BYUDJET SOLIQ SIYOSATI Reja: 1. Davlat byudjetining mohiyati, funksiyalari va ahamiyati 2. Davlat byudjetining daromadlari 3. Davlat byudjetining xarajatlari 4. Davlat xarajatlari, soliq va balanslashgan byudjet multiplikatorlari. 5. Diskret va nodiskret fiskal siyosat. Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish) munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini toʻplash va uni jamiyat taraqqiyotining turli sohalarini (iqtisodiyot, maorif, sogʻliqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga yoʻnaltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash vositasidir. Mohiyatiga koʻra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi boʻlib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha xususiyatlarga ega va unga tegishli boʻlgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning oʻzida, davlat byudjeti faqat oʻziga xos boʻlgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular oʻz navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa boʻlinmalaridan ajratib turadi va unda markaziy oʻrinni egallashga imkon beradi. Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi boʻlsa-da, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslari asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon boʻladi. Yagonalik va yuqori darajada markazlashuv davlat byudjetining muhim xususiyatlaridandir. Davlat byudjetiga xos xususiyatlar mablagʻlar bilan byudjet siyosatini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qoʻshilishini tushunmoq kerak: 1) davlat miqyosida yalpi ichki mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar; 2) davlatning asosiy moliyaviy rejasi. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning moliyaviy vositasi sifatida davlat byudjeti boshqa xususiyatlarga ham ega. Yalpi ichki mahsulotning davlat byudjeti orqali taqsimlanishi ma’lum darajada, almashuvdan ajralgan holda sodir boʻladi. Qiymatning davlat byudjeti orqali harakatlanishi moddiy mahsulotning harakatidan toʻliq uziladi va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat davlat byudjetidan tashqarida, byudjet resurslari sarflanayotganda taqsimlash va almashuv operatsiyalarining qayta qoʻshilib ketishi sodir boʻladi. Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini koʻrib chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. Yalpi ichki mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash bir vaqtning oʻzida, oʻzaro bogʻlangan va ma’lum darajada mustaqil boʻlgan uch bosqichga egadir: 1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (byudjet daromadlari); 2) hududiy va ma’lum maqsadlarga moʻljallangan koʻp sonli byudjet fondlarini yaratish; 3) byudjet fondidan foydalanish (byudjet xarajatlari). Davlat byudjeti orqali yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning bu bosqichlari bir vaqtning oʻzida va uzluksiz sodir boʻlsada, bu ularning nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Bu bosqichlarni boʻlish va ularni alohida-alohida koʻrib chiqish orqali byudjetli taqsimlashning xarakteri, shakli va metodlari toʻgʻrisida osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. Birinchi bosqichda yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli pul mablagʻlarining bir qismi davlatning qoʻlida toʻplanishi sodir boʻladi. Ana shu asosda mablagʻlarni oluvchi sifatida davlat bilan mablagʻlarni toʻlovchilar oʻrtasida byudjet munosabatlari vujudga keladi. Bu munosabatlar, asosan, majburiylik (imperativlik) xarakteriga egadir. Bu bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining xarakterli xususiyati shundaki, byudjetga tushuvchi mablagʻlar ajratib olingan boʻlib, ular qat’iy chegaralanmagan. Ularning barchasi hozircha yagona maqsadga — umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yoʻnaltirilgan. Davlat pul fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga moʻljallangan fondlarni kristallizatsiya qilish boshlanganda barham beriladi. Byudjet fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan foydalaniladi: Davlat byudjetiga toʻlovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar), eng avvalo, toʻlovchilarning xarajatlaridan iborat boʻlib, ularning daromadlaridan chegirilsada, bir vaqtning oʻzida ular davlat byudjetida davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi. Ana shundan taqsimlash munosabatlariga kirishgan ishtirokchilar (tomonlar) oʻrtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga keladi. Davlat byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor boʻlsa, bu narsa u yoki bu darajada toʻlovchilarning (yuridik va jismoniy shaxslarning) manfaatdorligini pasaytiradi. Davlat byudjetining daromadlari oʻzining yaxlitligi bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga — ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi. Byudjet daromadlari davlatning subyektlar (xoʻjaliklar va aholi) bilan oʻzaro munosabatlarining aniq chegaralangan, aniqlangan qismini ifoda etadi. Bu munosabatlar xilma-xil boʻlishiga qaramasdan, ular umumiy belgilarga ega va umumlashtirilgan, abstrakt holda ishlab chiqarish (byudjet) munosabatlarining alohida elementi sifatida maydonga chiqadi. Byudjet daromadlari oʻzlarining iqtisodiy tabiatiga koʻra obyektiv boʻlib, ular davlatning subyektlar (xoʻjaliklar va aholi) bilan barqaror aloqalarini ifodalaydi. Ularning obyektiv zarurligi davlatning oʻziga xos funksiyalarga ega boʻlgan mavjudligi bilan belgilanadi. Davlat byudjeti daromadlarining farqlanuvchi belgisi shundan iboratki, ular taqsimlash natijasi (byudjetga toʻlovlar) va yanada taqsimlash obyekti (byudjet ichidagi fondlarni shakllantirish va moliyalashtirish) sifatida maydonga chiqadi. Demak, davlat byudjetining daromadlari aniq ifodalangan byudjet kategoriyasi boʻlib, ularni 2) davlat byudjetining daromadlari 1) byudjetga toʻlovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar) shakllantirish va ulardan foydalanish taqsimlashning byudjet mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Davlat byudjetining xarajatlari xuddi uning daromadlari singari, ikkiyoqlama xarakterga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari, boshqa tomondan esa — subyektlarning ixtiyoriga tushadigan qaytarilmaydigan mablagʻlar boʻlib, ularning daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga moʻljallangan tegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana shu ikkiyoqlama xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, balki taqsimlash jarayonlarining oraliq bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Bu yerda byudjet fondlarining egasi — davlat va pul mablagʻlarini oluvchilar — subyektlar oʻrtasida yangi taqsimlash munosabatlari paydo boʻladi. Daromadlar singari, davlat byudjetining xarajatlari ham obyektiv iqtisodiy kategoriyadir. U kategoriya sifatida byudjetli taqsimlash munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt holda umumlashtiradi. Ularning moddiylashuvi byudjetdan subyektlarga pul mablagʻlarining teskari oqimi bilan xarakterlanadi. Shunday qilib, davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda umumdavlat pul fondini shakllantirish, mablagʻlarni byudjetlar ichida taqsimlash va subyektlarni byudjetdan moliyalashtirish natijasida vujudga keladigan, oʻzaro bogʻlangan taqsimlash munosabatlarining butun kompleksi tushuniladi. Davlat byudjeti koʻp sonli va boʻlingan taqsimlash aktlarining majmui orqali yalpi ichki mahsulot harakatining asosiy yoʻnalishlarida namoyon boʻladi. Aynan byudjet iste’mol va jamgʻarish fondlarining shakllanishida, iste’mol fondining qismlarga ajralishiga, sof daromadning davlat va subyektlar oʻrtasida boʻlinishiga hal qiluvchi ta’sir koʻrsatadi. Mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi koʻrinishida qonuniy rasmiylashtirilgan, davlat pul fondlarini yaratish va ulardan foydalanish borasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuiga davlat byudjeti deyiladi. 1) taqsimlash; Davlat byudjeti ikki xil funksiyani bajaradi: 2) nazorat. Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati namoyon boʻladi. Bu davlat byudjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash munosabatlarining mazmunida yaqqol koʻrinadi. Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir; Shuning uchun ham davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi oʻziga xos boʻlgan xususiyatga ega boʻlib, undan taqsimlangan yalpi ichki mahsulotni qayta taqsimlashda foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet mablagʻlari milliy daromadda davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga boʻlinadi va koʻp sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yoʻnaltiriladi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha boʻlinmalari bevosita yoki bilvosita bogʻlangandir. Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham oʻziga xos xususiyatlarga ega. Birinchi xususiyat umumiylik, universallik. Bu milliy iqtisodiyotni tezkor boshqarishda davlat byudjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun sharoit yaratadi. Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli boʻlgan ikkinchi xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat byudjetining yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum ketma-ketlikda boʻysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, oʻz navbatida, yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit yaratib beradi. Kuchli majburiylik, imperativlik davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli boʻlgan uchinchi xususiyatdir. Byudjet davlatniki boʻlganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi. Davlat byudjetining nazorat funksiyasi: 1) davlat byudjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablagʻlarini jalb qilish; 2) mablagʻlarni sarflashning qonuniyligini ta’minlash; 3) byudjet mexanizmi orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishni koʻzda tutadi. Subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi koʻrinishda boʻlishi mumkin: - moliyaviy resurslarga boʻlgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish; - moliyaviy resurslarga boʻlgan qoʻshimcha ehtiyojni mavjud byudjet resurslarini manyovr qilish, ya’ni byudjet kreditlarini bir obyektdan ikkinchisiga oʻtkazish yoʻli bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning oʻzlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni toʻliq oʻzlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi; - qoʻshimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va boshqalar. 26.2. Davlat byudjetining daromadlari Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri boʻlib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli boʻlgan daromadlar va jamgʻarmalarning bir qismini byudjetga oʻtkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablagʻlari tashkil etadi. Bu byudjet kategoriyasining namoyon boʻlish shakli byudjetga tushuvchi turli soliqlar, toʻlovlar, yigʻimlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Miqdoriy jihatdan davlat byudjetining daromadlari yaratilgan yalpi ichki mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini koʻrsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmogʻi mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq davlat byudjetida mablagʻlarni yigʻish miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqlanadi. Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayoni quyidagi prinsiplarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir: - soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak; - soliqlar ularni toʻlovchilar oʻrtasida teng taqsimlanmogʻi lozim; - soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga ta’sir koʻrsatmasligi; - soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi; - davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq boʻlishi lozim; - soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak; - subyektlarning mustaqil faoliyat koʻrsatishiga sharoit yaratish, ya’ni, subyektlarga tegishli boʻlgan mablagʻlarning bir qismini davlat byudjetiga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir koʻrsatmasligi kerak. Chegaradan oʻtib ketilganda subyektlarning mustaqilligini yoʻqotishiga, kasodga uchrash hollarining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning oʻsish sur’atlarini ta’minlashga intilish susayadi, xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi boshlanadi; - subyektlarning xatti-harakati va intilishiga bogʻliq boʻlmagan holda vujudga kelgan daromadlarning toʻliq yoki qisman byudjetga olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan olingan barcha daromadlar davlatning ixtiyoriga oʻtishi kerak. Bu prinsipning ta’siri ostiga subyektlar ma’muriyati notoʻgʻri, noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan daromadlar ham kiritilmogʻi lozim; - ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga olish. Bu prinsip davlat byudjeti daromadlarini davlat korxonalarining mablagʻlari hisobidan tashkil etishda qoʻllanilishi mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi va bir vaqtning oʻzida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda davlatning manfaatlarini ta’minlaydi; - byudjet mexanizmining ragʻbatlantiruvchi ta’sirini ta’minlash. Mablagʻlarni subyektlar ixtiyorida byudjetga oʻtkazilishi ularning samarali faoliyat koʻrsatishga ragʻbatlantirishi kerak. - byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu prinsip byudjet daromadlarini aholi mablagʻlari hisobidan shakllantirishda qoʻllanilib, uning natijasida aholi daromadlari darajasiga bogʻliq ravishda bir qismi byudjetga oʻtkaziladi. Davlat byudjetining daromadlari oʻzlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va toʻlovlarning turi, mablagʻlarning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. Davlat byudjetining daromadlari oʻz manbalariga koʻra quyidagi guruhlarga boʻlinadi: - soliqli daromadlar; - soliqsiz daromadlar; - tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda oʻtkaziladigan pul mablagʻlari. Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yigʻimlari, mahalliy soliqlar va yigʻimlar, bojxona bojlari, boj yigʻimlari va boshqa boj toʻlovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat. Soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi: -davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar (soliqlar va yigʻimlar toʻgʻrisidagi qonunchilikka muvofiq toʻlangan soliq va yigʻimlardan soʻng); -byudjet tashkilotlari tomonidan koʻrsatilgan toʻlovli xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yigʻimlar toʻgʻrisidagi qonunchilikka muvofiq toʻlangan soliq va yigʻimlardan soʻng); -fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qoʻllash natijasida olingan mablagʻlar, jumladan, jarimalar, musodaralar, tovon toʻlashlar va davlat subyektlariga yetkazilgan zararlarni qoplash boʻyicha olingan mablagʻlar hamda majburiy undirilgan boshqa mablagʻlar; - moliyaviy yordam koʻrinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va byudjet kreditlaridan tashqari); - boshqa soliqsiz daromadlar. - Tushumlarning quyidagi koʻrinishlari ham byudjet daromadlari tarkibida hisobga olinishi mumkin: - davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara haqi yoki boshqa koʻrinishda olinadigan mablagʻlar; - kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda byudjet mablagʻlarining qoldigʻi boʻyicha foizlar koʻrinishida olinadigan mablagʻlar; - davlat mulkiga tegishli boʻlgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablagʻlar; -qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan byudjet mablagʻlaridan foydalanganlik uchun haq; - davlatga qisman tegishli boʻlgan xoʻjalik jamiyatlari ustav kapitalining hissasiga yoki aksiyalar boʻyicha dividendlarga toʻgʻri keladigan foyda koʻrinishidagi daromadlar; - davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va yigʻimlar toʻgʻrisidagi qonunchilikka muvofiq toʻlangan soliq va yigʻimlardan soʻng); - davlatga tegishli boʻlgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olinadigan qonunchilikda koʻzda tutilgan boshqa daromadlar. Byudjetning daromadlar qismini toʻldirishning manbalaridan biri byudjet tizimida boshqa darajada turgan dotatsiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar yoki mablagʻlarni qaytarilmaslik va tiklamaslik shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablagʻlarni oluvchi byudjetning daromadlarida oʻz ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda oʻtkazilayotgan mablagʻlar ham byudjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi. Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda klassifikatsiyalanadi: 1. Toʻgʻri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq toʻlovidan davlat byudjetiga ajratmalar; yagona soliq toʻlovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan birgalikda) davlat byudjetiga ajratmalar; jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqlar va tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan qat’iy soliqlar kiradi. 2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qoʻshilgan qiymat soligʻi; aksizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj toʻlovi; transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilgʻisi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliqdan iborat. 3. Resurs toʻlovlari va mol-mulk soligʻi. Bu guruhga kiruvchi soliqlar va toʻlovlar mol-mulk soligʻi; yer soligʻi; yerosti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni oʻz ichiga oladi. 4. Ustama foydadan olinadigan soliq. 5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq. 6. Boshqa daromadlar. Oʻzining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga koʻra davlat byudjetining daromadlari ikki guruhga boʻlinishi mumkin: – xoʻjalik yurituvchi subyektlardan olinadigan daromadlar; – aholidan tushumlar. Mulkchilik shakliga koʻra davlat byudjetining daromadlari quyidagi koʻrinishlarda boʻlishi mumkin: – nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; – davlat xoʻjaliklaridan olinadigan daromadlar; – aholidan olinadigan mablagʻlar. Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda jalb qilinishi mumkin. Bunda daromadlarni majburiy shaklda jalb qilish hal qiluvchi rol oʻynaydi. Ixtiyoriy shakldagi toʻlovlarga davlat obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar kiradi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi majburiylik – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ma’lum bir mablagʻlar belgilangan muddatlarda byudjetga oʻtkazilishi zarurligini anglatadi. U yoki bu toʻlovni qonun tomonidan majburiy deb e’tirof etilishi toʻlanmagan summalarning majburiy undirilishini koʻzda tutadi. Subyektlarning daromadlari davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni qoʻllab, olinishi mumkin: 1) soliqli metodlar; 2) nosoliqli metodlar. Soliqli metodlar uchun mablagʻlarning davlat byudjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan oʻrnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bogʻliq. Ular yordamida xoʻjalik yurituvchi subyektlar va aholiga tegishli boʻlgan mablagʻlarning bir qismi davlat ixtiyoriga oʻtkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qoʻshilgan qiymat soligʻi, aksizlar, daromad (foyda) soligʻi, yer soligʻi, mol- mulk soligʻi va boshqa soliqlar kiradi. Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli boʻlgan korxona va tashkilotlardan olinadigan toʻlovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarishni talab etmaydigan mablagʻlar ham davlat byudjetining daromadlari boʻlishi mumkin. 