i to‘g‘ri shaklni egallashi uchun burun bo‘shlig‘iga bir hafta davomida tiqma qo‘yiladi. Tashxis kasallikni boshlanishi, bemorning shikoyatlari va rinoskopiya manzarasi asosida qo‘yiladi. Rinoskopiyada burun to‘sig‘ining old kismida har ikki tomonda yumshoq ko‘k-qizil yoki to‘q-qizil shish ko‘rinadi. Burun to‘sig‘i gematomasini burun to‘sig‘i ho‘ppozi, burun chipqoni va burun saramasidan farqlash lozim. Burun bo‘shlig‘i zond yordamida tekshiriladi, shishgan maydon punksiya qilinadi. Punksiyada aniqlangan yiringli ajralma bakteriologik tekshiruvdan o‘tkaziladi va mikrofloraning antibiotiklarga sezgirligi aniqlanadi. Davolash. Paydo bo‘lgan burun to‘sig‘i gematomasi (kasallikning 1-2- kuni) yo‘g‘on igna bilan punksiya qilinib, qon to‘plami so‘rib olinadi va burunning zararlangan tomoniga zig-zagsimon old burun tiqmasi qo‘yiladi. Tiqma 48-72 soatdan so‘ng olib tashlanadi va burun bo‘shlig‘i shilliq qavatiga ishlov beriladi. Yallig‘lanish jarayonini oldini olish maqsadida desensibilizatsiya, antibiotikoterapiya, simptomatik terapiya tadbirlari o‘tkaziladi, bemorga darmon- dorilar buyuriladi. Burun to‘sig‘i ho‘ppozi shoshilinch ravishda ochiladi. Ikki tomonlama ho‘ppoz har ikki tomonda alohida-alohida ochiladi.Ho‘ppoz maydoni 3% vodorod peroksidi yoki furatsillin eritmasi bilan yuvilib, yiringdan tozalangandan so‘ng bo‘shliq ichiga rezina naycha (drenaj) o‘rnatiladi va gipertonik eritmaga shimdirilgan paxta pillikcha kiritiladi. Bemorning yoshi, tana vazni va kasallikning kechimini e’tiborga olgan xolda unga ampitsilin, kefzol, sefamizin kabi antibiotiklar, desensibilizatsiya, dezintoksikatsiya, immunitetni faollash-tiruvchi dori vositalar mushak orasiga yoki tomir ichiga yuboriladi. BURUN YOT JISMI. Ba’zan bolalar o‘ynab burni ichiga tanga, munchoq, no‘xat, pista, tug‘ma, o‘yinchoqlarning kichik qismi, qog‘oz parchasini kiritishi hollari kuzatiladi. Burun bo‘shlig‘ida uzoq vaqt qolib ketgan yot jism rinolitga aylanishi mumkin. Belgilari. Bemorda burun orqali nafas olishi bir tomonlama qiyinlashadi, burnidan yoqimsiz hid keladi, burnining bir tomonidan yiringli ajralma oqadi, burun dahlizi soha-si qizaradi. Tashxis qo‘yishda kasallikning boshlanish tarixi muhim ahamiyat kasb etadi. Shilliq qavat shishganligi tufayli rinoskopiyada yot jism burun bo‘shlig‘i shilliq pardasiga qon tomir-larni toraytiruvchi dori vositasi surtilgandan so‘nggina ko‘rinadi. Rentgenkontrastli yot jism rentgenografiya tekshiruvi yordamida aniqlanadi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ida tiqilib qolgan yot jism sinusit va ko‘z yoshi yo‘lining yallig‘lanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Davolash. Burun yot jismi ilgak yordamida olib tashlanadi. Burun bo‘shlig‘idan askarida yoki zullukni chiqarib olish uchun maxsus qisqich ishlatiladi. Ostritsa qurtini chiqarib olish uchun burun bo‘shlig‘iga avval mentol, zulukni chiqarish uchun - 10% natriy xlorid eritmasi tom-chilari tomiziladi. Burun ichiga kirib qolgan yirik hasharot ilgak yordamida chiqariladi. BURUNDAN QON OQIShI - epitaxis - qon tomiri devorini buzilishi yoki o‘tkazuvchan-ligining oshishi natijasida sodir bo‘ladi. 95% hollarda qon burun to‘sig‘ining old qismida joylashgan Kisselbax sohasidan oqadi, 85% hollarda esa burundan qon oqishiga quyidagi umumiy kasalliklar sabab bo‘ladi: - o‘tkir yuqumli adenovirus kasalliklari (ko‘pincha gripp, qizamiq,gapatit); - qon bosimini ko‘tarilishi. - ateroskleroz; - yurak, jigar, buyrak kasalliklarining og‘ir shakli; - qon kasalliklari; kamqonlik, trombotsitopatiya, leykoz, antikoagulyant dorilar miqdorini oshirilishi; - septik va zaharlanish holatlari; - gipo-va avitaminozlar; - ayollarda homila va hayz buzilishlari ( vikar qonashlar); - atmosfera bosimining pasayishi, jismoniy zo‘riqish, tanani isib ketish; - nur kasalligi. 