1 “BUXORO XONLIGI” Mavzusida 1 soatlik DARS ISHLANMASI Mavzu: Buxoro xonligi. Darsning ta’limiy maqsadi: o’quvhilarda Buxoro xonligi mavzusi haqida bilim,ko’nikma va malakalarni hosil qilish Darsning tarbiyaviy maqsadi:1.O’quvchilarni o’z ustilarida mustaqil ishlashga o’rgatish.2.Komil insoniylik ,Vatanparvarlik ,Vatanga sodiqlik ruhida tarbiyalash.3.Ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy va madaniy meroslarni ko’z qorachig’iday asrab avaylashga o’rgatish. Rivojlantiruvchi maqsad: 1.O’quvchilarni darsga oldindan tayorgarliklarini xis qildirish.2.Tarix faniga qiziqishlarini dars davomida turli musobaqalar uyushtirish yo’li bilan oshirib boorish.3.Past o’zlash tiruvchi o’quvchilar bilan darsning oxirgi daqiqalarda shug’ullanish. Darsning turi: yangi tushuncha va bilimlarni tashkil qilish. Dars usuli: Zamonaviy,aqliy hujum. Dars jihozi: darslik, dars ishlanma, ko’rgazmali qurollar, tarqatma va didaktikmatiriallar va dunyoning siyosiy haritasi. Texnik vositalar: telivizor , DVD va ko’rgazmalar yozilgan disklar. Darsning blok-chizmasi Dars bosqichlari Vaqt Usullar 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O'tilganlarni takrorlash 7 daqiqa 3 Yangi mavzu ustida ishlash 17 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 15 daqiqa 5 Uyga vazifa 3 daqiqa 2 Darsning borishi: a. Tashkiliy qism b. Savol-javob c. Yakunlash va baholash I.Tashkiliy qism: salomlashish, davomatni aniqlash, II.Ma’naviy-siyosiy daqiqa:dunyo xabarlari va yurtimiz voqiyalari. III.O’tilgan mavzularni takrorlash va mustahkamlash. 1. Shayxulislom — ? 2. Mubayyin -? 3. Rojalar—? IV.Yangi mavzu bayoni: Shayboniyxon halok bo’lgach, uning o’rniga amakisi Ko’chkunchixon taxtgao’tirdi. Ko’chkunchixondan so’ng taxtga o’g’li Abu Said (1530—1533) o’tirdi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o’g’li Ubaydullaxon (1533—1540) qo’liga o’tdi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko’chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga otameros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton (Ubaydullaxonning otasi)ga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo’ldi. Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Avvalo, u Ismoil Safaviy va qizilboshlilar (Ular 12 shia imomi sharafiga 12 qizil yo’llik matodan salla o’rab yurishgan)ning hujumlarini bartaraf etib, Movarounnahrni ularning harbiysiyosiy tazyiqlaridan saqlab qoldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama o’sdi. Ubaydullaxon o’z davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishg’ol etgan qizilboshlilarni bir necha marta 3 magiubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda, u mamlakat ichkarisidagi o’zaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach, ichki ziddiyatlar yana kuchaydi. Hokimiyat uchun qattiq kurashlar boshlandi. Shayboniyxon avlodlarining har birida 10—12 nafardan o’g’il bolib, ularning har biri tojtaxtga da'vogar edilar. Ularning har biri o’z otamerosi bo’lgan hududlarda o’z qo’shiniga bosh bolib, mustaqillikka intilar, o’zini oliy hukmdor deb his etar hamda imkoni bolsa, xonlik taxtini egallash ishtiyoqida edilar. Ubaydullaxondan so’ng shayboniylar sulolasi vakillari o’rtasida o’zaro nizolar avjiga chiqdi. Buning oqibatida Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1540—1541) dan so’ng mamlakatda qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya'ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo’ldi. Biri — Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi — Ko’chkunchixonning o’gli Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila boshldilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bolinib ketdi. Biroq qachondir, kimdir bu holatga chek qo’yishi kerak edi. Mamlakatdagi parokandalikka chek qo’yish uchun markaziy hokimiyatni yana tiklash va kuchaytirish zarur edi. Bu zaruriyatni qonli urushlarsiz amalga oshirib bo’lmas edi. Ana shunday sharoitda kurash maydoniga Miyonqol hukmdori Iskandar Sultonning o’g’li Abdullaxon II (1534-1598) chiqdi. Iskandarxon xonadoga Buxoro yaqinidagi Jo’ybor qishlog’ida istiqomat qiluvchi, g’oyatda katta nufuzga ega bo’lgan shayx Muhammad Islom (1493— 1563)ning ixlosi baland bo’lganligi Abdullaxonga bu kurashda juda katta madad bo’ldi. Muhammad Islom va uning avlodlari o’zlarining kelib chiqishini ota tomondan Muhammad payg’ambar avlodlariga, ona tomondan csa Chingizxon va Jo’jiga ular edilar. Aslzodalik va tasavvuf tariqadagi mavqeyiga ko’ra, Jo’ybor shayxlari somoniylar davridan boshlaboq davlat ishlarida muhim mansablarni egallab kelar edilar. XVI asrning ikkinchi yarmida Shayx Muhammad Islom, keyinchalik uning o’g’li Shayx Abubakr Sa’d Buxoroda 4 shayxulislom lavo/ egallagan edilar. 