BUXGALTERIYA HISOBIDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH 1.1. Zamonaviy axborot texnologiyalarning yangi avlodlari va ulardan iqtisodiyot sohasida foydalanish imkoniyatlari. 1.2. Buxgalteriya hisobida dasturiy ta’minot vositalaridan foydalanish. 1.3. Hisob hujjatlarini elektron hujjat tarzida tuzish va taqdim etish. Bobga doir normativ-huquqiy hujjatlar № Hujjatning nomi Qabul qilingan sana Adliya vazirligida ro‘yxatga olingan sana va raqam 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 08.12.1992 - 2 O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni 13.04.2016 - 3 O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi Qonuni 29.04.2004 - 4 O‘zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi Qonuni 11.12.2003 - 5 O‘zbekiston Resrublikasi Prezidentining “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori 21.03.2012, PQ-1730 6 Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanuvi to‘g‘risidagi Nizom 14.01.2004 y., 1297-son 1.1.Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarning yangi avlodlari va ulardan iqtisodiyot sohasida foydalanish imkoniyatlari. “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini saqlab qolishga alohida e’tibor qaratilgan1. Barqaror iqtisodiy o‘sishning ta’minlanishi iqtisodiyotning boshqa sohalari kabi bank-moliya, buxgalteriya hisobi va auditorlik faoliyatining rivojlantirilishi, xalqaro amaliyotda e’tirof etilayotgan ilm-fanning eng so‘ngi yutuqlarini joriy qilinishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bunday innovatsiyalar qatorida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish alohida ahamiyat kasb etadi. Zero, mamlakatlarning global iqtisodiy integratsiya jarayonida munosib o‘rin egallashlari uchun o‘sha mamlakatda jamiyatning axborotlashish dajarajasi eng asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Axborotlashgan jamiyatning asosini axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining infratuzilmasini shakllantirish tashkil etadi va u mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardosh bo‘lishi uchun platforma vazifasini o‘taydi. Bugun mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga davlat siyosati darajasida e’tibor berilmoqda, ularning faoliyati har jihatdan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Ta’kidlash joizki, “...raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo‘ladi”2. Shuningdek, iqtisodiyotda zamonaviy axborot-kommuniaksiya texnologiyalari joriy etish milliy iqtisodiyotimizga kirib keladigan investitsiyalar ko‘lamini va xalqaro moliya bozorlariga chiqish imkoniyatlarini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 24.02.2020 yildagi “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 07.02.2017 йилдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. www.lex.uz. 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси (24.01.2020). https://president.uz/uz/lists/view/3324 to‘g‘risida”gi PQ-4611-sonli Qarorida3 belgilab berilgan ustuvor vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish bo‘yicha belgilab berilgan ustuvor vazifalarni bajarish buxgalteriya hisobini tashkil qilish va uni amalga oshirishga o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Natijada korxona hisobchisi bugun moliyaviy holatni to‘liq ochib beradigan barcha usul va uslublarni egallashishini zamonning o‘zi taqozo etmoqda. Bundan tashqari qimmatli qog‘ozlar bilan ishlash ko‘nikmasi va investitsiyalarni jalb qilishning potensial asoslari tahlil qila olish qobiliyai talab qilinmoqda. Qisqacha aytganda, korxona hisobchisi bugungi kunda moliyaviy tahlilchi bo‘lishi kerak. Yangiga sharoitning talablariga moslashish birinchi navbatda katta hajmdagi ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida qayta ishlab, joriy faoliyatda foydalanish uchun iste’molga tayyor holatga olib kelishni nazarda tutadi. Bunda ma’lumotlarning hajmi korxonaning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, uning tarkibi, faoliyat turi va ko‘lamiga bog‘liq bo‘ladi. Odatda korxona boshqaruvi ishlab chiqarishni rejalashtirish, unga