1 Chaqaloqni bexatar emizish amaliyoti. OIV-pozitiv onalardan tugʻilgan chaqaloqlarga maxsus parvarish. Tugʻruqdan keyingi asoratlar oldini olish. OIV bilan infisirlangan homiladorlarni va tuqqan ayollarni dispanserizasiya va reabilitasiya tamoyillari. Qon orqali yuquvchi infektsiya bilan zararlanishda professional havf va uni kamaytirish usullari 1. Nazariy qism Odam immuntankislik virusi - ushbu virus OITSni chakiradi. OIV tanani infeksiya va boshka kasallikdan ximoya kiluvchi leykotsitlarni ma’lum turini (SD4- limfotsitlar va makrofaglar) immun tizimini ishdan chikaradi, natijada immun tizim faoliyati sustlashadi. Orttirilgan immuntankislik sindromi: immun tizim OIV-infeksiyasini rivojlanishiga karshi faoliyatini ishga soladi, shunda ogir va ulimga maxkum kasalliklar –boshka infeksiyalar va yomon sifatli usmalar yuzaga keladi. Ushbu xolatga orttirilgan immuntankislik sindromi deyiladi. «OIV», «OIV-infeksiyasi» va «OITS» tushunchalari nimasi bilan farklanadi? OIV — virus bulib, infeksion kasallik chakiradi. OIV bilan zararlangan odamlar kasallikning klinik belgilarisiz, boshka odamlarni zararlashi mumkin, vakti kelganda OITS rivojlanishi mumkin. OIV infeksiyasi fonida OITS bilan odamda kasallikka xos klinik va laborator belgilar buladi. OIV da immun tizimning sunishi OIV infeksiyasi rivojlanayotganligi CD4-limfotsitlar soni uzgarishi va Virus Yuklamaga (VYu karab aytiladi. OIV aktiv kupaysa, tanani zararlaydi va 2 infeksiyadan ximoyalovchi CD4 limfotsitlarni uldiradi. OIV-infeksiyaning aktivlik darajasi SD4-limfotsitlar soni kamayishi bilan belgilanadi. Virus zurikish ─ bu kondagi viruslar konsentratsiyasi. Uni kondagi polimeraz zanjirli reaksiyasi yordamida OIVdagi ribonuklein kislotasi aniklanadi (PZR OIVdagi RNK). VYu OIV bilan zararlanganda eng yukori darajaga yetadi. OIV ga nisbatan antitanalar xosil bulganda keskin tushadi, lekin bir necha yillardan keyin CD4 limfotsitlar soni kamayganda u kayta yuzaga keladi. VYu kancha yukori bulsa, OIV yukish xavfi yukori. OIV infeksiyasining tabiiy kechishi CD4 limfotsitlar soni va VYu OIV-infeksiyasi rivojlanishi kursatkichi. SD4 xujayrasi soni kancha kam bulsa OIV infeksiyasi boskichlari shuncha ogir kechadi. VYu yukori darajasi birlamchi zararlanganda va OIV infeksiyasi kuchayish boskichlarida, SD4 limfotsitlar soni kamayganda kuzatiladi. OIV dan birlamchi zararlanganda, tanada virusga karshi antitanalar bulmaganda VYu yukori chukkiga yetish darajasida infeksiya tanada tarkaladi. Ushbu davr utkir retrOIVrus sindromi deyiladi. zararlanishning 2-6 xaftadan sung organizmda OIVga karshi serologik usulda aniklab buladigan antitanalar ishlab chikarila boshlaydi. Odatda, 3 oydan keyin zararlanganlarning kupchiligida OIVga karshi antitanalarni aniklash mumkin. Sung sekinlik bilan VYu pasayadi. SD4 xujayralar mikdori me’yorlashadi, organizm buzilgan viruslar urniga katta mikdordagi limfotsitlar ishlab chikara boshlaydi. Bu 3 davr yillab davom etishi mumkin – simptomsiz kechish boskichi. VYu usib, SD4 xujayrasi pasayganda OITS rivojlanish boskichi