26.3. Davlat byudjetining xarajatlari Davlat byudjetining xarajatlari umumiy moliyaviy kategoriya boʻlgan byudjetning koʻrinishlaridan biri boʻlib, unga tegishli boʻlgan umumiy xususiyatlarga egadir. Davlat byudjetining xarajatlari xarajatlarning konkret turlari orqali namoyon boʻladi. Byudjet xarajatlari konkret turlarining xilma-xilligi esa, oʻz navbatida, quyidagi omillarning mavjudligi bilan belgilanadi: davlatning iqtisodiy tabiati va funksiyalari; mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi; byudjetning milliy iqtisodiyot bilan bogʻlanganligi; iqtisodiy munosabatlarning rivojlanganlik darajasi; byudjet mablagʻlarining namoyon boʻlish shakllari va h.k. Davlat byudjetining barcha xarajatlarini quyidagi guruhlarga boʻlish mumkin: – ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qoʻllab-quvvatlash xarajatlari; – milliy iqtisodiyotga xarajatlar; – mudofaa xarajatlari; – boshqaruv xarajatlari. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qoʻllab-quvvatlash xarajatlari oʻz tarkibiga maorif, sogʻliqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga beriladigan ijtimoiy nafaqalarni oladi. Davlatning ijtimoiy funksiyasini oʻzida aks ettirib, bu guruhdagi byudjetning xarajatlari xalq ta’limi tizimini rivojlantirish va takomillashtirishga, fan va madaniyatni moliyalashtirishga, aholining tibbiy xizmatga boʻlgan talabini qondirishga, ijtimoiy sugʻurta va ijtimoiy ta’minotni amalga oshirishga keng yoʻl ochib beradi. Milliy iqtisodiyotga byudjetdan xarajat qilinishi davlatning xoʻjalik yurituvchi asosiy subyektlardan biri ekanligidan darak beradi. Aynan bu xarajatlar keng miqyoslarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industriya asosida qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarishni rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarini texnika vositalari bilan qayta ta’minlashga imkon yaratadi. Shuning uchun ham davlat byudjetining bu xarajatlari orasida iqtisodiyot va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari alohida oʻrin egallaydi. Davlat byudjetining mudofaa xarajatlari ham davlatning funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning oʻz mudofaa qobiliyatini mustahkamlashi zarurligi bilan bogʻliqdir. Qurolli kuchlarning barcha turlari byudjet mablagʻlari hisobidan moliyalashtiriladi. Boshqaruv shaklidagi faoliyat turining davlat tomonidan amalga oshirilishi, uning xoʻjalik-tashkilotchilik funksiyasi davlat byudjetidan boshqaruv xarajatlari deb nomlangan alohida xarajatlar ajratilishini taqozo etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari, sud va prokuratura fuqarolarning oʻzini-oʻzi boshqaruv organlari) xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Davlat byudjetining xarajatlari uning daromadlari bilan uzviy bogʻlangandir. Bunday oʻzaro bogʻliqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq kelishi va ularning bir-biriga oʻzaro taʼsir koʻrsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, byudjet xarajatlarining hajmi byudjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. Oʻz navbatida, byudjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham bu yerda byudjet xarajatlarining shunday hajmini va milliy xoʻjalikda pul fondlarini shakllantirishda byudjet mablagʻlaridan foydalanishning shunday muddatlarini oʻrnatish kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy- iqtisodiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlash, boshqa tomondan esa, ishlab chiqarishning oʻsishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va milliy xoʻjalikdagi proporsiyalarni optimallashtirish orqali davlat byudjetining xarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga oʻz ta’sirini koʻrsatadi. Davlat byudjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy xoʻjalikning samaradorligi nuqtayi nazaridan baholashni dolzarb muammoga aylantirib qoʻyadi. Bunda milliy xoʻjalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli boʻlgan daromadlarning qoʻshimcha ravishda oʻsganligiga e’tibor berish bilan cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bunda, bir vaqtning oʻzida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarga, milliy xoʻjalikning ehtiyojlariga bogʻliq hamda byudjet mexanizmi orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi. Davlat byudjetining xarajatlaridan foydalanish byudjetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan, byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada koʻzda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga byudjetdan mablagʻlarni taqdim eish tizimi tushuniladi. 