15% hollarda burundan qon oqishiga quyidagi mahalliy, ya’ni burun va burun yondosh bo‘shliqlarining kasalliklari sa-bab bo‘ladi: - burun va burun yondosh bo‘shliqlarining jaroxatlari; - qon tomirlar devorining buzilishiga olib kelgan burun shilliq pardasining atrofik jarayonlari; burun to‘sig‘ini teshilishi, burun sili, zaxmi; - burun va burun yondosh bo‘shliqlarining havfli o‘smalari; - havfsiz o‘smalar (gemangioma, burunhalqum angiofibromasi); - burun bo‘shlig‘i yot jismi. Sababi bo‘yicha qon oqishlar jarohatdan so‘nggi va simpto- matik qon oqishlarga bo‘linadi. Belgilari Burundan qon oqishi to‘satdan yoki prodromal belgilardan so‘ng boshlanadi (bosh og‘rig‘i, quloqni shang‘illashi, bosh aylanishi, burunni qichishi). Burundan oqayotgan qonni yuqori nafas yo‘llari va oshqozondan oqayotgan qondan farqlash lozim. Burundan oqa-yotgan qonning rangi qizil bo‘lib, bemor boshini orqaga tashlaganda halqumning orqa devorida ko‘rinadi. O‘pkadan oqayotgan qon ko‘pikli, oshqozondan oqayotgan qon esa ivigan, rangi to‘q qi-zil bo‘ladi. Ba’zan bemor bola okayotgan qonni yutadi, shunda u qon aralash qusadi. Burunning qonayotgan maydonini old rinoskopiyada ko‘rish mumkin. Diagnoz aniqlangandan so‘ng yo‘qotilgan qon miqdori, qonayotgan maydon va qon oqishining sababi aniqlanadi. Yo‘qotilgan qonning miqdoriga qarab kon oqishlar yengil, o‘rtacha va og‘ir qon oqishlarga bo‘linadi. Yengil qon oqishlarda,odatda,qon Kisselbax,Littlya maydonlaridan oqadi. Burun-dan qisqa vaqt davomida bir necha millilitr miqdorda qon tomchilab oqib, o‘z-o‘zidan to‘xtaydi (I darajai qon yo‘qotish). O‘rtacha qon oqishlarda katta kishi 200 ml gacha qon yo‘qotadi. Bunda gemodinamik o‘zgarish-lar kuzatilmaydi (II darajai qon yo‘qotish ). Og‘ir qon oqishlarda yo‘qotilgan qonning miqdori 200 ml dan oshib, ba’zan 1000 ml yetadi. Bunday qon oqishlar bemor hayotiga xavf solishi mumkin (III daraja qon yo‘qotish ). Davolash tadbirlari quyidagilardan iborat: 1) burundan oqayotgan qonni to‘xtatish; 2) yo‘qotgan qon o‘rnini to‘ldirish; 3) qayta qon oqishini oldini olish. Qon oqishini to‘xtatish usullari : 1. Birinchi tibbiy yordam - bemorning boshi ko‘tarilib, burun qanotlari burun to‘sig‘iga bosiladi. Burun bo‘shlig‘iga paxta bo‘lagi kiritiladi. Paxtani 3% vodorod peroksidi yoki 10% antipirin, yoki 0,1% adrenalin, yoki 5% ferropirin eritmasiga shimdirish tavsiya etiladi. Burun qanotlari sohasiga muz parchasi qo‘yiladi. Bemorga tinchlanish, chuqur va erkin nafas olish maslahat beriladi. Bemor yotgan xonaning havosi tozalanadi. 2. Burun bo‘shlig‘ida qonayotgan qon tomirni kuydirish (elektrokoagulyatsiya). Burundan qayta-qayta qon oqish holati kuzatilganda qonayotgan maydonda qon tomirlar kuydiriladi: burun shilliq pardasi 2% dikain yoki 0,1% adrenalin gidroxlorid yordamida og‘riqsizlantiril-gandan so‘ng qonayotgan maydonga 20% sirka kislotasi, 30% kumush nitrat eritmasi (malhami), vagotil yoki galvanokauter yordamida kuydiriladi. Bundan tashqari, qonayotgan maydonga ul-tratovush applikatsiyasi, uglerodli lazer va krioapplikator yordamida ta’sir ko‘rsatiladi. 3. Kumush nitrat ”marvaridi” usuli. Kumush nitrat kristalchasi olovda qizdirilgan tug-mali zond uchiga olinadi va qonayotgan maydonga surtiladi. 4. Qonayotgan qon tomirning atrofiga 2-5 ml 0,25-0,5% novokain va 5% aminokapronat kislotasining aralashmasiga (1:1) 1-2 tomchi 0,1% adrenalin gidroxlorid qo‘shib yuboriladi. Ba’zan burun to‘sig‘i shilliq pardasi ostiga 3-5 ml 0,5% trimekain yoki 1% novokain erit-masi yuboriladi. 5. Burun old tiqmasi. Dastlab og‘riqsizlantirish maqsadida burunning shilliq pardasiga anestetik eritma (2% dikain, 10% lidokain, 5% kokain, 10% dimedrol) surtiladi. Mushak orasiga 1 ml 2% dimedrol, 1ml 1% promedol va 2ml 50% analgin eritmalari yuboriladi. 30-rasm. Burun old tiqmasini bajarish 31-rasm. Burunning old zigzagsimon uchun kerakli tibbiy asboblar tiqmasi Burun old tiqmasining Mikulich, Voyachek, Lixachyov usullari mavjud. Mikulich uslida burun old tiqmasini bajarish uchun burun kengaytirgich, tig‘siz pinset yoki burun kornsangi va uzunligi 60-70 sm, eni 1-1,5 sm bo‘lgan doka tasma kerak bo‘ladi. Kseroform, sitral yoki glitseringa shimdirilgan doka tasma 6-7 sm masofada pinset bilan ushlanib,burun bo‘shlig‘ining tubidan boshlab bir-birining ustiga qatma-qat zigzagsimon shaklda zich joylanadi, bunda doka tasmaning uchi burunhalqumga va halqum devoriga tegmas-ligiga harakat qilinadi, aks holda bemorda qusish refleksi paydo bo‘ladi. Doka tasma zich joylanmagan hollarda old burun tiqmasi qon oqishini to‘xtatishga yordam bermaydi. Agar tiqma burun bo‘shlig‘ida 48-72 soatga qoldirilganda vaqti-vaqti bilan unga vazelin yog‘i yoki 3% vodorod peroksidi tomiziladi. Bundan tashqari, burun old tiqmasini quruq trombin, fibrin tolasi, qon oqishini to‘xtatuvchi dorilar, antibiotik eritmasiga shimdirilgan paxta bo‘lagi, rezina kateter yoki rezina qo‘lqopning barmog‘i ichiga paxta yoki doka joylangan moslama yordamida bajarsa ham bo‘ladi. Qon