boshlanadi. OIV-infeksiyasining klinik kechishi OIV+ odam kasallikning bir boskichidan zararlangan: ▪ Serokonversiya ▪ Simptomsiz boskichi ▪ Simptomatik boskich ▪ OITS Serokonversiya – Organizmga OIVning kirishi va antitela ishlab chikarilishi. Simptomsiz boskich - OIV-infeksiyasining simptomsiz kechishi, immun tizim virusning tarkalishini tutib turadi. Generallashgan limfoadenopatiya bulishi mumkin. Simptomatik boskich – OIV-infeksiyasi klinik simptomlari namoyon buladi, ba’zan immun tizimi sustlashadi. Kupincha tana ogirligining kamayishi bilan kechadi; teri va shillik kavatlar yengil zararlanadi; urab oluvchi lishay; yukori nafas yullari retsidivlanuvchi infeksiyalari; 1 oydan ortik davom etadigan noma’lum etiologiyali diareya; noma’lum etiologiyali isitma (doimiy yoki retsidiv) 1 oydan ortik; ogiz bushligi kandidozi; ogiz sochli leykoplakiyasi; ogir bakterial infeksiya (masalan, pnevmoniya, yiringli miozit). OITS – terminal boskichi, OIV bilan boglik kasallikning rivojlanishi bilan belgilanadi. OIV bilan odam tanasida xar kuni yangi viruslar va ularning kismlari shakillanadi (keyinchalik virus shakillanadigan oksillardan tashkil topadi). Immun tizim doim tanadagi virusga karshi ishlaydi. Virus tanachalari kancha kup bulsa, tana shuncha limfotsit yukotadi va shuncha infeksiyani kabul kila boshlaydi, bu esa OITS rivojlanishiga olib keladi. OIV infeksiyasining kechish davomiyligi OIV/OITS kechishining asosiy turlari mavjud. Oddiy kechuvchi, tez va rivojlanmaydigan uzok davom etuvchi turlari mavjud. Infeksiyani tez kechishi zararlangan vaktdan boshlab OITSning 3 yil ichida rivojlanishiga aytiladi va OIV bilan zararlanganlar orasida 5%ni tashkil etadi. OIV infeksiyasining 4 rivojlanmaydigan uzok davom etuvchi turi 10% dan kam xollarda uchraydi, bunda SD4 xujayralar soni 10-15 yilgacha uzgarmay koladi va klinik belgilari bulmaydi. 90% xollarda OIV infeksiyasi 7-10 yil davomida saklanib turadi va keyin klinik belgilari namoyon buladi yoki SD4limfotsitlar soni pasayadi. Opportotunistik infeksiyalar Bosh miya Toksoplazmoz, Kriptokokkli meningit, Sitomegalovirus (SMV) Kuz SMV Ogiz Kandidoz Upkalar Pnevmotsist pnevmoniya, Tuberkulez, Gistoplazmoz, SMV Ichakda SMV, Kriptosporidioz, Mycobacterium Avium Somplex (MAK) Terida Oddiy gerpes, urab oluvchi lishay, Kaposhi Sarkomasi Jinsiy a’zolarda Jinsiy a’zolardagi gerpesv, kandidoz vaginit, odam papilloma virusi Tananing boshka a’zo va tizimlarining zararlanishi ▪ Miya (OIV-demensiya) ▪ Ichak (sustlashishi) ▪ Yurak (kardiomiopatiya) Immun tizimi bilan birgalikda OIV bosh miya ichak va yurak xujayralarini xam zararlaydi. Klinik tomondan bu ushbu a’zolarni faoliyatini buzishi bilan kechadi. Ushbu xolatlar yukori VYu da, ya’ni kasallikning kech boskichlarida rivojlanadi. Kup uchraydigan simptomlardan biri – yurak mushaklari zararlanishi bilan boglik charchash. Ichakdagi surilishning buzilishi bilan boglik istoщeniyu va kaxeksiya, shu bilan bir katorda ichak infeksiyasi kushiladi. OITS/OIV bilan odamlarning bosh miyasi zararlanishi natijasidagi kognitiv xususiyatining buzilishi. OIV yukish yullari Parenteral yul: OIV zararlangan konni kuyish. Shillik kavat yoki butunligi buzilgan teri orkali OIV-zararlangan kon bilan yukishi. Narkotiklarni kullash: OIV bilan zararlangan igna yoki shprits orkali yukishi. 