26.4. Davlat xarajatlari, soliq va balanslashgan byudjet multiplikatorlari. Qisqa muddatli davrda byudjet-soliq siyosati davlat xarajatlari, soliq va balanslashgan byudjet multiplikatorlari samarasi ta’siri ostida boʻladi. ΔG ↑ → ΔE↑ (ΔEqΔC) → ↑ΔY(ΔY=ΔC x mg) Davlat xarajatlarining ΔG miqdorga oʻsishi rejalashtirgan xarajatlarining ΔE miqdorda oʻsishiga va umumiy xarajatlarning egri chiziq boʻyicha yuqoriga surilishiga olib keladi. Bu vaziyatda yalpi ishlab chiqarish hajmi (ΔY) miqdorida oʻsadi. Xarajatlardagi ozroq oʻzgarish daromadlardagi undan ancha katta boʻlgan, oʻzgarishni keltirib chiqaradi va ΔY/ ΔE=1/(1-b) boʻladi (10.1-chizma). ΔY=ΔE x (1/(1-b))= ΔE x m Soliqqa tortish hisobga olinmaganda yopiq iqtisodiyot uchun davlat xarajatlari multiplikatori va ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini quyidagi tenglamalar sistemasini yechish orqali topish mumkin: Y=C+I+G C=a+bY Bu yerda: Y=C+I+G – yopiq iqtisodiyot uchun asosiy makroiqtisodiy ayniyat; E=Y E E2=Y2 E2=E1+ΔE(ΔG) ΔE E1=Y1 E1=C1+I1+G1+Xn1 ΔY E1=Y1 E2=Y2 Y 1-chizma. Davlat xarajatlari oʻzgarishining multiplikativ samarasi Tenlamalar sistemasini Y uchun yechib quyidagi natijani olamiz: 1 Y = ---------- (a+I+G); 1-b Bu yerda: 1/(1-b) – yopiq iqtisodiyotda soliqqa tortish hisobga olinmagan vaziyatda xarajatlar multiplikatori; (a+I+G) – avtonom xarajatlar; b=MPC – isteʼmolga chegaralangan moyillik boʻlib multiplikator miqdorini belgilovchi asosiy omildir. Soliqqa tortish hisobga olinganda iste’mol funksiyasi oʻzgaradi va C=a+b(1-t)Y koʻrinishni oladi. Bu tenglamani asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qoʻyib yechsak, quyidagi natijani olamiz: 1 Y= --------------- (a+I+G) 1-b ( 1-t) Bu yerda: 1 / (1-b(1-t) – yopiq iqtisodiyotda xarajatlar multiplikatori; t – chegaraviy soliq stavkasi. t =ΔY/ΔT Bu yerda: ΔT – toʻlanadigan soliqlar miqdorining oʻsishi; ΔY – daromadlarning oʻsishi. Progressiv soliq tizimi multiplikator samarasini yumshatadi va ishlab chiqarish hamda bandlilik darajalarini barqarorlashtiradi. Soliqqa tortish hisobga olingan holdagi xarajatlar multiplikatori soliqqa tortish hisobga olinmagan holdagi soliq multiplikatoridan ancha kichikroq miqdorga ega, chunki daromadlarga aylangan xarajatlarning bir qismi soliqlarga chegirilib, muomaladan chiqadi va multiplikatsiya samarasini pasaytiradi. Bu ikkala formulani solishtirganda ham koʻzga tashlanadi. Shuningdek, ochiq iqtisodiyotda oshgan daromadlarning bir qismi importga yoʻnaltirilishi oqibatida muomaladan chiqib ketishi tufayli multiplikator samarasi yopiq iqtisodiyotga nisbatan pastdir. Ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlari multiplikator va muvozanatli ishlab chiqarish hajmi quyidagi tenglamalar sistemasini yechib topiladi: Y=C+I+G+Xn C=a+b(1-t) x Y Xn=g+m’Y Agarda (2) va (3) tenglamalarni asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qoʻyib, yechsak quyidagi yechimga ega boʻlamiz: 1 Y= ------------------- (a+I+G+g) 1(1-b(1-t)+m’ Bu yerda: 1 / 1(1-b(1-t)+m’ ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlar multiplikatori. Muvozanatli daromadlar darajasiga soliqlarni kamaytirish ham multiplikativ ta’sir koʻrsatadi. Soliqlar miqdorini ΔT ga kamaytirsak, tasarrufdagi daromad darajasi ΔT ga oshadi. Iste’mol xarajatlari mos tarzda ΔTx b (bu yerda b-iste’molga chegaraviy moyillik) miqdorga oshadi va u rejalashtirilgan xarajatlar egri chizigʻini yuqoriga siljitadi, milliy ishlab chiqarish hajmini esa ΔU ga oshiradi. Soliq multiplikatsiya samarasi davlat xarajatlari singari soliqlarning bir marta oʻzgarishi oqibatida iste’molning bir necha bor oʻzgarishiga bogʻliq. T↓(ΔT) Yd↑ (ΔYd= -ΔT) C↑ (ΔC=b(-ΔT)) E↑ (ΔE=b(-ΔT))  Y↑ (ΔY=b(- ΔT) C↑ (ΔC=b(b(-ΔT)) E↑ (ΔE=b2(-ΔT)) Y↑ (ΔY=b2(-ΔT))  C↑ (ΔC=b(b2(-ΔT))) va h.k. Demak, soliq multiplikatorini quyidagicha tasvirlash mumkin: ΔY - b ----------- = ------- ΔT 1- b Agar davlat byudjetiga barcha soliq tushumlari joriy daromad–Y dinamikasiga bogʻliq deb hisoblasak soliq funksiyasi T = tY – koʻrinishni oladi. Bu holatda iste’mol funksiyasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi: S=a+b(Y-tY)= a+b(1-t) Y, Soliq multiplikatori esa quyidagi koʻrinishni oladi: -b mt = ----------- 1-b(1-t) Bu yerda: mt – yopiq iqtisodiyot uchun soliq multiplikatori. Toʻliq soliq funksiyasi T=Ta+tY koʻrinishga ega. Ta – avtonom soliqlar (masalan, mulkka, yerga soliqlar). Toʻliq soliq funksiyasini e’tiborga olsak, iste’mol funksiyasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi: S=a+b[Y-(Ta+tY)] Iste’mol funksiyasining ushbu shaklini hamda sof eksport funksiyasini hisobga olib ochiq iqtisodiyot uchun soliq multiplikatorini hisoblasak u -b -b mt = ------------------ koʻrinishini oladi. 