O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI KURS ISHI BUXORO AMIRLIGINI DAVLAT BOSHQARUVI TIZIMI VA MA’MURIY TUZILISHI Toshkent-2023 Mundarija Kirish....................................................................................................................3 I.BOB. Buxoro amirligining davlat boshqaruv tizimi.....................................7 1.1. Buxoro amirligidagi davlat muassasalari.......................................................7 1.2. Buxoro amirligidagi mansab va unvonlar....................................................14 II.BOB. Buxoro amirligining ma’muriy tuzilishi...........................................23 2.1.Amirlikning ma’muriy-hududiy tuzilishi............................................ .........23 2.2.Buxor amirligida yer egaligi munosabatlari................................................26 Xulosa.................................................................................................................28 Foydalanilgan adabiyotlar................................................................................30 Kirish Kurs ishi mavzuning dolzarbligi. Bugun, biz talabalarning oldida o’ta muhim vazifa turibdi, u ham bo’lsa tariximizni kelajak avlodga haqqoniy tarix sifatida yetkazish.Buxoro amirligini boshqaruv tizmini o’rganish taxlil qilish, qanday mamuriy boshqaruv tizmi borligioni o’rganish edi. Amirlik mamuriy tuzilishi tuzmini o’rganish mamuriy tuzmi qanday bo’lanini o’rganish. Prezident I.A.Karimov aytganidek ―Hammamiz shu tuproqning suvini ichganmiz, non tuzini yeganmiz. Hammamiz o’zimizni o’zbek sanaymiz. O’zligimizdan faxrlanamiz, g’ururlanamiz. ...qadim ajdodlarimiz hayotining asosini o’troq madaniyat tashkiletganmi yo ko’chmanchi? O’zbek xalqining shakllanishida qanday elatlar ta’siri bo’lgan .1degan og’ir savollarni qo’yib, unga javob topishga undaydi Mavzuning o’rganilish darajasi.Buxoro davlatining siyosiy tizimi, idora etish tartib- qoidalari, davlat ramzlari unvon va mansablarining joriy etilishi ko’p olimlar dizdeatzzni tortgan. Professor A. A. Semonov2 va olima A. B. Vildanova3 Mirzo Badi’ Devonning «Majma’ ul-arqom” asari asosida yuqoridagi masalalarni qisman tahlil silganlar. Lekin Mirzo Badi’ asari uzbek tiliga ugirilmagan va uning ma’lumotlari keng o’quvchilar uchun noma’lum qolmoqda4. Buning ustiga haligacha tarixiy tadqiqotlar jarayoniga Buxoro tarixchilari maktabining asarlari, jumladan, qozi Xomzzd Baqoho’ja o’g’li, Mir Muxammad Siddiq ibni amirMuzaffar «Xashmat”, Muxammad Sharif ibn qozi Abdushukur qozi kalon Sadri Ziyolarning muhim va tarixiy ma’lumotlar bilan boy bulgan asarlari tadqiqotlarga jalb etilmagan. Ayniqsa Buxoroning oxirgi qozikaloni Sadri Ziyoning(1867- 1932) va Hashmatning ilmiy-adabiy meroslari bizni qizitirayotgan masalalarni yechishga 1 Каримов И.А.Тарихий хотрасиз келажак йўқ.Т.: ―Шарқ‖.1998.12-13-бетлар. 2.Semonov A. A. Buxarskiy traktat chinax zvaniyax ob obazannostax ix nositeley srenevekovoy Buxare. // ovetskoe vostokovedenie, t. V. 1948.-e. 137-153. 3Vildanova A. B. Podlinnik buxarskogo traktata chipax zvaniyax. // Pismennыe pamatniki Vostoka. Yejegodnik, 1968. M.. 1970. 4Mirza Badi’ Divan. ajma’ ul-arkom (Faksimile rukopisi. Vvedenie, perevod primechaniie) A. B. Vildanovoy. M.: Nauka, 1981. yaqindan yordam beradi. Sadri Ziyo tomonidan yozilgan asarlardan «Zikri salatanati podshohoni Mangit dar Movarounnahr” (Movarounnahrda hukm surgan mang’it podsholarining zikri), «Ruznoma” (Kundalik), «Fufist” ning ma’lumotlar chegaralari va imkoniyatlari kengdir5. Asrimizning 80-yillarida Muxammad Ali ibni Muxammad Sayyid Baljuvoniy qalamiga mansub «Tarixi nofei” (Foy- dali tarix) nomli asari topilgan edi. Bu manba Tojikiston FA akademigi Ahror Muxtorov say’i-harakati bilan 1994 yili arab xatida nashr etildi.6 «Tarixi nofei” Buxoro amirligi tarixiga oid muhim manba bulib, unda mangitlar sulolasi davrida Buxoro mamlakatining boiщaruv tartibi, ma’muriy tizimi, ichki nizomi, amal va mansablarning joriy etilishi va boshqa masalalar keng yoritilgan.7 Buxoro davlatida XIX-XX asrning boshlaridagi davlat boshqaruv tizimi, ma’muriy bulinishi, unvon, mansablar va egalarining vazifalarini tadqiq etish hozir uz dolzarbligini yo’qotmagan. Yuqorida tilga olingan manbalar asosida shu masalalarni imkon kqadar yoritish mumkindir.Ongimizdagi o’tmishdan qolgan sarqitlarni tozalash, qalbimizni poklash va ruhimizni tetik qilish naqadar muhim ekanini I.Karimov qator asarlarida muhim muammo sifatida ko’taradi. «Biz fidoiy vatanparvarlarga tayanamiz» (1993), «O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat va mafkura» (1993), ―O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida‖(2011) kabiasarlarini ko’rsatish mumkin. Olimlar sovet davrini tadqiq qilganlarida o’sha davrda ilgari surilgan soxta g’oyalarga, soxtalashtirilgan tarix o’rniga yangi fikr mulohazalarni ilgari surishi shu kungacha yechilmagan ―savollarga javob topishlari kerak degan vazifani ilgari suradi. I. Karimov ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo’k‖ asarida bu masalaga yondashuvning 5 Sadri Ziyo merosini ’U’zbekistonda urganish yayu4N yillarda boshlandi. Kar.: Vohidov Shodmon, Ericmov AftondiL Le fihrist (catalogue) de la bibliothe“que de Sadr-I Ziya: une image de la vie intellectuelle dans le Mavarannahr ifm XIX - de“but XX sie“cles) // Cahiers ’ Asie Centrale. № 7.1999. p. 141-173; Yana karang: Xolikova P. Rossiya-Buxoro tarix chora^ashda. Toshkent: Ukituvchi, 2005. 6Muxammad Ali ibn Muxammad ayid Baljuvoni. «Tarix-i nofei”. Dush anbe, 1994. 120-bet. 7Voxidov Sh. «Tarix-i nofei” Buxoro amirligi tarixiga oid muxim manba. //Uzbekistonda ijtimoiy fanlar. 1997. № № 9-10-11; Yana ode.; uxammad Ali Baljuvoniy. Tarixi Nofeii.(Tojik tilidan tarjima, suzbosh va izoxlar mualliflari .Voxidov, Z.Choriyev). Toshkent: Akademiya, 2001. -94 b. ilmiy-metodologik asosini bayon etib quyidagilarni yozadi; bunga javob bitta: ―bizning ajdodlarimiz, xalqimiz, qadim-qadimdan o’troq yashagan. Shuni ta’kidlash lozimki, eski tuzum inqirozga duchor bo’lib, sobiq ittifoq porakandalikka yuz tutgan bir paytda mamlakatimizda tobora keskin siyosiy ijtimoiy vaziyat, o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan intilish kuchayib borganligini ko’pgina asarlarda ko’ramiz.8 Mustaqillik davrida chop etilgan N.Jo’raev asarlarida yangicha qarash, va yangicha tahlil namoyon bo’lgan.9 XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asr birinchi yarmida Buxoro amirligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti tarixiga oid qator Manbalar mavjud. Ular orasida Abdurahmon Tolening «Tarixi Abulfayzxoniy», Muhammad Vafo Karminagiyning «Tuhfayi xoniy», Mirzo Abdulazim Somiyning «Tarixi salotini mang1 itiya», «Tuhfayi shohiy», Mirzo Salimbekning «Tarixi Salimiy», Ahmad Donishning «RisolTarixi amironi mang1 it» kabi asarlar katta ahamiyat kasb etadi. Buxoro amirligidagi davlat boshqaruvi masaJasi ayniqsa, Mirza Badidevonning «Majma al-arqam» nomli asarida o‘z ifodasini topganligini alohida qayd etish darkor. A.A. Semyonov, B.Iskandarov, O.Suxareva, L. Yepifanova, R.G.Muqminova, G.A.Agzamova, G.Ostonova, Sh.Vohidov, A .Ziyo, R. Xoliqova va boshqalar o‘z tadqiqotlarida yuqorida ko'tarilgan mavzuning ko‘p!ab jihattarini ochib berishga muvaffaq bo’lgan. 8Қаранг: Каримов И.