5 Jinsiy yul bilan: Ximoyalanmagan jinsiy aloka (vaginal, oral yoki anal) Shillik yoki butunligi buzilgan teri orkali OIV saklovchi tananing biologik suyukligi, masalan, sperma, bachadon buyni shilligi yoki kin ajralmasi bilan bevosita alokada bulganda. Vertikal yul (PMR): OIV bilan onadan bolaga OIV infeksiyasining xomiladorlik, tugruk va/yoki emizganda utishi. Infeksiyaga xavfli biologik suyukliklar ▪ Kon ▪ Sperma ▪ Kin sekreti ▪ Kukrak suti Virus SD4 limfotsiti va makrofaglarda, yukoridagi suyukliklarda kup mikdorda bulishi mumkin, shuning uchun zararlanish xavfli. Boshka biologik suyukliklar, ya’ni siydik, sulak, kuz yoshi, xomila oldi suvlari va boshkalar, limfotsit va makrofaglar saklashi mumkin,lekin konsentratsiyasi nisbatan kam, shuning uchun bu biologik suyukliklar kamrok xavfli xisoblanadi. Xavflilik undagi kon mikdoriga karab oshadi. Tibbiy muassasalarda asosiy zararlanish sabablari Kon orkali turli infeksiya kuzgatuvchilari — viruslar, bakteriyalar va boshka patogen mikroorganizmlar yukadi. Ular gepatit B va C viruslari, sifilis va brutsellez kuzgatuvchilari, odam immuntankislik virusi (OIV). Tibbiy xodimning kuzgatuvchi bilan uzluksiz mulokotda bulishi (masalan, yaralar) yoki zararlangan igna orkali zararlanishi mumkin. Tibbiyot muassasalarida zararlanishning kupchiligi kon bilan alokada bulishdir zararlanishning yukori xavfi • Jarroxlik amaliyoti • In’eksii • Vaginal kuriklar Zararlanish infeksion xavfli biologik suyukliklar bilan uzviy boglik bulganda, teri koplamlarining butunligi buzilganda kuzatilishi mumkin. Tibbiy xodimlarning zararlanishlarining kupchilik xollarida zararlangan igna orkali bulishi mumkin. Bu kuyidagilarni bajarganda kelib chikishi mumkin: 6 • Vena ichiga in’eksiyasida • Kondan namuna olganda • gemodializ • kon kuyganda • asboblarni zararsizlantirganda va utilizatsiya kilganda (igna, shpritslarni). Biologik suyukliklar bilan alokadan zararlanish • ignaga kopkogini kiydirish bilan - 17% • yaraga chok kuyishda - 14% • venaga sistema kuyganda - 11% • skaldan kesilganda - 9% • kupincha in’eksiya kilgandan sung ignaga kopkogini yopayotganda va jarroxlar yaraga chok kuyayotganda, shuningdek venaga sistema kuyayotganda va skalpel bilan kesilganda zararlanish mumkin. Xomiladorlikda ARV PROFILAKTIKASI • Immun tizimi saklangan OIV bilan xomilador ayollar, yoki OITS belgilarisiz ARV kursatma xisoblanmaydi, lekin Onadan bolaga utishi OBU profilaktikasida muxim xisoblanadi. Ushbu maksadda kilingan ARV profilaktikasi, bola tugilgach tuxtatiladi. Buning uchun kullaniladi: • 3 antiretrovirus preparatlari kombinatsiyasi (agar bor bulsa) bu profilaktikaning samarali sxemasi; • mono yoki biterapiya (agar 3 komponentli sxema uchun yuk bulsa) • Ta’sir kilish sxemada kursatilgan: ART virus repliksiyasini sundiradi, konda uning mikdori pasayadi, OIVni onadan bolaga xomiladorlik va tugruk paytida utish xavfini kamaytiradi. • Preparatlar tuxtatilganda agar YuAART boshlanmasa viruslar kondagi tarkibini oshiradi va yana kupayadi. 