burun to‘sig‘ining old qismdan oqayotgan bo‘lsa, unda burun bo‘shlig‘iga ketma-ket uzun-ligi 6-7 sm ga teng bir nechta doka tamponlar joylanadi. Qon burun bo‘shlig‘ining o‘rta yoki orqa bo‘limlaridan oqayotgan bo‘lsa yoki qonayotgan maydon aniqlanmagan hollarda tiqma burunning bir tomoniga joylanadi ( bunda 2-3 ta uzun doka tampon ishlatiladi). Kiri-tishdan oldin doka tampon 3% vodorod peroksidi yoki 5% aminokapronat kislota, dala sharo-itida - 70% spirtga shimdiriladi. V.I.Voyachekning “ilgak” usuli quyidagicha bajariladi. Hamshira uzunligi 30 sm ga teng bo‘lgan va vazelin yoki gemostatik eritmaga shimdirilgan doka tasmaning o‘rtasini burun dahlizi oldida ushlab turadi. Vrach qiyshiq qisqich yoki burun tamponatori yordamida doka tas-maning o‘rtasini 6-7 sm chuqurlikda burun bo‘shlig‘iga kiritadi va “ilgak” shaklida ikki qavat qilib o‘rnatadi,“ilgak” orasiga esa gemostatik eritmaga shimdirilgan boshqa doka tamponni joylaydi. “Ilgak” va doka tamponning ortiqcha bo‘lagi kesib tashlanadi. 24-48 soatdan so‘ng tiqmaga 3% vodorod peroksidi eritmasi tomiziladi va avval dastlab tiqilgan doka tampon, undan keyin - “ilgak” chiqarib olinadi. 4. Burun orqa tiqmasi. Gemostatik terapiya va burun old tiqmasi yordam bermagan hollarda burun orqa tiqmasi bajariladi. Buning uchun dastlab bemor burunhalqumining hajmi aniqlanadi, odatda bir-biriga yonma-yon qo‘yilgan katta barmoqlarning tirnoq falan-galarining o‘lchami burunhalqumning hajmiga teng bo‘ladi. Hamshira turli hajmdagi kubsimon doka tugunchalar tayyorlaydi, buning uchun eni 1,5-2,0 sm, bo‘yi 40-50 sm teng bo‘lgan bir nechta doka sal- fetkalar ustma-ust qo‘yiladi va uzunligi 60-70 sm ikki yo‘g‘on ipak ip bilan zich bog‘lanadi ( tampon yumshoq bo‘lsa u qon oqishini to‘x- tatmaydi). Bog‘langandan so‘ng iplar soni to‘rtta bo‘lib,bittasi kesib tashlanadi, uchtasi - qoldiriladi. Burun orqa tiqmasi quyidagicha bajariladi: - burunning qonayotgan tomoniga № 15-18 rezina kateteri kiri-tiladi, keyin tilning old 3\2 qismi shpatel bilan bosilib, kateter uchi xoanalardan o‘tka-ziladi. Shunda u halqumda, yumshoq tanglay chodirining orqasida ko‘rinishi lozim. - kateterning uchlari og‘iz-halqumda ko‘ringandan so‘ng, ularning har biri kornsang yoki qisqich yordamida og‘iz orqali 4 -5 sm tashqariga chiqariladi. - kateterning uchlariga tugunchaning ikki ipi bog‘lanadi (iplar uzunligi 20 sm dan kam bo‘l-masligi lozim). - vrach chap qo‘li bilan kateterni va ularga bog‘langan iplarning uchini burun orqali chiqarib oladi,bir vaqtning o‘zida o‘ng qo‘lining ko‘rsatkich barmog‘i bilan doka tugunchani yumshoq tan-glayning tilchasi orqasiga o‘tkazib burunhalqumga,xoanalarga zich joylaydi. - orqa tiqmani burunhalqumda ushlab turuvchi bir juft ipak iplar chap qo‘l bilan ushlanadi, o‘ng qo‘l bilan zigzagsimon old tiqma bajariladi. 32- rasm. Burun orqa - burun orqali chiqarilgan ikki ipning uchi burunga kirish joyida tiqmasini bajarish uchun o‘rnatilgan doka yostiqcha-ga aylana qilib bog‘lanadi. kerakli asboblar - tiqmani olib tashlashga mo‘ljallangan ip esa og‘iz orqali chiqarilib, plastir bilan lunjga yopishtiriladi yoki bo‘yin sohasiga bog‘lanadi. 33-rasm. Burun orqa tikmasi 34-rasm.Burun orqa tiqmasi 35-rasm. Burun orqa tiqmasi I-bosqich II-bosqich III-bosqich Ko‘pincha burun orqa tiqmasi burundan qon oqishni to‘xtatishga yordam beradi. Tamponni bu-runhalqumda 48 soatdan ortiq vaqtga qoldirish man etiladi, chunki bunda patogen mikroflora doka tampondan eshituv nayi orqali o‘rta quloqqa tarqalish havfi tuhiladi. Ayrim hollarda uzoq muddatga qoldirilgan tampon bemorda faringit, tonzillit va bronxit kasalliklarini rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Og‘ir hollarda tiqma 6-7 kunga qoldirilishi mumkin, bunday hollarda u antibiotik, aminokapronat kislota, ditsinon eritmalari bilan har kuni namlab turiladi. Burun orqa tiqmasining asoratlari. Burun orqa tiqmasidan so‘ng bemorda o‘rta quloqning yiringli yallig‘lanishi rivojlanishi mumkin. Asoratlarni oldini olish maqsadida kuniga bir mahal otoskopiya tekshiruvini bajarish, bemorga sulfanilamid va antibiotik dori vo-sitalarni buyurish lozim. O‘rta quloqda yallig‘lanish jarayoni rivojlanganda bemorning tana harorati 38-39 o S ko‘tariladi, burnidan yoqimsiz hid keladi, boshi va qulog‘i og‘riydi. Bunday hollarda burun orqa tiqmasi olib tashlanadi. Orqa tiqmani olishdan oldin mushak orasiga 2 ml 50% analgin yuboriladi. Burun orqa tiqmasini chiqarib olish uchun iplarning uchi kesi-ladi va avval 3% vodorod peroksidi bilan namlangan burun old tiqmasi, keyin esa burun or-qa tiqmasi chiqarib olinadi. Yumshoq tanglayga zarar yetkazmaslik uchun uchinchi ip yumshoq tanglaygacha kiritilgan shpatelning oxirgi teshigidan o‘tkaziladi va kuch bilan tortiladi. 