tayyorgarlik ko‘rish, rivojlantirish, ishlab chiqarish ta’minoti, marketing masalalari, mahsulotlarni sotish, barcha bosqchilarning buxgalteriya hisobini yuritish va kadrlar masalasi bilan ishlashdan iborat zanjir bilan bog‘liq masalalarni hal qilishi kerak. Bu vazifalar axbort-kommunikatsiya texnologiyalarida vazifaviy tizimlar deb ham yuritiladi. Bu zanjir vazifalarini hal qilishda ham buxgalteriya hisobi katta ahamiyatga ega. Chunki xalqaro xisob-kitoblar bankiga ko‘ra, buxgalteriya hisobi o‘zida barcha axborotlarning 60 foizini jamlaydi. Vazifaviy tizimlarning har biri belgilangan vazifalardan kelib chiqib, o‘z tarkibiy tuzilishiga ega bo‘ladi. Masalan, marketing bosqichi potensial bozorlarni topish, mavjud raqobatchilarni o‘rganish, xom ashyo yetkazib beruvchilarning holati, xaridorlar segmenti kabi bir qancha vazifalar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 24.02.2020 йилдаги “Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларига ўтиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-4611-сонли Қарори. www.lex.uz Axborto-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida ushbu zanjirga birlashtirilgan vazifaviy tizimlarning hisoblash ishlari amalga oshiriladi. Tizimlar majmuasi tasdiqlangan sintetik schyotlarni yuritish, birlamchi va yig‘ma hujjatlar, hisoblash algoritmlarining o‘zaro aloqalari hamda uslubiy materiallari va me’yoriy hujjatlari bilan ta’riflanadi. Buxgalteriya hisobining axborot tizimlari an’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi majmualarini o‘z ichiga oladi: asosiy vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi (maosh) hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqish harajatlari hisobi, yig‘ma hisob va hisobotlarni tuzish. Korxonaning sifatan bir turli resurslari haqidagi axborotlarga ega sifatida vazifalar majmuasini ajratishni mo‘ljallash an’anaviy ravishda hisobni qo‘lda olib borishdayoq vujudga kelgan, keyin esa hisoblash axborotlarining hisoblash markazida markazlashtirilgan holda ishlab chiqishda o‘z qo‘llani-shini topgan. ShKlar bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkil qilinishi, korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish va iqtisodiy vazifalar mazjmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari surdi. Ma’lumotlarning taqsimlangan bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar o‘rtasida axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang‘ich hujjatlarni avtomatik shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Bunday sharoitlarda turli vazifaviy tizimchalar majmualari o‘rtasidagi aniq chegaralar buzila boshladi, bu ilk navbatda buxgalteriya hisobining axborot bazasida namoyon bo‘ldi. Boshqaruv masalalarining vazifalararo majmualari vujudga keldi. Buxgalteriya hisobi bo‘yicha dasturiy vositalarning yangi versiyalar hisobning turli uchastkalari majmualari axborotlarini birlashtiradi. Misol uchun, mehnat va ish haqi hisobining namunaviy loyihalarida bir vaqtda fondlarga to‘lovlar bo‘yicha to‘lov hujjatlari (daromad solig‘ini to‘lash, nafaka jamg‘armasiga ajratmalar, tibbiyot sug‘urtasi, bandlik jamg‘armasiga qo‘shib hisoblash bo‘yicha to‘lov topshiriqnomalari) bo‘yicha to‘lov hujjatlarini ko‘chirib berish ko‘zda tutilgan, bunday mashina dasturini bajarilishi hisob vazifalarining ikkita majmuasini mehnat va ish haqining hisobi hamda moliyaviy hisoblash operatsiyalarini birlashtiradi. Moddiy boyliklar hisobi tayyorlash mahsulotlarining hisobi va boshqalar bo‘yicha vazifalar majmuasida ham xuddi shunga o‘xshash misollarni keltirish mumkin. Vazifalararo majmuani tashkil qilish «materiallar» dasturi misolida ham ko‘rib chiqilishi mumkin. Uning asosini korxonaning mahalliy hisoblash tarmog‘i sharoitlarida faoliyat yurituvchi yagona ma’lumotlar bazasi tashkil qiladi. Moddiy boyliklarning mavjudligi va harakatini hisobga olish jarayonlarida uchta bo‘lim: omborlar, hisobxona, moddiy-texnik ta’minot bo‘limi mutaxassislari faoliyat qiladi. Dasturiy majmua o‘z ichiga uch qism: omborchi (ombor) moduli, hisobxona moduli, moddiy-texnik