7 Har yili dunyoda 280 mln ayol homilador bo‘ladi, shundan – 2,5mln OIV- infeksiyasi bilan zararlangan. 90% holatlarda bolalar onasidan yuqtiradi. Har yili 600000 dan ortiq bolalar, har kuni – 1600 dan ortiq bolalar onasidan zararlanadi. Onadan bolaga yuqishi (OBYu) ximioprofilaktika o‘tkazilmaganda 40-50%ni tashkil etadi. Ayollar organizmining biologik xususiyatidan kelib chiqib erkaklarga nisbatan ikki marta ko‘proq zararlanadilar. OIVning OBYu vertikal transmissiya natijasida bolalar asosan 1-4 yoshda nobud bo‘ladi. OBYuni kamaytirish uchun homiladorlarni OIVga testdan o‘tkazish muhimdir. OIVning homiladorlikka ta’siri: homilaning o‘z-o‘zidan tushishi, bachadondan tashqari homiladorlik, o‘lik tug‘ilish, muddatidan xoldingi tug‘ruqlar, bakterial asoratlar, bolalar chala tug‘ilishi. Homiladorlarning OIV bilan zararlanish xavf guruhlari: • Narkotiklarni vena ichiga qabul qilgan yoki hozirda qabul qilayotgan shaxslar. • Narkotiklarni vena ichiga qabul qilgan yoki hozirda qabul qilayotgan shaxslarlar bilan jinsiy aloqada bo‘lgan shaxslar. • Qon va a’zolar retsipiyentlari • Sun’iy inseminatsiya o‘tkazilgan ayollar (donorni tekshirmasdan) 8 • JYOYuK bo‘lgan homiladorlar • OIV bilan kasallangan bolalari bo‘lgan ayollar • Bir nechta jinsiy hamrohi bo‘lgan ayollar. • Qon bilan professional muloqotda bo‘ladigan homiladorlar Onadan bolaga yuqishining profilaktikasi (OBYuP)ga kompleks yondoshish – bu OIVning birlamchi profilaktikasi, istalmagan homiladorlikning oldini olish, onadan bolaga yuqishi profilaktikasi, OIV bilan zararalangan ayollar, ularning bolalari va oilasiga davolash, yordam va qo‘llab-quvvatlash. Onadan bolaga yuqishining profilaktikasi OIVga testlash va maslahatlash, antiretrovirusli profilaktika, xavfsiz tug‘ruq, bolani xavfsiz emizish. OIV bilan homiladorlarni dispanser kuzatish. OIV bilan homiladorlarni dispanser kuzatuvini OIV va perinatologiya bo‘yicha ma’lum bir ma’lumotga ega bo‘lgan vrach olib borishi lozim. Asoratlarni o‘z vaqtida aniqlash, davo tayinlash va har bir holatda o‘ziga xos taktika ishlab chiqishi kerak. Baranchi tashrifda OIV bilan homiladorlarga uning reproduktiv maqsadlari haqida maslahatlash o‘tkazib, agar homilador bo‘lish istagi bo‘lsa, ona va bola uchun xavlarn, vertikal transmissiyani kamaytirish va ona sohligini saqlash uchun davolash tayinlanishini tushuntirish lozim. Kuzatuv va gospitalizatsiya. Homiladorlikning 1 yarmida bir oyda 1 marta, 20 haftadan so‘ng 1 oyda 2 marta, 32 haftadan so‘ng 1 oyda 3-4 marta maslahatga kelishi lozim. Terapevt 1 tashrifda ko‘rikdan o‘tkazib, tekshirishlar, tor mutaxassislar va OITS markazi xodimlari maslahatini tayinlaydi. Keyingi ko‘rikni homiladorlikning 32 haftasida va tug‘ruqdan oldin o‘tkaziladi. Ekstragenital patologiya aniqlansa, statsionarda tekshirish va davo hamda homiladorlikni davom ettirish masalasini hal qilish tayinlanadi. Homiladorlik