А.Ўзбекистон мустақиллика эришиш остонасида. Т.: Ўзбекистон. 2011; Каримов И.А. Истиқлол йўли:муаммолар ва режалар. 1 том. –Т.: Ўзбекистон.1993; Каримов И.А. Элни Ватан манфаати бирлаштиради. 1 том ; Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура.- Т.:Ўзбекистон, 1996: Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиѐт йўли. Т.:Ўзбекистон..2007:Тухлиев Н. Ўзбекистон иқтисодиѐти. - Т.: "Ўзбекистан", 1992; Эргашев К. Ўзбекистонда халқ таълими ривожи тарихи. - Т.: "Ўқитувчи". 1998.Ўзбекистон миллий энциклопедияси Т.12жилд; Ўзбекистоининг янги тарихи. Учинчи китоб.Мустақил Ўзбекистон тарихи.-Т.: "Шарк".2000- 2001; Азизхужаев А. Чин ўзбек иши. - Т.: Академия, 2003;Бобобеков Ҳ. Фарғона фожиалари кундалиги ‖Фан ва турмуш‖. 1990, N 5: 9 Жўраев Н. Тарих фалсафаси. Т.: ―Маънавият‖ 1999: Тафакурдаги эврилиш.Т.: ―Шарқ‖,2001; Янгиланишлар, концепциялар; яратилиш, эволюцияси, амалиѐти. Т.: ―Маънавият‖.2002: Kurs ishining maqsadi. Buxoro amirligida mamuriy boshqaruvini o’rganish mamuriy-hududiy tuzilishini o’rhanish, tahlil qilish.Amirlikda qancha boshqaruv tizmini borligini aniqlash ular nima vazifani qilganini tahlil qiulish. Amirlik hududini o’rganish qancha tumanga bo’linganligi qishloq ovilarni o’rganish. Davriy (xronologik) chegaralanishi: Buxoro amirligini davriy chegarasi XVII-XX boshlarigach bo’lgan davrda birma bir o’rganib chiqish. Dastlab mamuriy boshqaruvini o’rganish, keyingis amirlik mamuriy hududiy tuzilishini manba saosid ketma ket o’rganish. Ishning hajmi.Kurs ishiga kirish , 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashqari, 29 bet. 1.BOB. Buxoro amirligining davlat boshqaruv tizimi XVI asrning oxirida (aniqrog’i 1599y.) Shayboniylar o’rniga (Shiban- Siban, Juchiyning o’g’li-Chinginzxonning nevarasinomidan 10 ) ashtarxoniylar yoki joniylar sulolasi taxtga keladi XVII asrda O’rta Osiyoning asosiy qismi Balx viloyati bilan birga ashtarxoniylar qo’lida edi. XVII asr davomida bu o’zbek sulolalarining davlati inqirozga duch kelib XVIII asrning birinchi yarmida, Ubaydullohon davridan tashqari Joniy sulolasiga mansub xonlarning xokimiyati Buxuro xududlaridan chiqmadi. Bu sulolaning xukumronligi XVIII asrning oxirgacha davom etagan bo’lsada , aslida sh asrning yarmidan boshlab ularning namoyandalari nomidan xon bo’lganlar. Buxoro davlatida XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mang’itlar sulolasining namoyandalari hukumronlik qilgan. Bu sulolaning asoschisi Raximbiy bilan ibn Hakimbiy ibn Xudayorxon bo’ldi. Raximbiy ashtarxoniy Abulfayiz o’limidan so’ng o’g’illari Abdullo va Abdulmo’minga otaliq qiladi(1749y.), keyin 1756 yili sayyidlar va xo’jalar va ruxoniylar tarafidan Buxoroda xon qilib ko’tarilgan bo’lsa ham, o’zini “noib ul-hukumat”-hokim o’rinbosari deb bilgan. Rahimbiy Abulfayizxon qiziga uylanganedi. 1172 xijriy yili 14 rajabda (1758y.) Raximbiy o’lgandan so’ng o’rniga amakisi Doniyol otaliq xukumatni qo’lga kiritadi. U xonlikka davo qilmay avval Fozil to’rani, keyin Abulg’oziy(1758-1784yy.) degan kimsani xon qilib o’zini ularga noib qiladi. Uning o’g’li Shohmurod 1785 yili Buxoroda “amir (ul-mo’minin)” unvoni bilan taxtga ko’tariladi. U amakisining xotini Abulfayizxon qiziga uylanib, keyin chingiziylarga qo’shiladi. Amir Shohmurod vafotidaan kiyin amir Haydar, amir Husayin, amir Umar, amir Nasrulloh, amir Muzaffar, amir Abdulahad, amir Olimxon Buxoro amirligida hukumronlik qiladi. Oxirgi amir Olimxon 1920 10Bartold V.V. Dvenadsat leksiy po istorii tureskix narodov Sredney Azii. // Soch. 5. ., 1968. S. 134. yilsentabrda taxtdan tushiriladi va u 1944 yilning 29 aprelidaa olamdan o’tadi. Qabri Qobul shaxrining “Shuhadoyi solihin”11 qabristonida. 1.1 Buxoro amirligidagi davlat muassasalari Markaziy boshqaruv. Buxoro amirligi davlat boshqaruvi asrlar davomida shakllangan davlatchilik an’analariga suyangan holda amalga oshirildi. Ilgarigi davrlarda bo‘lgani kabi mang‘itlar sulolasi davrida ham davlat boshqaruvi tizimi ikki bo‘g‘in: markaziy va mahalliy boshqaruv tizimidan iborat edi. Bu tizimlar musulmon davlatlariga xos murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega bo‘lgan hamda, asosan, amir, saroy amaldorlari, o‘zbek urug‘lari va qabila boshliqlari, ulamolar, harbiy boshliqlardan tashkil topgan. Amirlikdagi markaziy hokimiyat amir boshchiligidagi saroy a’yonlari qo‘lida bo‘lsa, mahalliy boshqaruv viloyatlar (bekliklar) hokimlari – beklar qo‘lida edi. Mang’tlar sulolasining uchinchi vakili amir Shmurod (1785- 1801)amirlik unvonini qabul qilgan 12 Mang‘itlar sulolasi hukmronligi davrida Buxoroning davlat boshqaruvi tizimida jiddiy o‘zgarishlar amalga oshirilmadi. Garchi oliy hukmdor endi amir unvoni bilan mamlakatni boshqargan bo‘lsa-da, Buxoro amirligi ham o‘z tizimi, qonun-qoidalari, boshqaruv tartiblari va butun mohiyati bilan Movarounnahrdagi o‘rta asr musulmon davlatlari, xususan, shayboniylar va ashtarxoniylar sulolalari davlat tizimidan aytarli farq qilmasdi. Davlat mutlaq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo‘lgan amir tomonidan boshqarilar edi. Markaziy boshqaruv to‘laligicha dargohda mujassamlashib, devonlar tizimi o‘z ahamiyatini yo‘qotib bordi. Devonlar zimmasiga yuklangan ijroiya vazifalari to‘g‘ridan to‘g‘ri saroydagi biror-bir lavozim egasi yoki muayyan arbob faoliyatida mujassamlashdi. Bu esa, o‘z navbatida, har bir mansab va lavozimning davlat boshqaruvidagi ahamiyati oshib borgani va ular egalari davlat boshqaruvining markaziy figuralaridan biriga aylanib borganini anglatadi. Buxoro amirligida oliy harbiy-ma’muriy amaldorlar, mahalliy boshqaruvdagi asosiy mansabdorlar mang‘it 11Xotirahon Amir Olimxon.(Amir Olimxon xotiralari). Dushanbe adib 1992, 3- bet. 12Қаранг: Семенов А.