ta’minot bo‘limi modulini oladi. Omborchining dasturiy moduli ombor kartotekasini olib borilishini: hisobchining ma’lumotli qismida moddiy boyliklar harakati bo‘yicha hujjat-larni buxgalteriya hisobi to‘ldirilishini, materiallarning harakati bo‘yicha operatsiyalar nazoratini, materiallar harakati miqdoriy va summasi aks ettirilishi hisobini, moliyaviy hisoblashlarni ta’minlaydi. Moddiy-texnik ta’minot iqtisodchisi moddiy boyliklarning harakati bo‘yicha hujjatlarni shakllantirishni olib boradi. Savdo tashkilotlari uchun dasturiy mahsulotlar buxgalteriya hisobini marketing operatsiyalari majmuida ko‘pvazifaviy ishlab chiqilishini ko‘zda tutadi. Masalan, «ombor» moduli ombordagi tovarlar harakatini olib borishga, xaridlar kitobini tuzishga, schyotlarni yozib borishga provodkalarni avtomatik shakllantirish va ularni hisobchiga topshirishga, narx varaqalarni avtomatik shakllantirishga, do‘konning savdo zalida o‘rnatilgan kassa apparatlari bilan hamkorlikda ishlashni ta’minlashga imkon beradi. Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega. Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va uchastkalarining axborotli o‘zaro hamkorliklarini; tashqi aloqalar — boshqaruvning o‘zga vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa bo‘linmalari hamda tashqi tashkilotlar bilan o‘zaro aloqalarni bildiradi. Hisob vazifalari majmualarining o‘zaro bog‘lanishi buxgalteriya hisobi uslubiyotining o‘ziga, schyotlarni olib borish va provodkalarni bajarish tizimiga kiritilgan, bu yerda har bir xo‘jalik operatsiyasi ikki marta: bittasi schyotning kreditida va boshqasi debetida aks ettiriladi. Hisob vazifalari majmuasining axborotli aloqasi mashina dasturining asosiga kiritilgan ishlab chiqarishning uch pallasini farqlashga imkon beradi. Birinchi pallada birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab chiqarish va hisobning har bir uchastkasi bo‘yicha tahliliy hisobning qaydnomalari tuzilishi bajariladi (masalan, ish haqi hisobi bo‘yicha hisoblash to‘lov hujjatlari, qo‘shib hisoblangan va ushlab qolingan ish haqining to‘plamlari va boshqalar tuziladi). Qayta o‘zgartirishning barcha operatsiyalari hisobning aniq uchastkasining ADP yoki buxgalteriya hisobining yagona moduliga qurilgan moduli asosida bajariladi. Ishlab chiqishning ikkinchi pallasi provodkalarni tuzish, ularni tahli-liy va sintetik hisobning turli registrlari, schyotlarning tartib raqamlari bo‘yicha qayd daftari ordenlariga joylashtirishdan iborat bo‘ladi. Kompyu-terli ishlab chiqish har bir uchastka yechimini tugashi bo‘yicha provodkani shakllantirib, bu jarayonlarni to‘liq avtomatlashtirishga imkon beradi. Ishlab chiqishning uchinchi pallasi yig‘ma sintetik hisobni: asosiy kitobning schyotlari bo‘yicha hisobot saldo qaydnomalari va moliyaviy hisobotning shakllarini tuzishdan iborat bo‘ladi, bu «Provodka-Asosiy kitob-Balans» mashina dasturining asosiy moduli tomonidan ta’minlanadi. Buxgalteriya hisobi majmualari o‘rtasida hisobxona hisoblash tarmog‘ini tashkil qilish asosiga olingan axborotli aloqalar mavjud. Hisobning asosiy vositalari hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiya-larining hisobi, moddiy bo‘lim boyliklari hisobi, mehnat va ish haqi hisobi kabi uchastkalari uchun dastlabki axborotlarni shakllantirish, qoidaga ko‘ra, boshlang‘ich hisobiga va boshlang‘ich hujjatlarda xo‘jalik operatsiyalarini aqs ettirish hisobiga sodir bo‘ladi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va kiruvchi axborotlarning yig‘ma hisobi bo‘yicha vazifalar uchun hisob vazifalarining boshqa majmualarini yechishning natijalari asos bo‘lib xizmat qiladilar. Ishlab chiqarish xarajatlarining hisobi bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish alohida e’tiborga loyiq, bu o‘rinda oldinroq asosiy vositalar, materiallar, mehnat, ish haqi va tayyor mahsulotlar hisobi bo‘yicha vazifalarni yechishdan olingan yakuniy ma’lumotlar asosiy manba bo‘ladi. 1.2.Buxgalteriya hisobida dasturiy ta’minot vositalaridan foydalanish. Buxgalteriya hisobi vazifasini yechishning dasturiy ta’minlanishi ishlab chiqarishning