5.Pnevmatik burun tiqmasi. Burun orqa tiqmasini takrorlash ehtiyoji tug‘ilgan yoki burun va burunhalqumning yallig‘lanishi kuchaygan xollarda M.P.Mezrin taklif qilgan juft pnev-matik tiqmasi bajariladi. Buning uchun rezina kateterning qiyshiq uchiga rezina qo‘lqopning bitta barmog‘i yopilib, kateter uchidagi teshikni yopgan holda ip bilan bog‘lanadi, natijada kateterning uchida baloncha hosil bo‘ladi. Keyin qizdirilgan igna yordamida kateterning uchi-dan 6 sm tashlab yangi teshik ochiladi. Kateter ustiga rezina qo‘lqopning boshqa barmog‘i yopi-ladi va ikkita ip bilan ikkinchi teshikdan yuqorida zich bog‘lanadi. Shu tariqa ikkinchi bal-loncha hosil bo‘ldi. Ikkala ballon zich yopilishi uchun kateterning erkin uchiga bir necha tomchi vazelin yog‘i tomiziladi. Rezina kateter burun tubi va burun to‘sig‘i bo‘ylab kiritiladi, keyin shpris yordamida ballonchalarga havo yoki furatsillin eritmasi yuboriladi, kateterning erkin uchiga esa qisqich qo‘yiladi. Birinchi balloncha shishib xoanani, ikkinchisi - burun dahlizini zich yopadi. Burun tiqmasining bunday usuli oson bajariliyu, zararsiz hisoblanadi. Pnevma-tik tiqmani olib tashlash uchun qisqichni ochib, burundan rezina kateterni chiqarish kifoya. 6.Umumiy gemostatik terapiya. Burundan qon oqishini to‘xtatish maqsadida mahalliy chora-tadbirlar bilan bir qatorda umumiy gemostatik terapiya o‘tkaziladi. Bemorga 0,015 g vikasol kuniga 2 mahal ichish yoki 1% 2 ml tomir ichiga yoki mushak orasiga yuborish; askorbin kis-lotasi 0,5 g 2 mahal ichish yoki 5% 5-10 ml tomir ichiga yuborish; 10% kalsiy xlorid 1 osh qoshiqdan 3-4 mahal ichish yoki 10% 10 ml tomir ichiga asta-sekin yuborish tavsiya qilinadi. Qon tomir devorining o‘tkazuvchanligini yaxshilash uchun bemorga rutin (0,04 kuniga 3 mahal) ichish tavsiya qilinadi. Qonning fibrinolitik faolligi oshganda ( masalan:: geparinni qo‘llash natijasida) yuz bergan qon ketishda bemorga 5% 30 ml aminokapronat kislotasi 2 mahal ichish yoki 5% 100 ml tomir ichiga tomchilab yuborish va 5 ml 5% protamin sulfat buyuriladi. Bundan tashqari bemorga namlangan kislorod, yurak faoliyatini yaxshilovchi vositalar buyu-riladi. Qon ko‘p miqdorda (1000 ml) yo‘qotilgan hollarda qon miqdorini qoplash va qon oqishni to‘xtatish maqsadida bemorga eritrotsit massasi, 100-150 ml qon zardobi, qonni to‘xtatish uchun 50-75 ml va yo‘qotilgan qon o‘rnini bosish uchun 100-150 ml bir guruhli mos donor qoni qo‘yiladi. Qon qo‘yish payti bemorga og‘ir yuqumli kasallikni, gepatit, OITS ni yuqtirish xavfi borligini esda tutish lozim. 7. Jarrohlik usullari. Burundan qon oqishni to‘xtatish uchun qo‘llangan barcha usullar yordam bermagan xollarda jarroxlik amali bajariladi. Qonayotgan maydonni kuydirish natija ber-maganda burun shilliq pardasi ostiga 5-10 ml 1% novokain yuborilib, qonayotgan maydonning shilliq pardasi suyakdan ajratiladi, ya’ni burun to‘sig‘i shilliq osti rezeksiyasi jarrohlik amali bajariladi. Hayot uchun xavfli bo‘lgan arterial qon oqishlarda,ya’ni orqa burun tiqmasi va umumiy gemo-statik terapiya yordam bermagan hollarda tashqi uyqu arteriya ikki tomonda bog‘lanadi. Buning uchun bemor yelkalari ostiga yostiqcha qo‘yilib, boshini sog‘lom tomonga burgan holda chalqancha yotkiziladi. To‘sh-umrov- so‘rg‘ichsimon mushakning old cheti sohasida pastki jag‘ burchagidan boshlab 8- 10 sm uzunlikda navbatma-navbat teri, teri osti kletchatkasi, bo‘yinning teri osti mushagi (platysma) va fassiya kesiladi. Mushak to‘qimasi yon tomonga siljitiladi. Jarohat maydonining yuqori qismida bo‘yin teri osti mushagining ostida yotgan tashqi buyinturuq vena yon tomonga siljitiladi yoki bog‘lanadi. To‘sh-umrov- so‘rg‘ichsimon mushagi ostida asab-qon tomir to‘plami yotadi. Uning tashqi tomonida ichki bo‘yinturuq vena, ichki va old tomonida-umumiy uyqu arteriya, orqasida yoki ularning orasida - sayyor asab tolasi joylashgan. O‘tmas usulda dastlab umumiy, keyin tashqi uyqu arteriyaning yuzi ochiladi. Tashqi uyqu arteriyani ichki uyqu arteriyasidan farqlashda ichki uyqu arteriya bo‘yin soha-sida shoxlanmasligini, tashqi