А. Очерк устройства центрального административного управления Бухарского ханства позднейщего времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Аз urug‘iga mansub bo‘lgan kishilardan tayinlangan. Shu bilan birga, bu davrda mang‘itlarga va boshqa o‘zbek urug‘lariga mansub bo‘lmagan kishilarning ham davlat boshqaruvida yuqori amallarni egallash holati ko‘zga tashlanadi. Buxoro amirligida markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga oshirilar edi: AMIR – DAVLAT BOSHLIG‘I Qo‘shbegi – amirlikning bosh vaziri Otaliq – mang‘it amirlarining tayanchi Devonbegi – moliya idorasi rahbari Lashkar to‘pchiboshisi – harbiy vazir Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida diniy va dunyoviy hokimiyat boshlig‘i edi. Shu bilan birga, amir – davlatning oliy bosh qo‘mondoni, amirlik yerlarining oliy egasi hisoblangan. Mang‘itlar sulolasining uchinchi vakili bo‘lmish Shohmurod amirlik unvonini qabul qilgan. Amirlik unvoni ilgari, asosan,qo‘shin boshliqlari va joylardagi turli harbiy vakillarga berilgan bo‘lsa, Muhammad Rahimbiy davriga kelib amir unvoniga ega bo‘lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ushbu unvon ilgari amalda bo‘lgan amirbeklik unvonidan farqli o‘laroq, xalifalik maqomi – «amir ul-mo‘minin»sifatida13 talqin etilgan. Amir davlatni mansabdor shaxslar, ya’ni amir xizmatchilari orqali boshqarar edi. Ushbu mansabdor shaxslar davlatning boshqaruv apparatini tashkil etgan. Buxoro amirlari o‘z shajaralarini Muhammad payg‘ambardan boshlaganliklari sababli ularning unvonlariga «sayid» so‘zi qo‘shib aytilgan. Amir yonida doimiy ravishda uning shaxsiy yozishmalarini olib boruvchi ikki nafar kotibi bo‘lgan. 13 Қаранг: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. – С.188. MUNSHIY(arabcha –kotib) • barcha ishlar bo‘yicha berilgan ko‘rsatmalarni yozib borgan va amirga kelgan axborotlarga, ma’lumotlarga hamda ma’muriy vakillardan va alohida shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob berish bilan mashg‘ulot bo‘lgan. MUSHRIF (arabcha – boshqaruvchi) • amirning shaxsiy kotiblaridan biri sifatida saroydagi sarpo berish, qurol-yarog‘ va shu kabilarni tarqatish haqidagi ko‘rsatmalarni rasmiylashtirib borgan. Amir tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va boshqa xatlarga berilgan yozma javob – muboraknoma deb atalgan. Davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, diniy va boshqa masalalar Buxorodagi bosh qarorgoh – Arkda ko‘rib chiqilgan hamda hal etilgan. Bosh qarorgoh hisoblangan Arkda amir va uning oilasidan tashqari ayrim saroy amaldorlari o‘z oilalari va xizmatkorlari bilan yashaganlar. Zaruratga qarab mamlakat poytaxtida amir boshchiligida davlat kengashi chaqirilib turilgan. An’anaga ko‘ra, lavozimlariga qarab 5 dan 20 nafargacha amaldor a’zo bo‘lgan bu kengashda mamlakat hayotiga doir eng muhim masalalar ko‘rib chiqilgan. Viloyat hokimlari – beklar amir tomonidan asosan mang‘it urug‘i vakillaridan tayinlangan. Amir, o‘z navbatida, hududiy tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan. Amirlikdagi barcha viloyatlar beklari va qozilari chopar navkarlar orqali amir huzuriga yozma axborotnomalar yuborib turganlar. Ularga amir nomidan tegishli tartibda muboraknomalar jo‘natilgan. Qo‘shbegi – oliy hukmdordan keyin 14 ikkinchi shaxs hisoblangan. Mazkur mansab ilgaridan mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, XVII asrga kelib «otaliq» unvoniga nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha toraygan. XVIII asrning o‘rtalariga kelib qo‘shbegi mansabi yetakchi o‘ringa chiqib, u davlat apparatining asosiy bo‘g‘ini sifatida barcha 14 Қаранг: Семенов А..А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре // Советское востоковедение.. – М.: 1948. Т.V – С.148. Boshqaruvning asosiy funksiyalarini o‘z qo‘lida to‘play borgan. QO’SHBEGI markaziy davlat boshqaruvini15 amalga oshirgan; -amirning shaxsiy muhrini saqlagan; -amirlikning moliya ishlarini16 boshqargan; -boshqa davlatlar bilan tashqi aloqalarni nazorat qilgan; -chetdan keladigan molmulkdan olinadigan bojni nazorat qilgan. Maqomi darajasidan bosh vazirga teng keladigan bu mansab egasi mamlakat boshqaruvi, moliya, soliq, xazina, poytaxtdagi ahvol bilan bog‘liq eng muhim masalalarni nazorat qilgan. Qo‘shbegi lavozimiga davlatning tajribali, ishbilarmon, siyosatdon kishilaridan tayinlanib, nomzod avval devonbegi mansabida faoliyat yuritgan bo‘lishi lozim bo‘lgan. Turklardagi ulug‘ vazir yoki Yevropadagi davlat kansleri singari, qo‘shbegi amirning eng yaqin maslahatchisi va ishonchli kishisi bo‘lgan.Buxoro amirligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to‘lovlari boshqaruvi ham qo‘shbegi qo‘lida bo‘lishi bilan bir qatorda, u yer solig‘ini yig‘ish va yer-mulklarni berishni ham nazorat qilgan. Bulardan tashqari unga amir saroyi xavfsizligini nazorat qilish vazifasi ham yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun ham amir shahardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga maxsus qurilgan joyida amir shaharga qaytguncha kutib o‘tirishga majbur bo‘lgan. Har kuni kechqurun shaharning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti qo‘shbegiga olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig‘iga qaytarilgan. Shuningdek, qo‘shbegi Buxoro shahar hokimi bo‘lish bilan birga, barcha beklarning oliy boshlig‘i ham edi. Unga barcha viloyatlar bo‘ysungan. Uning mahkamasidan markaziy hokimiyatning ko‘rsatmalari va qarorlari chiqib turgan. Qo‘shbegi barcha ishlarni bevosita amirning 15 Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Тошкент: Академия, 2006. – Б.126. 16 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. – New York: Covici Friede, 1935. – Р.23. roziligi bilan qilgan va har kuni qilingan va qilinayotgan ishlar to‘g‘risida amirga yozma yoki og‘zaki axborot bergan. Otaliq – amirlik markaziy boshqaruvida o‘ziga xos vakolatga ega bo‘lgan, mang‘it hukmdorlarining tayanchi hisoblangan va ularning hurmatiga sazovor bo‘lgan mansab egasi. Bu unvon mang‘itlar davriga kelib otaliqqa olingan shaxsning maslahatchisi va ishonchli kishisi, harbiy va ma’muriy ishlardagi asosiy vakiliga aylandi. U, asosan, shahzodalar tarbiyasiga ma’sul bo‘lgan. Unga Buxoro shahri va Samarqanddan Qorako‘lgacha bo‘lgan hududlarda suv taqsimotini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. Otaliq Shohrud kanali mirobligi vazifasini ham bajargan. Buxoro amirligida ahamiyati bo‘yicha uchinchi pog‘onada moliya idorasi turgan, ushbu davlat idorasini oliy moliyaviy amallardan biri sanalmish devonbegi boshqarib, u davlat boshqaruv tizimida ikkinchi17 mansabdor shaxs hisoblangan. Devonbegi davlatda o‘ziga xos moliya vaziri maqomiga ega bo‘lgan. U davlat xazinasi, zakot (xorijiy mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga nisbatan umumiy davlat boshqaruvini amalga oshirgan. Devonbegini odatda quyi qo‘shbegi (qo‘shbegiyi poyon) deb ham ataganlar. Uning bunday atalishiga sabab, bosh vazir – qo‘shbegi arkda o‘tirib, faoliyat yuritgan bo‘lsa, asosan, zakot yig‘ish bilan bog‘liq ishlarga mutassaddi bo‘lgan devonbegi qarorgohi arkdan pastda joylashgan. Shu boisdan aholi orasida qo‘shbegi bosh qo‘shbegi, moliya vaziri esa quyi qo‘shbegi deb atalgan. Uning zimmasiga, shuningdek, Qorako‘ldagi suv ta’minoti ham yuklangan edi. Amirning ikki xazinasi bo‘lib, uni bo‘lish quyidagi tamoyilga asosan amalga oshirilardi: ya’ni birinchi xazina,asosiy xazina, sarf qilinmaydigan hamda daxlsiz sanalib, ikkinchisi xazina esa xarajatlar manbayi hisoblangan. Amir an’anaga ko‘ra faqatgina otasi yoki bobosi tomonidan qoldirilgan daromadlarni sarf etib, o‘zining foydasini saqlab qo‘yardi. 