ko‘rib chiqilgan pallalarining hisob vazifalarini integratsiyalash hamda tashqi aloqalarning mavjudligini hisobga olish bilan ko‘riladi. Buxgalteriya hisobining tashkilotlar bilan axborotli aloqasiga alohida to‘xtash zarur. Asosan bu aloqa me’yoriy va uslubiy materiallarni olish, hamda yig‘ma moliyaviy hisobotni manfaatdor tashkilot — yuqori ma’muriy idoralar, soliq qo‘mitasi, statistika idoralari, moliyaviy tashkilotlar va boshqa-larga berishdan iboratdir. ShKda olingan buxgalteriya hisobotlari-ning shakllarini yuqori idoralarga taqdim etish qonunlashtirilgan. Bu tashkilotlarga axborotlarni magnitli manbalar va aloqa kanallari bo‘yicha topshirish haqidagi masalalar hal qilinmoqda. Banklar bilan aloqa uchun «Mijoz-Bank» tizimi bo‘yicha axborotlarni maishnalararo almashtirish ko‘zda tutilmoqda. Tashkilotning hisob-kitob schyotiga xizmat ko‘rsatuvchi bank hisob-kitob schyotlarini tezkor boshqarish bo‘yicha xizmatlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri taklif kiladi. «Mijoz-Bank» dasturi to‘lov topshiriqnomalarni yaratish, ularni bankka modem bo‘yicha uzatish, ShKda hisob-kitob raqamlaridan ko‘chirmalar olishga imkon beradi. Bunday axborotlarning himoyalanishini ta’minlash uchun elektron imzodan (usiz uzatilayotgan hujjatlar haqiqiy emas) hamda axborotlarni shifrlashning maxsus tizimidan foydalaniladi. Tizim g‘oyatda qulay, vaqtni tejaydi va turli mijozlardan nullarni hisob-kitob raqamiga kelishi haqida axborotlarni olishga imkon beradi va shu tariqa ularga xizmat ko‘rsatishni tezlashtiradi. Bundan tashqari «Mijoz-Bank» tizimi to‘lovlarni amalga oshirish uchun bankka borishdan tashkilotni ozod qiladi. Hisobxona ichidagi va tashqarisidagi turli bo‘linmalarda vujudga keluvchi ko‘plab boshlang‘ich hujjatlarning katta hajmi hamda me’yoriy ma’lumotnomaviy hujjatlardan keng foydalanish bilan ta’riflanuvchi buxgalteriya hisobi axborot ta’minlanishining ba’zi xususiyatlari haqida to‘xtab o‘tamiz. Barcha xo‘jalik operatsiyalari boshlang‘ich buxgalteriya hujjati — xo‘jalik operatsiyasi sodir bo‘lganligi haqidagi to‘liq va ishonchli yozma guvohnomada qayd etiladi. Hujjat yuridik kuchga ega. Ularni shakllantirish va qo‘llash bo‘yicha umumiy uslubiy rahbarlik O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Ular hujjatlar haqidagi qoidalarni nashr qiladi, boshlang‘ich hujjatlarning namunaviy shakllarini ishlab chiqadi, yo‘riqnomaviy va uslubiy materiallarni nashr etadi. Namunaviy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga bo‘linadi. Sohalararo hujjatlar barcha korxona va tashkilotlarda qo‘llanish uchun yagona bo‘ladi. Ularga asosiy vositalarning hisobi bo‘yicha hujjatlar, kassa va to‘lov hujjatlari, hisob beruvchi shaxslar bilan hisob-kitoblar uchun hujjatlar kiradi. Kichik korxonalarda buxgalteriya hisobini olib borish va yagona hisob registrlarini qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Sohaviy shakllar tavsiyanomaviy xarakterga ega. Ular asosida har bir soha ushbu soha hisobining o‘ziga xosligini e’tiborga olgan holda o‘z hujjat-larining shakllarini ishlab chiqishlari mumkin. Hujjatlarning sohaviy shakllari mehnat va ish haqi hisobi, materiallar hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi uchastkalarida qo‘llaniladi. Barcha birlamchi buxgalteriya hujjatlari DTS, hujjatlarning bir shaklga keltirilgan tizimlari talablarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi va kompyuterli ishlab chiqarish tomonidan qo‘yiladigan talablarni aks ettiradi. Buxgalteriya hisobining hujjatlari turli belgilari bo‘yicha tasniflanadi: • belgilanishi bo‘yicha — farmoyish beradigan, ijroiya (oqlaydigan), hisobli rasmiylashtiruvchi, murakkab; • xo‘jalik operatsiyalari mazmuni bo‘yicha — moddiy, pulli hisoblash; • aks ettirgan operatsiyalarning hajmi bo‘yicha — yagona (birlamchi) yoki yig‘ma; • foydalanish usuli bo‘yicha — bir martali va jamlovchi; • hisobga oladigan o‘rinlarning soni bo‘yicha — bir qatorli va ko‘p qatorli; • tizilish joyi bo‘yicha — ichki va tashqi; • to‘ldirish usuli bo‘yicha — qo‘lda, hisobni avtomatlashtirish vositalari yordamida.