1556 yili Muhammad Islomning ko’magida Abdullaxon amalda Buxoro egallaydi. Muhammad Islom Alloh nomidan Abdullaxonning faoliyatiga oq fotiha bergan edi. Abdullaxon II avval amakisi, Balx va Badaxshon hukmdori Pirmuhammadni (1557—1561), keyin otasi Iskandarxonni (1561 — 1583) xon deb e’lon qilgan bo’lsada, amalda mamlakat hukmdori Abdullaxon II ning o’zi edi. Abdullaxonning butun hukmronlik davri tinimsiz urushlarda kechdi. Chunonchi, 1574yili Balxni, 1578yili Samarqandni, 1583yili Toshkent va Farg’onani, 1584yili Badaxshonni, 1595yili Xorazmni zabt etdi va o’z davlati tarkibiga qo’shib oldi. Shundan keyin uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqko’lgacha yetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagona hukmdor qo’li ostida birlashtirildi. XVI asr oxirlariga kclib Buxoro xonligi nisbatan markazlashgan ulkan davlatga aylandi. Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola — shayboniylar sulolasi bo’ldi. Bu sulola o’zbek davlatchiligi rivojiga ma’lum darajada hissa qo’shdi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o’zbek davlatchiligi o’z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko’tarila oldi Abdulllaxon II mamlakatni birlashtirish yo’lida shayboniy sultonlarning markaziy hokimiyatni kuchsizlaninishga urinishlariga qarshi tinimsiz va shafqatsiz kurash olib bordi. Bu maqsad yo’lida qarindoshlariga ham shafqat qilmadi. Abdullaxon II garchand davlatni markazlashtira olgan bo’lsada, davlatdagi ichki nizolarga to’la barham bera olmadi. Shunday qilib, Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil o’tgach, bir asr davom etgan shayboniylar sulolasi hukmronligi barham topdi. Shayboniy Abdullaxon II 1598yil fevral oyida vafot etgach, taxtga uning o’g’li Abdulmo’min o’tqizildi. Biroq o’sha yili — 1598yil iyul oyida Abdulmo’min fitnachilar tomonidan O’ratepa va Zomin oralig’ida o’ldirildi. Undan qolgan ikki yashar o’g’ilning xonlik huquqini hech kim tan olmadi. Taxt uchun kurash boshlandi.Buxoroning bir guruh amirlari shayboniylardan Ibodulla Sultonning o’g’li Abdulaminni xon qilib ko’tarishga urindilar. 5 Ayni paytda, qozoq xoni Tavakkal Movarounnahrga qo’shin tortib, Axsi, Andijon, Toshkent, Samarqandni egallab, Buxoro tomon yurdi. Xurosondan Buxoroga yetib kelgan Pirmuhammadxon Buxoro himoyasiga kirishdi. Xonlikning ko’pgina amirlari o’z qo’shinlari bilan Pirmuhammadxonga qo’shildi. Tavakkal Buxoroni 2 oy davomida qamal qilsada, uni ololmay Samarqand tomon chekindi. Pirmuhammadxon qo’shinlari uni ta'qib etib, 1599yil avgust oyi oxirlarida Miyonqolning Uchqora mavzeyiga yetib oldilar va shu yerda bo’lgan jangda Tavakkal qo’shinlari tormor keltirildi. Movarounnahr hududi ozod etildi, qozoq lashkarlari Dashti Qipchoqqa chekindi. Pirmuhammad Buxoro xonligini yana ikki yilcha idora qildi. Tez orada Jalo’lr, Do’rmon qabila boshliqlarining ig’vosi bilan Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammad o’rtasidagi munosabatlar buzildi. Oxiroqibatda Pirmuhammadxon bilan ashtarxoniy Jonibek Sultonning o’g’li Boqi Muhammad o’rtasida 1601yilda Samarqand yaqinidagi Bog’i Shamol mavzeyida jang bo’ladi. Jangda Pirmuhammadxon yengiladi va 80 yoshida qatl etiladi. V.Yangi mavzuni mustahkamlovchi savollar 1. Ubaydullaxon davrida davlat Buxoro xonligi deb atala boshlandi. 2.Abdullaxon II davlatchiligimiz tarixida yirik markazlashgan davlat barpo etdi. 3.Shayboniylar sulolasi hukmronligi bir asr davom etdi. Uyga topshiriq: O’tilgan mavzularni mustahkamlash, yangi mavzuga tayorlanib kelish