17 Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиѐти / Сагдуллаев.А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – Б.199 Amirlikda markaziy idoralardan biri mudofaa va harbiy masalalar bilan shug‘ullanuvchi vazirlik bo‘lib, ushbu idora bevosita lashkar to‘pchiboshisi (harbiy vazir) tomonidan boshqarilgan. To‘pchi qismlar boshlig‘i mavqeyining bu darajada oshishi bu davrdagi harbiy harakatlarda eng zamonaviy qurol – to‘plarni ishlata biladigan to‘pchilarning ahamiyatidan kelib chiqadi. Lashkar to‘pchiboshisi davlatdagi barcha otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan qo‘shinni boshqargan. U mahalliy hududlarni harbiy masalalarda amalda yordam beruvchi maxsus vakillari orqali nazorat qilgan. Mahalliy boshqaruv. Amir yoki uning vakolati doirasida tayinlangan mansabdor shaxslar, ya’ni amirning joylardagi vakili, mahalliy boshqaruvchilar hamda beklar davlatning mahalliy boshqaruv organlari hisoblangan. Beklar yuqori tabaqa vakillaridan bo‘lib, asosan yirik yer egalari orasidan tayinlangan. Qoida bo‘yicha mansablar qarindoshlik asosida berilgan, ammo shuni alohida ta’kidlash joizki, oddiy fuqaro ham bek bo‘lishi yoki, aksincha, bek oddiy fuqaroga aylanib qolishi mumkinligi, o‘z navbatida, beklik boshqaruvi mas’uliyatli vazifa ekanligidan dalolat beradi. Mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan beklar ko‘p hollarda boshqaruv masalasida markaziy boshqaruv tartibini joriy etishga harakat qilar edilar. Shuning uchun amirlikning ayrim hududlarida vaqti-vaqti bilan mavjud hokimiyatni tan olmaslik holatlari kuzatiladi. Buxoro amirligida viloyatlar (bekliklar) huquqiy maqomi bo‘yicha Bir-biridan farq qilgan. Ayrim viloyatlar quyidagi sabablar tufayli keng imtiyozlarga ega bo‘lgan: Umuman olganda, bekliklarning maqomi ularning davlat va jamiyatga keltiradigan foydasi miqdoriga bog‘liq bo‘lgan. Beklar asosan rentadan daromad olganlar, chunki ular amirdan hech qanday moyana haqi olmaganlar, o‘z navbatida, ular aholidan soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni yig‘ish ishlariga bosh-qosh bo‘lganlar. Samarqand viloyati- amirlikdagi boshqa viloyatlarga nisbatan nufuzliligi uchun,Qarshi viloyati - ko‘pincha davlat boshlig‘i merosxo‘ri hokimligi bo‘lgani sababli, Chorjo‘y viloyati - urug‘ davomchilari tomonidan boshqarilgani tufayli Buxoro viloyati - qo‘shbegining o‘zi tomonidan boshqarilgani uchun o’z o’rnida beklar amirning amaldorlari sanalib, amir tomonidan farmon asosida tayinlanganlar hamda amirga hududiy birliklar bo‘yicha iqtisodiy, Ijtimoiy va siyosiy masalalar yuzasidan hisob berib turganlar. Yuqoridagi xususiyati bilan beklar ilgarigi, ya’ni xonlik davridagi bek-amir lavozimidan keskin farq qiladi. Beklik mansabi Buxoro amirligi tomonidan belgilab qo‘yilgan «Unvonlar ro‘yxati» 18 bo‘yicha mansablik unvoni tizimida 9 (to‘qqiz) darajadagi unvonlar toifasiga kirgan. 18 2 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. – New York: Covici Friede, 1935. – Р.22. 1.2.BUXORO AMIRLIGIDA MANSAB VA UNVONLAR Tarixchi olimlar Shodmon Vohidov va Rahbar Xoliqovalarning qayd etishicha, Mirzo Badi Devon o‘zining «Majma ul-arqom» asarining oxirida Buxoro amirligidagi unvon va mansablar haqida eng mufassal ma’lumot bergan. Mazkur asar 1798-yili yozilgan bo‘lib, unda keltirilgan unvon, mansablar haqidagi amallar amirlikning oxirgi kunlarigacha ba’zi o‘zgarishlar bilan mavjud edi. «Majma ul-arqom»19 ma’lumotiga qaraganda, eng oliy mansab qozilar amali bo‘lgan. Ulardan oliy darajada Shayx ul- islom (diniy unvonlardan biri bo‘lib, diniy ishlarni boshqargan va nazorat qilgan), keyin qozi ul-quzzot, uchinchisi qozi askar (harbiy masalalar va harbiy jinoyatlarni ko‘rib hal qiluvchi mansabdor) va to‘rtinchisi20 viloyat qozisi bo‘lgan. Mafkuraviy munosabatlarda, ma’naviy hayotda, hukmdor sulola va oliy hukmdor turish-turmushiga ta’siri jihatidan nihoyatda katta mavqega ega bo‘lgan, munozarali masalalarda qozilar murojaat etadigan yuqori mansab egalari bo‘lgan Shayx ul- islomlar zimmasiga fuqarolarning ziddiyatli masalalarini hal etish, ularning arz-dodiga quloq tutish, aholini yaxshi ishlarga undash, yomonlikdan qaytarish kabi vazifalar kirardi. Ma’muriy-boshqaruv tizimining ajralmas qismlaridan biri fuqarolarning arz va shikoyatlari, talab va iltimoslari asosida shariat qonunlariga suyangan holda sudlov ishlarini amalga oshirishdan iborat edi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun mas’ul etilgan shaxslar qozilar edi. Mang‘itlar sulolasi davrida qozilik tizimini isloh qilishga yo‘naltirilgan ba’zi harakatlar ham amalga oshirildi. Shu martabalarning keyingi ikkinchi pog‘onasida muftiy(lar) turgan. Uning yuqori darajasi a’lam (davlatda fiqhiy masalalar bo‘yicha fatvo chiqaruvchi shaxs) unvoni bo‘lib, sohibi yurish (muftiy askar) lashkar tortishlar vaqtida fatvo berardi. Aholini shariat ta’qiqlagan harakatlardan tiyilib turishiga va yaxshilikka oid harakatlarni qilishiga undash bilan shug‘ullangan muhtasib 19 Қаранг: Wheeler G. Modern history of Soviet Central Asia. – London: Weiden feld and Nicolson, 1964. – P.43. 20 Ҳолиқова Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот. – Тошкент: 2004. - № 4. – Б.42 uchinchi darajada turardi. U sayidlar avlodidan bo‘lishi lozim edi. Viloyatlarda esa sayid bo‘lmagan olimni ham muhtasiblikka tayinlardilar. To‘rtinchi – mudarris bir umrga berilib, ta’lim bilan mashg‘ul bo‘lmasa ham xazinadan maosh olardi. Ushbu mansab egalariga amirlikda katta e’tibor berilgan bo‘lib, ularning asosiy vazifasi talabalarga ilm berish va ularni shariat yo‘li asosida tarbiyalash bo‘lgan. Shuni ta’kidlash joizki, bo‘lajak qozilar, beklar va boshqa mansabdor shaxslar ularning tarbiyasini va ilmini olishi shart bo‘lgan. Ma’muriy-boshqaruv tizimida qozilar bilan bir qatorda muftiylar ham katta rol o‘ynaganlar. Muftiylik lavozimini egallagan shaxslar qozilar kabi shariat asoslari va musulmon qonunshunosligi bo‘yicha keng qamrovli bilimga ega bo‘lishlari lozim edi. Odatda, muftiylar turli munozarali masalalar bo‘yicha shariat, hadislar asosida «fatvo» va «rivoyatlar» tuzganlar. Qozilar munozara olib borayotgan tomonlar vakillariga bunday «fatvo» va «rivoyatlarni» ko‘rsatganlar, muftiylar ularga o‘z muhrlarini bosganlaridagina o‘z hukmlarini chiqarganlar. Muftiylarga XIX asrda quyidagicha ta’rif berilgan: «... muftiy ikkinchi darajali ruhoniy amaldordir. U qozi kalonga yordamchi sifatida, arz va iltimosnomalar bo‘yicha Qur’ondan dalillar chiqaradi va kim haq, kim nohaqligidan guvohlik bildiradi; hukm chiqarish qozi kalonga tegishlidir». Muftiylarni tayinlash huquqi poytaxt shahar Buxoroning qozi kaloniga berilgan edi. Muftiylar ichida ham o‘ziga xos tabaqalanish mavjud bo‘lib, ularning yuqori toifasi a’lam deb atalgan. A’lamlar