1-b(1-t)+ m’ Demak soliqlarni bir miqdorga kamaytirilishi yoki koʻpaytirilishi natijasida YaIM hajmining bundan necha marta koʻp miqdorga oʻzgarishi iste’molga chegaralangan moyillik, chegaraviy soliq stavkasiga va importga chegaralangan moyillik darajalariga bogʻliq Ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlari multiplikatori va soliq multiplikatorini hisobga olganda muvozanatli ishlab chiqarish hajmi modeli quyidagicha boʻladi: 1 b Y= -------------------- (a+I+G+g) - ------------------ Ta 1-b(1-t)+m’ 1-b(1-t) + m’ Aytaylik hukumat oʻz xarajatlarini qandaydir miqdorga oshirdi va bu xarajatlarni moliyalashtirish uchun soliq miqdorini ham shuncha oshirdi. Bunda davlat xarajatlari va avtonom soliqlar miqdorlarining bir vaqtning oʻzida bir xil miqdorda oʻzgarishi natijasida daromadlarning jami oʻzgarishi ΔY miqdori quyidagiga teng boʻladi: 1 b ΔY= -------------------- ΔG - ------------------ ΔTa 1-b(1-t)+m’ 1-b(1-t) + m’ Agar davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga koʻpaysa muvozanatli ishlab chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga koʻpayadi. Buni balanslashgan byudjet multiplikatori deb yuritiladi. Balanslashgan byudjet multiplikatori birga teng yoki undan kichikroq boʻladi. Davlat xarajatlari oʻzgarishidan yuzaga keladigan multiplikativ samara soliqlar pasayishidan olinadigan multiplikativ samaradan kattaroq boʻladi. Bu holat davlat xarajatlarining daromadlar va is’temol hajmiga ta’siri (soliqlar oʻzgarishi ta’siriga nisbatan) kuchliroq ekanligi oqibatidir. Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol oʻynaydi. Agar hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi boʻlsa, davriy pasayishni tugatish uchun oʻz xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq boʻladi. Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan boʻlsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy koʻtarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yoʻl hisoblanadi. 26.5. Diskret va nodiskret fiskal siyosat. Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi Hukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari va toʻlov balansi holatini oʻzgartirishga yoʻnaltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldigʻini maqsadli oʻzgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskret fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni ragʻbatlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. Oʻz navbatida davriy koʻtarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi. Diskret fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol oʻynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalam bor, vaqt oraliqlari bilan bogʻliq. Ya’ni iqtisodiyotda pasayish yoki inflyatsion zoʻriqishning paydo boʻlishi, bu holatlarni aniqlash yuzaga kelgan muammolarni hal etish uchun davlat xarajatlari va soliq tushumlarini oʻzgartirish borasida qaror qabul qilish, bu qaror bajarilishini ta’minlash jarayonlarining har biri oʻrtasida ma’lum vaqt oʻtadi. Bu vaqt davomida iqtisodiy vaziyat oʻzgaradi va koʻrilgan chora-tadbirlar koʻtilgan natijani bermasligi mumkin. Shu tufayli davriy tebranishlarni avtomatik tarzda yumshatib turish mexanizmini yaratish zarurati yuzaga keladi. Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldigʻini avtomatik oʻzgartirishni koʻzda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat oʻrnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda oʻrnatilgan barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi oʻynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi. Davriy pasayish sharoitida daromadlar pasayishi tufayli soliq stavkalari pasayadi. Bu esa jami talabning oshishiga, ishlab chiqarishni kengaytirishga ragʻbatni yuzaga kelishiga olib keladi. Shuningdek pasayish davrida davlat transfertlari, jumladan ishsizlik nafaqasi toʻlovlari miqdori oshadi. Bu holat ham jami talabni oshirib, jami taklif hajmini oshishiga ijobiy ta’sir koʻrsatadi. Iqtisodiy yuksalish davrida ortiqcha talab iqtisodiyotga inflyatsion ta’sir koʻrsatayotgan sharoitda daromadlar darajasi oshishi bilan soliqlar stavkalari pasayadi va bu jami talabga cheklovchi ta’sir koʻrsatadi. Ayni paytda davlat xarajatlari (ishsizlarga nafaqalar, davlat transfertlarining bir qancha turlar) ham pasayadi. Ammo nodiskret fiskal siyosat vositalari iqtisodiy tebranishlarni toʻliq yumshatish imkonini bermaydi va u diskret fiskal siyosat yuritishni inkor etmaydi. Iqtisodiyotning oʻrnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va ortiqchaligi miqdorlariga bogʻliq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir. G,T T’ Byudjetning T=Ta+tY davri G=cont taqchilligi G=Ga-γY Y1 Y0 Y2 1-chizma. Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi. Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik koʻpayishi va davlat xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo boʻladi. Davlat xarajatlari oʻzgarmas boʻlgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va ortiqchaligi mavjud boʻlishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari soliq va byudjet funksiyalari grafiklarining “tikligiga” bogʻliq. Soliq funksiyasi T ning egilish burchagi chegaraviy soliq stavkasi t ning miqdoriga bogʻliq. t qancha yuqori boʻlsa T chizigʻi shuncha tik boʻladi. Davlat byudjetidan beriladigan transfertlar hajmi oʻzgarishining daromadlar oʻzgarishiga bogʻliqligini xarakterlovchi γ koeffitsiyent qancha kichik boʻlsa, G chizigʻi ham shuncha tik boʻladi. Demak daromad oshgani sari byudjetga soliq toʻlovlari oshaveradi, byudjetdan transfert toʻlovlari esa kamayadi. Davlat xarajatlari daromadga bogʻliq boʻlmagan oʻzgarmas miqdor boʻlganda t qanchalik katta boʻlsa T chizigʻi shuncha tik va iqttisodiyotning oʻrnatilgan barqarorligi darajasi ham shunchalik yuqori boʻladi. Ammo iqtisodiy oʻsishning ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq boʻlishini taqozo etadi. Oʻrnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaMM hajmini, uning potensial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini toʻliq tugatmaydi va ishlab chiqarishning har qanday darajasida mavjud boʻlishi mumkin. Toʻliq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni toʻliq bandlik sharoitida byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) oʻrtasidagi farq yuzaga keladi. Davriy taqchillik koʻpincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi. Davlat byudjeti kamomadini moliyalashtirish usullari: 1. Pul-kredit emissiyasi; 2. Davlat zayomlarini chiqarish; 3. Davlat byudjetiga soliq tushumlarini koʻpaytirish. Davlat byudjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda muomalada pul massasini koʻpaytirish inflyatsiyaga olib keladi. Inflyatsiya darajasi oshganda Oliver-Tanzi samarasi paydo boʻladi. Ya’ni, soliq toʻlovchilar tomonidan davlatga toʻlaydigan soliqlar toʻlovini atayin kechiktirish hollari yuzaga keladi. Bu esa davlat byudjeti kamomadi oshishiga olib keladi. Byudjet taqchilligi tufayli davlat xususiy ishlab chiqaruvchilardan tovarlar va xizmatlar sotib olsa-yu, lekin ular toʻlovlarni kechiktirsa, xususiy ishlab chiqaruvchilar oʻz mahsulotlari narxlarini oldindan oshirib qoʻyishadi. Bu esa inflyatsiyaning oshishiga olib keladi. Agar davlat byudjeti taqchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa oʻz navbatida foiz stavkasini koʻtarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya xarajatlari, sof eksport hajmi va qisman iste’mol xarajatlari kamayadi. Pirovardida siqib chiqarish samarasi roʻy beradi va u fiskal siyosatning ragʻbatlantiruvchi samarasini zaiflashtirib qoʻyadi. Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflyatsion usul hisoblansada inflyatsiya xavfini ma’lum muddatga kechiktiradi xolos. Chunki muddati yetgan zayomlarni sotib olish bilan davlat muomaladagi pul massasini koʻpaytiradi. Bu esa oʻz navbatida, baholar darajasining koʻtarilishiga sabab boʻladi. Soliq tushumlarini koʻpaytirish byudjet taqchilligini moliyalashtirishning uchinchi yoʻli boʻlib, u uzoq muddat talab etadigan soliq islohoti oʻtkazilishini talab etadi. Bu islohotlar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, soliq yukini ishlab chiqaruvchilardan koʻproq mulk egalari va mulkdan foydalanuvchilar zimmasiga oʻtkazish orqali soliqlar tushumini koʻpaytirishni koʻzda tutadi. Byudjet ortiqchaligini kamaytirish usullariga muomaladagi pul mablagʻlarini olib qoʻyish va davlat qarzlarini toʻlash kiradi. Davlat qarzlarini toʻlash nominal daromadlar va muomaladagi pul massasini oshirib, baholar darajasining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Shu tufayli byudjetdagi ortiqcha mablagʻlarni muzlatib qoʻyish byudjet kamomadini pasaytirishning nisbatan noinflyatsion usulidir. Byudjet taqchilligi asosan noinflyatsion usullar bilan, ya’ni davlat obligatsiyalari chiqarish hamda xususiylashtirishdan tushgan mablagʻlar hisobiga moliyalashtirilmoqda. Respublikamizda oʻtkazilayotgan soliq-byudjet siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlab turish, ustuvor tarmoqlarni investitsiyalash, ta’lim sohasini jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib kelinmoqda. Nazorat savollari 1. Davlat byudjetiga ta’rif bering va uning xarajatlari tarkibini sanab oʻting. 2. Oʻzbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarida qanday oʻzgarishlar roʻy bermoqda? 3. Soliqlarning funksiyalariga izoh bering. Mamlakatimizda soliq siyosati qaysi maqsadlarga qaratilgan? 4. Soliq islohotlarining asosiy yoʻnalishlarini tushuntirib bering. 5. Davlat byudjeti nimalarga bogʻliq holda vujudga keladi va rivojlanadi? 6. Davlat byudjeti deb nimaga aytiladi? 7. Davlat byudjeti qanday funksiyalarni bajaradi? 8. Davlat byudjetining taqsimlash va nazorat funksiyalari qanday xarakterli xususiyatlarga ega? 9. Davlat byudjetining daromadlari oʻz manbalariga koʻra qanday guruhlarga boʻlinadi? 10. Toʻgʻri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarning tarkibi nimalardan iborat?