uyqu arteriya esa umumiy uyqu arteriya bifurkatsiyasi sohasida yuqori qalqonsimon va til arteriyalariga shoxlanishini esda tutish lozim. Tashqi uyqu arteriya yuqori qalqonsimon arteriyaga shoxlangan joydan yuqoriroqda ikki ligatura orasida bog‘lanadi. Arteriyani bog‘lashdan oldin barmoq bilan bosish lozim. Arteriya to‘g‘ri tanlanganda yuz va yuzaki chakka qon tomirlarining urishi to‘xtaydi. G‘alvirsimon labirint qon tomirlari va ponasimon-tanglay arteriyasi jarohati sabab bo‘l-gan qon oqishlar endoskopiya usuli va bipolyar koagulyator yordamida to‘xtatiladi. Og‘ir qon oqishlarda g‘alvirsimon labirintda bajarilgan transmaksillyar jarroxlik amali yaxshi natija beradi. Bunda g‘alvirsimon labirint katakchalari yuqori jag‘ bo‘shlig‘i orqali olib tashlanadi. Keyin g‘alvirsimon bo‘shliqlar sohasi va burun bo‘shlig‘iga yuqori jag‘ bo‘sh-lig‘i orqali yodoformga shimdirilgan doka tiqma qo‘yiladi. Tiqmaning uchi kontapertura orqali pastki burun yo‘liga chiqariladi. Qon yirik qon tomirlardan oqayotgan xollarda angiografiya tekshiruvi o‘tkazilib, elektron-optik asboblar nazorati ostida kalla suyagi ichi qonayotgan qon tomirining embolizatsiyasi bajariladi. Ammo bunday jarrohlik amalidan so‘ng bosh miya to‘qimalarining qonsizlanishi tufayli bemorda falaj kasalligi rivojlanishi mumkin. O‘TKIR RINIT, o‘tkir tumov (rhinitis acuta) - burun bo‘shlig‘idagi o‘tkir infeksiya o‘chog‘i, faoliyatining buzilishiga sabab bo‘lgan shilliq pardaning o‘tkir yallig‘lanishidan biri. O‘tkir rinit mustaqil kasallik sifatida (nospesifik) va turli yuqumli kasalliklarda yo‘ldosh jarayon sifatida (spesifik) kuzatiladi. U ham bolalarda, ham kattalarda tez-tez uchraydi. Etiologiyasi. O‘tkir kataral rinitning rivojlanishiga organizmda mahalliy va umumiy immunitetning susayishi tufayli burun bo‘shligi saprofit mikroflorasining faollashishi sabab bo‘ladi. Odatda kasallik shamollashdan so‘ng boshlanadi (ayniqsa surunkali kasallik-lar bilan og‘rigan bemorlarda). O‘tkir rinofaringit adenovirus infeksiyalarda, grippda, pa-ragrippda, meningokokk infeksiyasida, qizamiqda, skarlatinada, difteriyada va gonoreyada ku-zatiladi. Bundan tashqari, o‘tkir rinitning rivojlanishiga shilliq parda jarohatlari, yot jismlar, burun bo‘shlig‘ida o‘tkazilgan jarroxlik amallari, ba’zan noqulay mehnat sharoiti, atrof muhitning ekologik omillari sabab bo‘ladi ( chang, ko‘mir va metal parchalari, tutun, gaz va turli aerozollar ta’siri). Patomorfologiyasi. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasida alteratsiya, transudatsiya, prolife-ratsiya kabi yallig‘lanish bosqichlari rivojlanadi. Burun bo‘shligi shilliq paradsi epiteliy tuklarining harakati sekinlashadi, keyinchalik to‘xtab kolad, natijada va patogen omil shil-lik pardada ushlanib qoladi. Epiteliy va shilliq osti kavatlarda yallig‘lanishga xos o‘zga-rishlar, epiteliyni ko‘chishi, shilliq pardani yaralanishi kuzatiladi. Kasallik 3 shaklda namoyon bo‘ladi: 1) o‘tkir kataral rinit, 2) o‘tkir kataral rinofaringit, 3) jarohatdan so‘nggi o‘tkir rinitlar. Belgilari. Kasallik o‘tkir boshlanadi, bunda burunning har ikki tomoni zararlanadi. Be-morning umumiy axvoli yomonlashadi, burnidan suyuqlik oqadi, burni orqali nafas olishi qiyinlashadi. O‘tkir kataral rinit 3 bosqichda kechadi: I quruq bosqich odatda 1-2 kun davom etadi. Bemor burni va burunhalqumida quruqlik, achish, tirnalishni his etadi, o‘zini noxush sezadi, boshi og‘riydi, ba’zan tana harorati 370 S ko‘ta-riladi. Old rinoskopiyada shilliq qavatning qizarishi, shishi, quruqligi, ajralma yo‘qligi aniqlanadi; II serozli ajralmalar bosqichida bemorning burnidan ko‘p miqdorda tiniq suyuqlik oqadi (transudat). Qadaxsimon hujayra va bezlar faoliyatining kuchayishi tufayli suyuqlik seroz-shilimshiq ajralmaga aylanadi. Transudat tarkibida xlorid natriy va ammiak borligi sa-babli burun dahlizining terisi qizarib, biroz shishadi, yoriladi. Bu bosqichda burun ichida quruqlik va achish kamayadi, ammo burunni bitishi kuchayib, burun orqali nafas olish qiyin-lashadi. Jarayon ko‘z yosh yo‘llariga va eshituv nayiga tarqalganda bemor ko‘zidan yosh oqadi, qu-log‘i bitib, shang‘illaydi. 