ham ikkiga bo‘linib, ularning kattasi oxund, keyingisi a’lam deb atalgan. XIX asrning 20-yillarida qayd etilishicha, Buxoro qozi kaloni ixtiyorida ikki nafar muftiy bo‘lib, ular muhr bosish uchun haq olganlar. Boshqa viloyatlar qozilari huzurida esa bir nafardan muftiy bo‘lgan. Bundan tashqari yana to‘rt mansab mavjud bo‘lganki, ularni amir bevosita sayidlik obro‘-e’tiboriga ega bo‘lganlarga in’om etgan. Uchinchi darajali unvonlar olimlar, sayidlar, o‘zbek va mahalliy zodagonlar loyiq deb topilgan amaldorlarga berilardi. Ular maxsus tayinlov asosida faoliyat yuritmasdan, balki ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar ushbu mansablarga har qanday shaxs tayinlanishi mumkin bo‘lgan. Birinchisi mir asad. Ulamolardan yoki sayidlardan bo‘lardi. Buxoro rabotining ichki muhtasibligi bir farsaxgacha (bir farsax 6–8 km) uning zimmasida edi. Ikkinchisi fayzi. Olim yoki sayid bo‘lgan kishiga berilardi. Buxoro rabotining tashqi muhtasibligi bir farsax masofagacha uning zimmasida edi. Uchinchisi sadr. Buxoro rabotining bir farsaxlik hududining ichkarisidagi vaqflar hisob-kitobi uning qo‘lida edi. To‘rtinchisi sudur. Shu rabotning tashqarisidagi vaqflarning hisob-kitobi uning vazifasi edi. Bu amaldorlarning shaxsiy muhrlari va mahkamalari bo‘lgan. Amirlikda rasman uchta diniy unvon – o‘rog‘, sudur va sadr mavjud bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra, madrasani tugatgan shaxs mulla, qozi, rais amallarini egallashi mumkin bo‘lgan. Yuqoridagi amallarda bir necha yil ishlaganidan so‘ng shariat huquqlari sohasida to‘plagan bilim va tajribalari asosida bunday shaxslarga dastlab o‘rog‘, keyin sudur va so‘ngra sadr unvonlari berilgan. Eng oxirgi diniy unvoni bo‘lgan shaxslar qozikalon, muftiy, a’lam, oxun kabi diniy amallarni egallashi mumkin bo‘lgan. To‘rtinchi xizmat pog‘onasi – darajada qalam ahli turardi. Amirlik markaziy boshqaruvida davlat boshlig‘ining tashkiliy-ijrochilik ishlarini olib boruvchi bo‘limi mavjud bo‘lib, unda quyidagi to‘rt asosiy mansabdor shaxs o‘ziga belgilangan vakolatni amalga oshirar edilar: -Birinchisi devoni kalon • Amir daftarining amini –saqlovchisi. Tanho, bilg‘uva hujjatlarga javobgar amaldor. -Ikkinchisi mushrif • Amir beradigan in’om, hadyalar, ehson va iltifotlarni maxsus daftarlarda yozib borardi. -Uchinchisi daftardor • Tanhodor va Suyurg‘ol egalarini ishdan olishva amalga qo‘yish tartibini nazorat qilardi. -To‘rtinchisi tanobchi devon • Bahorgi va kuzgi ekinlardan tushadigan xiroj, kirimchiqim va xarajat ishlarini olib borardi. Amirning kundalik ish yuritish masalalari bilan mashg‘ul bo‘lgan mansablar: Parvonachi - amir farmoniga binoan uning yorliqlarini umarolar va zodagonlarga yetkazardi. Arabxona jamoasining rahbarligi ham uning zimmasida edi. Dodxoh - Mazlumlar arz-dodlarini amirga yetkazib javobini qaytarardi. Amir ijozati bilan ba’zan o‘zi ham arizalarni ko‘rib chiqardi. Amirning yaqinlariga beriladigan amal va mansablar: Ko‘kaldosh - (asli ko‘krakdosh) Amirning eng yaqin kishilaridan bo‘lib, uning dushmanlari, do‘stlari va xayrixohlaridan xabardor bo‘lib turardi. Katta qushbegi - Ovchilar, ovchilik asboblari, qushlar va itlaridan xabardor bo‘lib turadigan amaldor. Katta inoq - Umaro, shogirdpeshalar va boshqalarga amir suhbatiga musharraf bo‘lgan yoki bo‘lmaganlari haqida xabar berardi. Katta xoja - Saroy mahramlarining kattasi. Amir harami eshigining posboni. Haramga lozim bo‘lgan oziq-ovqat va kiyimkechaklarni yetkazib bergan. Amir amri bilan otda saroyga kelishlari mumkin bo‘lgan amal va mansablar: Kichik inoq - Amir muhrlari saqlanadigan sandiqchaga posbonlik qilardi. Elchilarning arizalari avval kichik inoq qo‘liga berilardi. U xatni ochib amir ijozati bilan ovoz chiqarib o‘qish uchun munshiyga berardi. Katta mehtar - U musulmonlar ushr (dahyak)laridan ¼, g‘ayrimusulmonlardan ushrlarining yarmini, harbiylar ushrlarini nahdina, g‘axsha va boshqa topilgan narsalar bilan hisob-kitob qilib olar edi. Devoni sarkor - U davlat mulklari, tegirmonlari, do‘konlari hisob-kitob ishlarini bajarib, amir haramiga tegishli xarajatlarini berardi. Ko‘rinish kunidagi oziq -ovqatlar, sarpolar xarajatini ham u berar edi. Dasturxonchi - Amir dasturxoniga javobgar bo‘lib, go‘shtni dasturxonga maydalab berib, mahramlarga boshchilik qilardi Bakovuli kalon (m.-f.)-katta bakovul amir oshxonasi va uning xodimlarining boshligi. Somjon tumanining mirobligi ham uning qo’lida edi. Urogi xurd (kichik uroq;, t.-f.)-amirlar va azush rikob (uzangi) mulozimlari va xizmatkorlari ustidan nazorat qilish uning vazifasi edi. Kafshbardor (poyafzal ko’taruvchi, f.), asobardor (asa kutaruvchi, ar.f.), chehraoqasi (f.-t.), jilovdorlar (t.-f.) xizmatkorlar q1atoriga kirardilar.Eshikoqoqsi, chigatoybegi, tuqsabo va miroxuri kalon-katta miroxur saroyga otga minib kelishlari mumkin bulsa ham lekin amir huzurida maxsus urinlari yus edi. Eshikog’osi-amir saroyining posbonligi va muhofazati hamda Shofirkon tumanining hukumati va mirobligi uning zimmasida edi. Chigatoybegi (m.-t.)-chigatoy jamoasining boshligi va Mirobod tumanining mirobligi ham uning qulida edi. Tuqsabo (m.-t.)-amir dasturxoni ustiga idish-tovoqlarni tartib bilan quyib, amirga sharbat, ayron va yaxob quyib be- rardi. Amir majlisining dasturxonini nazorat qilardi. Davlat boshqaruvida boshqa bir qator mansablar ham mavjud bo‘lib, ular asosiy vazifa bilan birga qo‘shimcha vakolatlarga ham ega bo‘lgan. Masalan, to‘qsabo amir majlisi dasturxonini nazorat qilish bilan birga, xarqonrud tumanining hokimligi va mirobligi ham uning qo‘lida edi. Shu bilan birga to‘qsabo harbiy harakatlar chog‘ida amir bayrog‘ini ko‘tarib yurgan. Eshikog‘aboshi esa davlat boshlig‘i o‘z saroyida bo‘lgan vaqtda uni qo‘riqlash bilan bir qatorda Shofirkon tumanini boshqarish va bu hududlarda suv taqsimotini nazorat qilgan. Miroxur amir otxonasida ishni tashkil etish bilan birga Komi Abu Muslim tumani mirobligi va obodonlashtirish masalasi bilan shug‘ullanar edi. Yana uchta mansab mavjud bo‘lib, ushbu mansablar harbiy ma’muriy xarakterga ega edi. Ular saroyga piyoda kirib kelardilar. Martabalari kichik inoq darajasiga yaqin edi. Ulardan birinchisi, qo‘rchiboshi deb atalib, amir miltig‘i va boshqa quroli sozligi uchun javobgar bo‘lgan. U surb (qo‘rg‘oshin), borut zaxiralarining tayyorlanishiga javob berardi. Udaychi esa harbiy harakatlar jarayonida naqibning ko‘rsatmasiga binoan navkarlar va qo‘shinning taqsimlanishi va joylashuvini kuzatish vazifasini bajargan. Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig‘i sanalib, davlatning asosiy ichki va tashqi xavfsizligi masalalarini nazorat qilib turgan. Amirlikda shig‘ovul, miroxo‘rboshi, mirshab kabi amallar bo‘lib, ular ham o‘ziga xos ravishda tegishli vazifalarni ado etganlar. Masalan, shig‘ovul – davlat vakillari21 va elchilarni qabul qilib, ularning faoliyatini nazorat qilish bilan shug‘ullangan. Miroxo‘rboshi 22 – hukmdorga tegishli bo‘lgan otlarga yem-xashak yetkazish masalasini tashkil qilib, nazorat ostiga olgan. Mirshab esa shaharni qo‘riqlash vazifani bajargan. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, markaziy boshqaruvda o‘sha davrda o‘zga davlatlarda amalda mavjud bo‘lmagan tartib, ya’ni harbiy yig‘inlar paytida mahalliy boshqaruv vakillari markaziy boshqaruvda bevosita ishtirok etganlar. Chunonchi, chandavul, qorovul, yo‘lchi va josus kabi. 21 Қаранг: Holdsworth M. Turkestan in the nineteenth century. A brief History of Khanates of…. – Oxford: 1959. - P.9. 22 Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С.233 II.BOB. Buxoro amirligining ma’muriy tuzilishi 2.1. BUXORO AMIRLIGINING MA’MURIY-HUDUDIY TUZILISHI Tarixiy manba va adabiyotlarda Buxoro amirligining XVIII asr o‘rtalari – XIX asr birinchi yarmidagi ma’muriy-hududiy tuzilishi haqida mufassal ma’lumot deyarli uchramaydi. Uning poytaxti, oldingi sulolalar davridagidek, sharqda eng mashhur shahar sifatida e’tirof etilgan Buxoro shahri edi. Amirlik ma’muriy-hududiy jihatdan viloyat (beklik) va tumanlarga bo‘lingan bo‘lib, har bir viloyat, o‘z navbatida amlokdorliklarga bo‘lingan va bek tomonidan tayinlanadigan, lavozimidan ozod etiladigan amlokdor tomonidan boshqarilgan. amlokdorliklar esa bir necha qishloqlardan tashkil topgan, ularni qishloqning yoshi ulug‘ va tajribali oqsoqollari boshqargan. Buxoro mamlakati 28 viloyat (bogot)ga bulinar edi. Eng katta viloyatlarga amirning uzi hokimlarni tayinlardi. Bu viloyatlarga Nurota, Qorakul, Chorjo’y, Karshi, Kelif, Shahrisabz, Yakkabog, Kitob, Xuzor, Sorategin, Boysun, Hisor, Deppov, furgon, Baljuvon,Kulob, Qo’ubodiyon,Darvoz,Rushon,Samarkand,Miyonkol, Farob,Urmetan va Maschohlar kirar edi. Valiahdga qarashli mulk Qarshi hisoblanar edi. Amir Abdulahadxon davrida (1885-1910 yy.) quyidagilar viloyatlarda hokim bulgan: Xisorda Abdulmuminxon Abbosiy o’g’li, Baljuvonda Rahmonqulixon devonbegi, Xuzorda Akramxon tura, Chiroschida Umarxon Akramxon tura ugli, Boysunda Abdulali inoq ibni Sherali inoq, Shahrisabzda Turobqul devonbegi, Kitob hokimi Avliyoqul devonbegi, Qarshida To’raho’ja sadr, Xatirchida Abdurhmon inoq, Chorjuyda Mirzo Nizomuddin Urganjiy, Karmanada Mirzo Rahmatulloh dodxoh, Nurotada Iskandarbek23. «Tarix-i nofey” ma’lumotiga Karaganda, alohida viloyatlarga tobe bulgan shahar va nohiyalar ham bulgan. Masalan, Muminobod Kulobga; 23 Muxammad arif ibn Abdush ukur-Sadri Ziyo. Zikri salatanati podsh oxini mangit dar ovaraunnaxr. // K^lezma. z.F bu Ray^on Beruniy nomidagi arkshunoslik instituti xazinasi № 2241, 101*. var. Xovaling va Qungirot Baljuvonga; Dushanbe va Qoratog’ Hisor hokimiga, Romitan, Haydarobod, Ba- hovaddin, Xuja Buston, Xuja Ubon, Xuja Orif, Vobkent va Zandana Buxoro shahriga tobe bulgan ekan. X asrning boshlarida amir shaxsan viloyatlarga hokim (bek, voliy), qozi va raisni tayinlardi.« ajma’ ul-arom” ma’lumotiga Qaraganda, amirlik yana uyidagi ma’muriy- hududiy bulaklarga bulinar edi, chunki bu tartibda xiroj, zakot va solislarni olish ^ulay bulgan. 100 ming tanobdan iborat sugorildigan yertum anga, 50 ming tanobdan iborat razora (minglik)ga, 25 ming tanob sugoriladigan yer nimxazoraga, 10-15ming tanob yer biror bir anhor (ariq)ning obxuri (sugoriladigan)ga, 400 tanobga ega bulgan mulk qariya va 300 tanobli yerni mazra’a (ekinzor) deb atardilar24. Shunday qilib, Buxoro mamlakati 27 viloyat va 11 tumanlardan iborat edi.25 Hamma tumanlar (tumanot) Buxoro shazfi atrofida joylashgan bulib, ulardan ikkitasi Shimli Rud va Janubi Rud 1915-yilga kelib tuman nomini oldilar. 26 Buxoro shahridan oqayotgan Shahrudning shimoli va sharqida joylashgan bu tumanlarning ma’muriy markazi yo’q edi. Mazkur tmanlarning aholisi Buxoro sadr raisiga soliqlarni to’lardilar. Qolgan tumanlarda ma’muriy va moliya hokimiyati qozikalon itoatida bulgan shu tumanlar qozilarning qo’lida edi. Aksar tumanlar aholi yashaydigan eng katta mahallalar nomi bilan ham atalgan edi. Masalan, G’ijdivon - Xarqonrud, Komot - Vobkand, Simjon-Romitan nomlari bilan ham tilga olingan, manbalarda qayd qilingan. 1916-yil ma’lumotlariga Karaganda har bir tumanda 120 dan 340 tagacha aholi manzillari bulgan. Buxoro amirliginirg viloyatlari Zarafshon, Qanshadaryo, Surxondaryo va Amudaryo sohillari va vohalarida joylashgan edi. Viloyatlar ma’muriy markazlari nomi bilan atalardi. Eng katta viloyatlar mamlakat-ning sharqida joylashgan edi. 1914-1916 yil ruyxatlariga qaraganda Baljuvovda 1420 aholi punktlari, Xisorda-1200, Qorateginda - 700, Kulobda - 635 aholi Yashaydigan joylar bulgan. 24 Mirzo Badi Divon. Majmuo ul-Arqom 18 bet 25 Qar O’z MDA F.I -1261-tasnif 51-yig’ma jild 26 Tamkin bduraxm on Buxoriy. atoli’ al-foxira va matolib at-tarixa. // Kulozma. fondi № 8245. 207 6 - 208* varak Turkman viloyatlari 100 dan 500 ta aholi punktlaridan iborat bulib, tumanlar hududiga teng kelardi. Aholi yashash joylari sonining ko‘pligiga qarab sharqiy viloyatlar yuqori mavqega ega bo‘lgan. Buxoro amirligida viloyatlar va tumanlar ma’muriy-hududiy jihatdan turli xil shaklda bo‘lingan. Shu bilan birga, u yoki bu tuman va viloyatning hududi amlokdorlik, mavze, guzar va masjid deb atalgan. Har bir mavze masjid deb nomlangan o‘ndan ortiq hududiy birliklardan iborat bo‘lgan. Mavze qishloq yoki masjid kabi nomlangan hududiy birliklarga nisbatan katta birlikni tashkil etgan. Amirlikdan mustaqil bo‘lishga intilgan hududlar, qo‘shni xonliklar bilan hudud talashishlar, yurishlar natijasida Buxoro amirligining siyosiy xaritasi tez-tez o‘zgarib turgan. Sulolaning birinchi vakili Muhammad Rahimbiy o‘z hukmronligini davlat uchun muhim bo‘lgan mustaqil yoki yarim mustaqil holatga kelib qolgan ma’muriy- hududiy birliklarni qayta birlashtirishdan boshlagan. U Hisor va Shahrisabz bekliklarini amirlik tasarrufiga to‘liq o‘tkazgan. Aksar qismi qishloqlar-dan iborat amlokparga bulinar edi. Ayni vazrgda ba’zi tuman va viloyatlar mavzelardan iborat bulgan. Kup holatlarda esa tu- man yoki viloyat ham amlok va mavze, ham guzar va masjidlardan tashkil topgan. Olimlar xulosalariga qaraganda, mahalliy ma’muriyat namoyandalari mavzeni qishloq; va masjidlardan kattaroq hududiy bulinma hisoblardilar. Karki viloyati mavzelarga bulinsa ham, ular uz navbatida bekchalarga tahsim bulgan.Nurato guzarlarga. ular esa qishloqlardan iborat bulgan. Qarotegin rabova (rahaba, ya’ni suv, sugorish yuli degan suzdan Sh.V.), rabova esa mavze va qishloqzordan iborat bulgan.Pomir viloyatlaridagi Rushon va Shugnon ma’muriy nohiyalari oqsoqollik deyilgan.Aholi yashaydigan joylar hujjatlarda uchta atama-qishloq mavze. deha (deh, dehcha, dehot) orqali qayd qilingan. Markaziy hokimiyatga bo‘ysunmasdan, mustaqil siyosat olib borishga intilgan Hisor, Shahrisabz, O‘ratepa, Xo‘jand, Panjikent, Qorategin, Darvoz, Rushon, Shug‘non27 