36-rasm.O‘tkir rinit 37-rasm.O‘tkir rinit I-bosqichining rino- II-bosqichining rinosko- skopiya manzarasi piya manzarasi III- seroz-yiringli ajralmalar bosqichi kasallikning 4-5 kunidan boshlanadi. Burundan qalin seroz-yiringli, sarg‘ish-yashil ajralma oqadi (uning tarkibida leykotsitlar, limfo-sitlar, kuchgan epiteliy bo‘ladi). Bu bosqichda burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining shishi kamayib, burun orqali nafas olish biroz yengillashadi. O‘tkir rinit 7-8 kun davom etib, sog‘ayish bilan tugaydi; burundan ajralma oqishi kamayadi, shilliq pardaning shishi yo‘qoladi, burun orqali nafas olish tiklanib, bemorning umumiy ahvoli yaxshilanadi. Immun holati kuchli bo‘lgan va to‘g‘ri davolangan bemorda kasallik 2-3 kun davom etadi,immun holati sust bemorda esa u 3-4 hafta davom etishi va surunkali shaklga o‘tishi mumkin. O‘tkir rinitdan so‘nggi asoratlarga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) faringolaringotraxeobronxit; 2) sinuit; 3) o‘tkir kataral va o‘tkir yiringli otit; 4) dakriotsistit; 5) burun dahlizi dermatiti. Bolalarda o‘tkir rinitning kechishi. Yosh bolalarda o‘tkir rinit kattalarga nisbatan ko‘prok uchraydi va og‘ir kechadi. Burun yo‘llarining torligi, immun mexanizmlarining to‘lik rivoj-lanmaganligi, adenoidlar, burunni qoqish ko‘nikmasini yo‘qligi tufayli bolaning burni bitib, burni orqali nafas olishi qiyinlashadi. Yallig‘lanish jarayoni odatda burun va burun-xalkumni kamrab olganligi tufayli yosh bolalarda rinit o‘tkir rinofaringit sifatida baho-lanadi. Bemor bolaning tana harorati 39-40 0 S ko‘tarilib, unda talvasa holati kuzatilishi, ba’zan meningial belgilar paydo bo‘lishi mumkin. Burni bitganligi tufayli go‘dak ko‘krakni emolmaydi, u bir necha qultum sut emgandan so‘ng, ko‘krakni tashlab, emmay kuyadi.Natijada sutga to‘ymay, oriqlaydi, uxlamaydi, oshqozon-ichak faoliyatining buzilish belgilari (qusish, meteorizm, ich ketish) rivojlanadi. Og‘zi orqali nafas olganligi tufayli bolada aerofagiya holati (xavoni yutish) kuzatiladi, bunda bolaning qorni damlaydi; bu esa o‘z navbatida nafas olishni yanada qiyinlashtiradi. Eshituv nayi bolalarda kalta va keng bo‘lishi jarayonni o‘rta quloqqa tarqalishiga yordam beradi. Tashxis va qiyosiy tashxisot. Tashxis bemor shikoyatlari, anamnez va rinoskopiya ma’lu-motlari asosida qo‘yiladi. Shuni esda tutish lozimki, turli yuqumli kasalliklar o‘tkir rinit beligilari bilan boshlanadi. O‘tkir nospesifik rinit yuqumli kasallikning belgisi bo‘lgan o‘tkir spesifik rinitdan va surunkali rinitdan farqlanishi lozim. Grippda o‘tkir spesifik rinit burundan qon aralash ajralma, qon oqishi bilan kechib, si-usit va o‘rta otit asoratlariga sabab bo‘ladi. Rinitdan tashqari bemorda tana haroratining ko‘tarilishi, bosh og‘rigi, uch shoxli asab tolasining nevralgiyasi, mushak a bo‘g‘inlarning og‘-ishi, adinamiya, haddan tashqari terlash belgilari kuzatiladi. Difteriya kasalligida o‘tkir rinit kataral shaklida kechgan bemorning umumiy ahvoli o‘zgar-maydi, shuning uchun kasallik atrofdagilarga tez tarqaladi. Bakteriologik tekshiruv tashxis qo‘yishga yordam beradi. Og‘ir hollarda bemorning burnidan qon aralash shilimshiq ajralma oqadi, burun bo‘shlig‘i va burunhalqum shilliq pardasida kulrang karash paydo bo‘ladi. Dif-teriyada kuchli toksikoz, miokardning distrofik o‘zgarishlari, tilhalqum (IX) va sayyor (X) asab tolalari faoliyatining buzilish belgilari kuzatiladi. Skarlatinada patologik jarayon burun bo‘shlig‘i, burunhalqum va tanglay murtaklariga (la-kunar angina) tarqaladi. Bemorning bo‘yni, yuzi va keyinchalik butun badanida o‘ziga xos nuq-tali toshmalar paydo bo‘ladi. Qizamiqda o‘tkir kataral rinit aksirash, tana haroratini ko‘tarilishi, kon’yuktivit, ko‘z-lardan yosh oqishi belgilari bilan kechadi. Rinoskopiyada burun va og‘iz bo‘shlig‘i shilliq par-dasi va lablarda qizil tasma bilan o‘ralgan kichik oq dog‘lar ko‘rinadi (Belskiy-Filatov belgisi). Bemor yuzidagi va burun bo‘shlig‘i shillik pardasidagi o‘ziga xos toshmalar badan toshmalaridan oldin paydo bo‘lib, aniq tashxis qo‘yishga yordam beradi. Gonoreya (zahm) dagi o‘tkir rinit onadan chaqaloqlarga o‘tib, bola tug‘ilgandan so‘ng dastlabki 24-48 soatda kuzatiladi. Kasallik tug‘ish paytida yuqadi. Bolaning tana harorati ko‘tariladi, burnidan qalin sarg‘ish-yashil ajralma oqadi. Davolash O‘tkir rinit odatda ambulatoriya sharoitida davolanadi. Bemor issiq va havo nam-ligi yuqori bo‘lgan xonaga yotqiziladi. Kasallikning I, II - bosqichlarida 10 - 15 daqiqa davomida bemorning oyoqlariga issiq vanna qilinadi, oyoklarining korinchalariga xantal qo‘yiladi, keyin malinali issiq choy, suvda eri-tilgan aspirin (0,5 - 1,0 g) yoki parasetamol (1,0 g) ichirilib, to‘shakka yotkiziladi. (Shuni esda tutish lozimki, aspirin Reya sindromini kuchaytiradi. Ushbu sindrom 3 bosqichda kechadi: sha-mollashdan sog‘aygan bola to‘satdan kasallikning 7 kuni to‘xtovsiz qusa boshlaydi (I bosqich), keyin zo‘rg‘a gapirib, zo‘rg‘a yuradigan bщlib qoladi (II bosqich); III bosqichda – koma holati ri-vojlanadi, bemorda talvasa holati kuzatiladi, nafasi to‘xtaydi. Gripp virusi ta’sirida qon tomirlarning devori yupqalashib, yirtiladi. Aspirin esa bu jarayonni yanada kuchaytirish ta’siriga ega. Bundan tashqari aspirin tabletkasi oshqozon devoriga zarar yetkazadi. Shuning uchun bemorga parasetamol preparatlarini qo‘llash tavsiya qilinadi). Bemorning burunga 0,5-0,1% naftizin yoki 0,05% - 0,1% galozolin yoki 0,1% sanorin emul-siyasi tomiziladi. Bundan tashqari burun bo‘shlig‘iga “fenilefrinli polideksa” preparatini 5-10 kun davomida 3-5 mahal purkash, “Pinosol” malhamini kuniga 3-4 mahal surtish tavsiya qilinadi. Gripp bilan og‘rigan bemorga yuqorida qayd etilgan tadbirlardan tashqari viruslarga pre-paratlarni ( interferon, leykinferon) ingalyatsiya yoki tomchi shaklida tomizish, A va S dar-mon dorilarni tavsiya qilish lozim. Difteriya bilan og‘rigan bemor darhol yuqumli kasalliklar shifoxonasiga yuboriladi.Unga simptomatik davo choralari va difteriyaga qarshi zardob buyuriladi. Skarlatina bilan og‘rigan bemor yuqumli kasalliklar shifoxonasi yoki ambulator sharoi-tida umumiy va mahalliy davo tadbirlari yordamida davolanadi. Qizamiq bilan og‘rigan bemor alohida xonaga yotqiziladi, unga simptomatik davo choralari o‘tkazildi. Gonoreyada rivojlangan rinitida burun ichiga kerakli tomchilar tomiziladi, bemorga anti-biotiklar buyuriladi, ona va bolada gonoreyani davolash tadbirlari o‘tkaziladi. O‘tkir rinitning I boskichida bemorga mahalliy simptomatik ta’sirga ega dori vositalari: interferon, lizotsim, IRS-19 aerozoli tavsiya qilinadi. IRS-19 2-5 kun davomida kattalarda 5 mahal, bolalarda 3 mahal ingalyatsiya shaklida qo‘llanadi. Bosh og‘rig‘ida panadol, taylenol, solpadein, analgin, sitramon-P buyuriladi. Bemorga antigistamin dori vositalari (diazo-lin, dimedrol,tavegil) tavsiya qilinadi. Bemorning oyoqlari ultrabinafsha nur bilan isi-tiladi, burniga UVCh yoki diatermiya kabi fizioterapiya muolajalari o‘tkaziladi. Kasallikning II - bosqichida burun ichiga kumush preparatlarini ( 1-2% kollargol, yoki protargol) 3-5 tomchidan 3 mahal tomiziladi. Yosh bolalarni emizishdan oldin burun aj-ralmasi rezina balloncha bilan so‘rib olinadi, burun ichi po‘stloqlardan tozalanadi, keyin 2 tomchi 0,1% adrenalin gidroxlorid, 0,05% naftizin tomiziladi. Emizish orasida bolaning burniga 5-6 kun davomida kuniga 4 mahal ko‘krak suti, 4 tomchi 2% kollargol (yoki protargol) tomiziladi. Ba’zan 20% albutsid yoki boshqa qon tomirlarni toraytiruvchi vositalarni tomizish mumkin. Kattalarga asosan qon tomirlarni toraytiruvchi, yallig‘lanishga karshi tomchilar, malham va kukunlar tavsiya qilinadi. Burunni fiziologik eritma bilan chayish, burun ichiga sulfa-nilamid va antibiotiklar aralashmasini (bioparoks, ingakamf, kameton, kamfomin) purkash tavsiya qilinadi. Burun sohasiga UVCh, burun ichiga UBN, mikroto‘lqinli terapiya (tana ha-rorati 37 0 S oshmagan hollarda) qo‘llanadi. Kasallikning III bosqichida 3-5% protargol yoki kollargolni, 20% albutsidni burun ichiga tomizish va fizioterapiya mo‘llajalari davom ettiriladi. Burun ichiga tomiziladigan yoki purkaladigan dorilarni 8-10 kundan ortiq qo‘llash man etiladi, chunki bunda hilpillovchi epiteliy faoliyati, shilliq pardaning vazomotor faoliyati buziladi. Yashash va mehnat sharoitini yaxshilash, toza havodan nafas olish, uyda havoning nisbiy nam-ligi va haroratini me’yorda tutish, ob-havoga mos kiyinish, chiniqish o‘tkir rinitni oldini olishga yordam beradi. Gripp va respirator infeksiya epidemiyasidan oldin, kuzda (sentabr-oktabr oylarida) o‘tkir rinitni oldini olish maqsadida bemorga IRS-19 aerozoli tavsiya qilinadi. IRS-19 poli-valent vaksina bo‘lib, tarkibida 19 nopatogen antigen fraksiyalari bor. Aerozol har bir bu-run yo‘liga 2 hafta davomida kuniga 2 mahal purkaladi. Grippda burun ichiga interferon tomizish, inflyuvak vaksinasini qo‘llash foydali. SURUNKALI RINIT (rhinitis chronica) - burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining surunkali nospesifik yallig‘lanishi barcha LOR kasalliklar orasida uchinchi o‘rinni egallaydi (ton-zillit va otitdan so‘ng). Surunkali rinitning rivojlanishiga birinchi navbatda infeksiya sabab bo‘ladi. Qaytalangan o‘tkir rinit, burun atrofi bo‘shliqlari kasalliklari, adenoidlar, burun tug‘ma nuqsonlari, burun to‘sig‘i qiyshiqligi, noqulay ekologik sharoitlar,chang,gaz, bug‘, turli o‘simliklar changi, burun bo‘shlig‘i shilliq qavatining davomli qizarishi, alkogolizm, qon-tomir, buyrak, jigar kasalliklari, immunitetning susayishi, endokrin, markaziy va vegetativ asab tizimlari faoliyatining buzilishi surunkali rinitning rivojlanishiga yor-dam beradi. Hozirgi kunda biz L.B.Daynyak buyicha surunkali rinit tasnifidan (1987) foydalanamiz: 1) Surunkali kataral rinit; 2) Gipertrofik rinit: a)chegaralangan; b) tarqoq; 3) Vazomotor rinit: a) allergik shakli; b) neyrovegetativ shakli. 4) Atrofik rinit: a) oddiy shakli; b) sassiq tumov, yoki ozena. Surunkali kataral rinit (rhinitis cataralis chronica) burun bo‘shlig‘i shilliq qavatining turg‘un qizarishi, shishi va infiltratsiyasi, ayrim maydonlarda epiteliy metaplaziyasi bi-lan kechgan yallig‘lanish jarayoni. Bemor burnidan ko‘p miqdorda shilimshiq yoki yiringli-shilimshiq ajralma oqishiga (ri-noreya), vaqti-vaqti bilan burni orqali nafas olishi qiyinlashganiga shikoyat qiladi. Jis-moniy harakatda burun orqali nafas olishi yengillashadi, giposmiya, anosmiya kuzatiladi. Ba’zan yallig‘lanish jarayoni eshituv nayining shilliq pardasiga taqaladi (tubootit). Rinoskopiyada burun bo‘shlig‘i shilliq pardasi qizargan, shishganligi, pastki va o‘rta burun chig‘anoqlari shishgan, umumiy burun yo‘li torayganligi, pastki burun yo‘lida serozli va shi-limshiq-yiringli ajralma to‘planganligi ko‘rinadi. Kataral rinitni gipertrofik rinitdan farqlash uchun qonsizlantirish sinamasi baja- riladi. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasiga 0,1% adrenalin gidroxlorid (galazolin) surti-ladi. Pastki burun chig‘anoqlarining hajmi ancha kichrayishi gipertrofiya jarayoni yo‘qli-gidan dalolat bersa, ular hajmining birozgina kichrayishi yoki kichraymasligi gipertrofik jarayoni mavjudligini bildiradi. Davolash: Surunkali kataral rinitni davolashda bemorni chiniqtirish, jismoniy mashq-larga jalb etish muhim ahamiyatga ega. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasiga 2% salitsil yoki 5% streptotsid malhami, 3-5% kumush nitrati (lyapis) surtiladi, burun yo‘llariga 5 tomchidan ku-niga 2 mahal 2-3% kollargol (yoki protargol) tomiziladi. Davolash 10 kun davomida olib bo-riladi. Bundan tashqari burun bo‘shlig‘iga “fenilefrinli polideksa” aerozolni 5-10 kun da-vomida 3-5 mahal purkash, “Pinosol” malhamini 3-4 marta surtish foydali. Bir vaqtning o‘zida bemorga tubus-kvars, UVCh, mikrotulkinli terapiya, kalsiy xlorid, di-medrol, novokain bilan elektroforez, naftizin va gidrokortizon bilan ingalatsiya muola-jalari buyuriladi. Surunkali gipertrofik rinit (rhinitis chronica hyperthrophica) burun bo‘shlig‘i shillik par-dasining shishi va infiltratsiyasi, ayrim maydonlarda epiteliy metaplaziyasi va proli-ferativ jarayon; epiteliy giperplaziyasi, fibroz va suyak to‘qimasining giperplaziyasi bilan kechuvchi yallig‘lanish jarayoni. Pastki burun chig‘anoqlari yumshoq to‘qimasi qalinlashishi, kattalashishi tufayli bemorda burun orqali nafas olishi yoki nafas chiqarishi doimiy qi-yinlashganligi, boshi og‘rishi, hidni sezish va eshitish qobiliyati pasayganligi, ovozining o‘zgargarishi (yopiq manqalanish), tomog‘i tez-tez og‘rishi, ish qobiliyatining pasayishi, asab tizimining buzilishi kabi belgilar kuzatiladi. Old rinoskopiyada burun bo‘shlig‘i shilliq pardasi biroz qizargan yoki ko‘karganligi,shi-limshiq ajralma to‘plami, pastki burun yo‘lida burun chig‘anoqlari (asosan pastki chig‘anoq) kattalashib, burun to‘sig‘iga tegib turganligi ko‘rinadi. Pastki burun chig‘anog‘ining faqat old yoki orqa uchi kattalashganda – chig‘anoqni chegaralangan kattalashishi, uning barcha qismlari kattalashganda chig‘anoqni tarqoq kattalashishi deb nomlanadi. Chig‘anoq orqa uchining chega-ralangan kattalashishi tut donasi shaklini yoki burun polipini eslatadi. Pastki burun chig‘a-noqining orqa uchi kattalashib, eshituv nayining teshigini yopganda eshituv nayining o‘tkazuv-chanligi buziladi va bemorda yevstaxeit (tubootit, otosalpingit) kasalligi rivojlanadi. Bemorda dastlab respirator gipo- yoki anosmiya, keyinchalik essensial (tiklanmaydigan) ano-smiya paydo bo‘ladi.