va 27 Қаранг: Хумулий. Тарихи Хумулий: Қўлѐзма Ўз ФА ШИ, инв. № 37/VI boshqa hududlar isyon ko‘tarib, ma’muriy birlik tarkibidan chiqishga harakat qilganlar. Masalan, Doniyolbiy hukmronligi davrida Buxorodan bir qator viloyatlar ajralib chiqdi. O‘ratepa va Xo‘jand hukmdorlari Jizzax, Xatirchi, Kattaqo‘rg‘on, Samarqandni ishg‘ol etib, hattoki Buxoroni ham bosib olmoqchi edilar. Uzoq urushlardan so‘ng Xo‘jand va O‘ratepa yerlari ozod etildi. Amir Haydar hukmronligi davrida Buxoro amirligiga uning asosiy hududi – Zarafshon vodiysi va Qashqadaryo vohasidan tashqari hozirgi Turkmanistonning sharqiy qismi, Shohmurodning yurishlari natijasida qo‘lga kiritilgan Marv shahri, hozirgi Afg‘onistonning bir qismi, shu bilan birga hozirgi Tojikistonning qator tumanlari – Hisor, Xo‘jand, O‘ratepa, Panjikent va Zarafshonning yuqori tomonlaridagi kichik tog‘li o‘lkalar ham qarashli edi. Shuningdek, Buxoroning shimoli-sharqida joylashgan Turkiston shahri ham uning qozoq tumanlari bilan birgalikda amirlikka tegishli edi. Buxoro amirligi tarkibiga kiradigan ko‘plab viloyatlar yarim tobe mulklar ko‘rinishida bo‘lib, iqtisodiy va siyosiy jihatdan markaz bilan o‘ta kuchsiz aloqada bo‘lgan. Ayniqsa, cheksiz qumliklar ortida joylashgan Murg‘ob vohasi amirlik bilan kuchsiz aloqada edi. Amir Nasrullo hokimiyatni qo‘lga olgandan keyin Shahrisabz, Kitob hokimliklari o‘zlarini mustaqil deb e’lon qilgan edilar. Boshqa bir qancha viloyatlar ham amirga faqat rasman bo‘ysunishgan. 1840-yilda amir Nasrullo Xo‘jand va O‘ratepani Qo‘qon xonidan tortib olib28 , Shahrisabz, Kitob, Yakkabog‘ viloyatlarini ham o‘ziga bo‘ysundirdi. Amir Nasrullo Shahrisabz viloyatini bo‘ysundirish uchun 32 marta yurish qilib, 1856-yildagina o‘z maqsadiga erishdi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir Nasrullo hukmronligi davrida, Buxoro tarkibida, asosan, 30 ta viloyat (beklik) bor edi. Ular Qarshi, G‘uzor, Chiroqchi, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog‘, Boysun, Denov, Sherobod, Hisor, Qorategin, Darvoz, Baljuvon, Shug‘non, Rushon, Ko‘lob, Qo‘rg‘ontepa, Qo‘badiyon, Kalif, Karki, Burdalik, Qalaqli, Narazm, Chorjo‘y, Karmana, Ziyovuddin, Nurota, Xatirchi, Urgut va Samarqand viloyatlaridir. Ulardan tashqari bu davrda Jizzax, O‘ratepa, Toshkent, Turkiston va boshqa qo‘shni hududlar ham amirlik tarkibiga vaqtincha kiritilgandi. 28 Қаранг: Муҳаммад Шариф. Тож ут-таворих: Қўлѐзма Ўз ФА ШИ, инв. № 9265 Ma’lumot o‘rnida qayd etish joizki, XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 million atrofida aholi istiqomat qilardi. Aholining katta qismi amirlikning sersuv vohalarida yashar, jazirama issiq, suvsizlik hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va cho‘llari deyarli kimsasiz yastanib yotardi. Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, G‘uzor, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko‘lob va boshqalar amirlikning yirik shaharlari va aholi markazlari edi. Zarafshon vodiysida – 300–350 ming; Qashqadaryo vohasida – 500 ming;Surxondaryo vohasida – 200 ming; Sharqiy Buxoroda – 500 ming aholi29 yashar edi. Amirlikning yirik shaharlari: Buxoroda – 60 ming, Samarqandda –50 mingga yaqin aholi istiqomat qilardi. Aholi etnik jihatdan ko‘pgina qavm va urug‘lardan iborat bo‘lib, ularning katta qismi o‘zbeklar edi. Buxoro amirligi aholisining etnik tarkibi xilma-xil edi. Vardonze, Samarqand, Qarshi30 atroflarida yashab, amirlik bozorlariga qora va kulrang qorako‘l yetkazib bergan arablaraholining uncha katta bo‘lmagan qismini tashkil qilgan. Amir Haydar tomonidan to‘rt ming marvlik oilaning Samarqand atrofiga ko‘chirilishi bilan soni ortgan forslar, turkmanlar; dasht yerlari va mamlakatning shimolida, shuningdek, Zarafshon vodiysida yashagan qoraqalpoqlar; shimoli-sharqdayashagan Kichik va O‘rta juz qozoqlari vakillari ham aholining muayyan qismini tashkil qilgan. Mamlakatda «Buxoro yahudiylari», Samarqand va Qorako‘l atrofida yashagan lo‘lilar, shuningdek, bu yerga turli maqsadlarda kelib, qolib ketgan ruslar, tatarlar, afg‘onlar, hindlar, qalmiqlarni ham uchratish mumkin edi. Poytaxt shaharda yahudiylarning 800 oilasi yashagan. 29 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.47. 30 Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX– нач. XX вв.) – Ташкент: Университет, 2001. – С.4. 2.2. BUXORO AMIRLIGIDA YER EGALIGI MUNOSABATLARI O‘rta Osiyoda yer egaligi tartibi, asosan, shariat tartib-qoidalariga asoslangan. Buxoro amirligida esa shariat normalari mahalliy urf-odat, an’analar bilan aralashib ketgan. Yerga egalik qilish, undan foydalanishga ruxsat berish davlat boshlig‘i – amir ixtiyorida bo‘lib, bekliklarda ushbu vakolatni viloyat hokimlari – beklar amalga oshirganlar. Shu bilan bir qatorda, yerga nisbatan davlatning egaligi va uning davlat boshlig‘i tomonidan taqsimlanishi, o‘z navbatida, xususiy yer egaligini inkor etmagan. Buxoro amirligida yerlar, asosan, uch qismga: davlat (bu amlok yerlar deb ham atalgan), xususiy (mulk), vaqf yerlari (mulki vaqf)ga bo‘lingan. M.A.Abdurayimov o‘z tadqiqotlarida Buxoro amirligidagi yerlarni quyidagi guruhlarga ajratgan: Ekiladigan yer maydonlarining asosiy qismini davlat yerlari tashkil qilgan. Amir eng katta yer egasi hisoblangan. Davlat yerlarini rasman sotish, hadya etish hamda vaqfga berish ta’qiqlangan bo‘lsa-da, bunga doim ham amal qilinmagan. Davlat yerlari bo‘sh yotgan yerlar (qamishzorlar, toshloq, to‘qayzor, tog‘oldi)ni o‘zlashtirish hisobiga ko‘paytirib turilgan. Bunday yerlarni o‘zlashtirgan shaxslar bir necha yil soliqlardan ozod etilib, keyin belgilangan tartibda soliq to‘laganlar. Undan tashqari davlat yerlari hukmdor oldida katta gunoh qilgan yirik yer egallaridan musodara qilingan yerlar hisobiga hamda merosxo‘ri bo‘lmasdan vafot etgan shaxslarning yerlari davlat ixtiyoriga o‘tishi hisobidan ham ko‘paygan. Davlat yerlari soliqlarni «xiroj» tariqasida yer rentasini to‘lagan dehqonlarga foydalanish uchun berilgan. Ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga belgilangan tartibda soliq to‘lashgan. Davlat yerlarining boshqa bir qismi hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdorlariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg‘ol shaklida in’om etilgan. Lekin mang‘itlar hukmronligi davrida suyurg‘ol egalari ashtarxoniylar davridagidek mavqedan mahrum etildi. Suyurg‘ol egasi davlat xazinasiga xiroj to‘lashi hamda oliy hukmdorning chaqirig‘iga ko‘ra zarur holatlarda o‘z qora cherigi bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi. Amir Nasrullo davridan boshlab yer egaligining tanho shakli tarqaldi. Nasrullo o‘ziga bo‘ysunmagan amaldorlar va urug‘ oqsoqollarining yerlarini musodara qilib, bunday yerlarni vaqtincha egalik qilish huquqi bilan o‘z tarafdorlariga hadya (tanho) qilgan. Tanhodor yerga emas, mansabining darajasiga qarab shu yerdan olinadigan soliqning ma’lum qismiga egalik qilardi. Eng kichik tanho yeri 36–60 tanobni tashkil etgan. Xazinaga eng ko‘p soliq ham ana shu yerlardan tusha boshladi. Davlat rasmiy sur’atda yerning oliy darajadagi egasi hisoblansa-da, XIX asrga kelib amlok yerlarining o‘zi ham turli sabablarga ko‘ra xususiy shaxslar qo‘liga o‘tib borganligi kuzatiladi. Mulk yerlariga egalik qilish quyidagi huquqiy asoslarda vujudga kelgan: yerlar amir tomonidan taqdim etilganda; tashlandiq yerlarni o‘zlashtirishdan; amlok yerlarining ma’lum bir qismini ushbu yer egasiga egalik qilish huquqi saqlanib qolinishi sharti bilan mulk yeri tariqasida ajratish huquqi bilan. Yer-mulk egaligining bir qismi davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar osha yashab kelayotgan arablar jamoasiga qarashli bo‘lgan. Bu yer egaligi shakli qo‘zg‘almas mulk hisoblangan hamda hech qanday cheklanishlarsiz meros qilib qoldirish mumkin bo‘lgan. Mulk yerlaridan olinadigan soliqlar haqida tadqiqotchilarning turli fikrlari mavjud. Buxoro amirligida mulk yerlarining uch turi mavjud bo‘lgan: mulki xurri xolis – mulk yerlarining eng mukammal shakli bo‘lib, bu turdagi yerlar barcha soliq va yig‘imlardan ozod etilgan; mulki xiroj – yer egalari tomonidan xiroj solig‘i to‘lanadigan yerga nisbatan mulk shakli31; mulki ushr – ushr solig‘i to‘lanadigan yer turi. Bunda olingan hosilning o‘ndan bir (1/10) qismi miqdorida soliq undirilgan.32 31 1 Қаранг: Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. – С.94 32 2 Қаранг: “Туркестанские ведомости”. 1908. 27 мая Mulki xurri xolis davlat xizmati bilan bog‘liq edi. Bunday yerlar urushlarda jasorat ko‘rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko‘rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga ega bo‘lgan shaxslarga maxsus yorliqlar berilgan. Buxoro amirligida faqatgina mulki xurri xolis yerlaridangina soliq olinmas, qolgan barcha yer egaligi shakllaridan soliq olingan. Yirik xususiy yer egalari bevosita xo‘jalik yuritishmasdan, o‘z yerlarini chorakorlik va mardikorlik asosida ijaraga berishgan. Amirlikda dehqon ahli foydalanayotgan yerlarga nisbatan mulki xiroj atamasi ishlatilgan. Bunday yerlardan rasman hosilning uchdan biri miqdorida soliq belgilangan bo‘lsa-da, amirlikning har bir hududida o‘rnatilgan va belgilangan tartib hamda urf-odatlarga ko‘ra, soliq miqdori hosilning uchdan biridan to beshdan birigacha bo‘lgan. Vaqf yerlari – bu masjid, mozor, xonaqoh, maktabxona, madrasa va maqbaralar33 uchun ajratilgan yerlar edi. Vaqf yerlari asosan diniy muassasalarga yer maydonlarini meros qoldirish hamda xayr-ehson qilish natijasida vujudga kelgan bo‘lib, u yer egaligining alohida shaklini tashkil etgan. Masjid, madrasa, qabristonlarning asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talaba, mudarris hamda mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan olinadigan daromad hisobidan qoplanar edi. Vaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi belgilab qo‘yilgan. Mutavalli, asosan, vaqf egalari avlodlaridan tayinlangan bo‘lib, u vaqf hujjatlariga asoslanib foydani taqsimlab chiqqan. Amirlikda vaqf yerlarini sotish, bunday yerlardan soliq olish taqiqlangan bo‘lsa-da, manbalar va hujjatlar bunga amal qilinmaganini ko‘rsatadi. Amirlikda vaqf yerlari Xiva va Qo‘qon xonliklari kabi ruhoniylarning davlat va jamiyatdagi rolini iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlagan. Mamlakatda vaqf mulklarining turli shakllari mavjud bo‘lib, o‘z yerini chegaralangan shartlarda vaqf mulkiga topshirgan shaxslarga bir vaqtning o‘zida vaqf yeri uning manfaatiga xizmat qilish imkonini berardi. Yerlarning vaqfga aylanishi har xil shartlarda amalga 33 Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX– нач. XX вв.) – Ташкент: Университет, 2001. – С.5 oshirilgan. Masalan, ba’zi hollarda o‘z mulkini vaqfga qo‘ygan shaxs umrining oxirigacha ushbu mulkdan foydalanish huquqini saqlab qolishi mumkin edi. Ushbu mulkdan olinadigan daromadlar o‘rnatilgan vaqf tartibi bo‘yicha vaqfga topshiruvchi shaxsning vafotidan keyin amalga oshirilgan. Vaqf yerlari orasida «xususiy vaqflar» («oilaviy vaqflar») alohida o‘rin tutgan. Buxoro amirligida bunday shakldagi vaqf mulklari «vaqfi avlod» deb nom olgan. Vaqfi avlod yerlari meros tariqasida o‘z avlodiga, ya’ni keyinchalik ham bir urug‘ning a’zolariga meros tariqasida qolib keladigan yer toifasiga kirgan. Vaqfi avlod mulklarini tashkil qilgan shaxslar o‘z merosxo‘rlariga vaqfdan keladigan daromadlarning u yoki bu qismiga masjid yoki madrasalar qurishni vasiyat qilib qoldirganlar. XULOSA Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki amirlik hayotini o’rganar ekanmiz. Amirlik mamuriy boshqaruvi boshqa xonliklardan tubdan farq qilgan. Juda ko’p boshqaruv tizmiga ega bolganligi va bu tizmda boshqaruvning har bir jixatiga etibor qaratilishi o’rganuvchini o’ziga jalb qiladi. Boshqaruvda mahali tizmga ham alohid etibor qaratilganligi ham amirlik boshqaruv tiozmining bir belgisi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Agzamova G.A. O‘zbekiston shaharlari XVI – XIX asrning o‘rtalarida. T.: Adabiyot uchqunlari, 2017. 74–168-b. 2.Begnayev D. XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligining Rossiya bilan savdo aloqalari // ToshDU xabarlari. 1998. 2-son. 36–39-b. 3.Eshov B.J., Odilov A.A. O‘zbekiston tarixi. II kitob (XVI asr o‘rtalaridan – XIX asr ikkinchi yarmigacha). Oliy o‘quv yurtlari tarix fakultetlari talabalari uchun Darslik. – T.: Donishmand ziyosi, 2020. 251–268-b 4. Oblomurodov N., Tolipov F. O‘zbekistonda soliqlar tarixi. – T.: Iqtisodmoliya, 2009. 77–99-b. 5.Ochildiyev F.B. XVIII asrning Ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmida Buxoro – Rossiya o‘rtasida olib borilgan savdo aloqalari // O‘zMU xabarlari. 2018. ½-son. 52–55-b. 6.Po‘latov X. Shaharsozlik tarixi: o‘quv Qo‘llanma. – T.: Fan va texnologiya, 2008. 205–225-b. 7.Sagdullayev A., Aminov B., Mavlonov O‘., Norqulov N. O‘zbekiston Tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. I qism. – T.: Akademiya, 2000. 198–214-b. 8.Sagdullayev A., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi (qadimgi davrlardan XIX asr o‘rtalariga qadar). – T.: Akademiya, 2006. 122–124-b. 9.Sultonov O‘. Muboraknoma Buxoro amirligi devoni ichki yozishmalar Hujjati sifatida // «O‘zbek davlatchiligi tizimida dargoh va devonlar» nomli ilmiyamaliy konferensiya (2018-yil 18-may, Toshkent) materiallari. –T.: Akademnashr, 2019. 137– 146-b. 10.To‘rayev H. Buxoro tarixi: o‘quv Qo‘llanma. – Buxoro: Durdona, 2020. 201–207- b. 11.To‘rayeva G.B., Yunusova B.B. Buxoro amirligida ichki savdo va tangapul muomalasi // O‘zR FA Arxeologiya Institutida 2013-yil 27–28-martda o‘tkazilgan «O‘zbekiston tarixining dolzarb muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida» nomli yosh olimlar respublika Konferensiyasi materiallari. – Samarqand, 2013. 180–184-b.