fiziologik kechganda 37-38 haftalik muddatda tuhdirish taktikasini ishlab chiqish uchun gospitalixatsiya qilinadi. Laborator va instrumental tekshirishlar. Qonning klinik tahlili va trombotsitlar miqdorini aniqlash 1 tashrifda, 22, 32 va 38 haftada, qin ajarlamalarini trixomoniaz, gonokokk, xlamidioz, zamburug‘ va boshqa patologik mikroflorani aniqlash uchun bakterioskopik tekshirish o‘tkaziladi. Qonda Vasserman reaksiyasi 1 9 tashrif va 32 haftada 1 tashrifda yana qonda alfa- fetoprotein, bioximik tekshirish, toksoplazmoz, xlamidioz, gerpesni aniqlash uchun serologik tekshirish, qonda SD4+ va SD8+ limfotsitlar miqdorini tekshirish esa har bir trimestrda olib boriladi. Shuningdek, qondagi virus yuklamasi ham tekshiriladi. Tuberkulin sinamasi va anergiya testini o‘tkazish maqsadga muvofiq. Agar test (+) – silni aniqlash uchun ko‘krak qafasi rentgenografiyasi bajariladi. UZI – 1 trimestrda, 20 - 22 haftada va uchinchi trimestrda. Uchinchi trimestrda shuningdek bachadon-yo‘ldosh qon aylanishini tekshirish uchun - doplerografiya, kardiotokografiya. OIV bo‘lgan homiladorlarda bolanang ona qornida zararlanishining oldini olish maqsadida instrumental tekshirish usullari man etiladi. Psixolog, nevropatolog maslahati 1 tashrifda ztkaziladi. Agar qondagi SD 4+ limfotsitlar miqdori 1 mkl qonda 200 hujayradan kam bo‘lsa, opportunistik infeksiyalarning oldini (pnevmotsist zotiljam) uchun profilaktik davo tayinlanadi. Olubuyide I.O., Olawuyi F.J. (1995) XOMILADORLIK DAVRIDA ARV PROFILAKTIKASI Xomiladorlik davrida ARV profilaktikasi ARV profilaktika sxemasi OBUning birinchi katorida agar ayol uzining sogligi uchun antiretrovirus terapiyaga muxtoj bulmasa: Ayol sogligi xolatiga asoslanib va ARV preparatlarning borligi xomiladorlik davrida Antiretrovirus profilaktikasining bir necha variantlarini tavsiya etsa buladi: • VYuni aniklash imkoniyati bulsa va uning mikdori 10 000 kopiy/ml. dan ortik bulsa, avval ayol zidovudin (AZT) kabul kilmagan bulsa, agar SD4 mikdori 350 xujayra/mkl dan oshmagan bulsa- OBUP maksadida zidovudinni bir tabletkasi tavsiya etidai, xomiladorlikning 24-28 xaftasida 300 mg xar 12 soatda bola tugilguncha kabul kilinadi. • Agar VYu noma’lum bulsa yoki uning mikdori 10 000 kopiy/mldan kup bulsa, u xolda 3 preparat kombinatsiyasi tavsiya etiladi AZT/lamivudin (3TC) /sakvinavir 10 (SQV)/ ritonavir (r), AZT- 300mg, 3TC – 150 mg,SQV/r -800/100mg xar 12 soatda. Ayol OIV infeksiyasi SD4 >350/mkl davolashga muxtoj bulmasa A. VYu< 10 000 kopiy/ml - zidovudin (AZT), agar avval 300 mg xar 12 soatda kabul kilmagan bulsa B. VYu> 10 000 kopiy/ml yoki noma’lum, yoki AZT avval olgan bulsa - AZT/ lamivudin (3TC) /sakvinavir (SQV)/ ritonavir (r) 300/150/800/100 mg dan xar 12soatda Xomiladorlik davrida ARV profilaktika ARV profilaktika sxemasi OBU ning birinchi urnida agar ayol shaxsiy sogligi uchun antiretrovirus terapiyaga muxtoj bulsa: • YuAART odatda xomiladorlikning ikkinchi uchoyligidan boshlanadi. Ogir xollarda ertarok tavsiya etiladi. • SD4 mikdori 200/mkldan kam bulsa, AZT/3TC/NVPsxemasini kullash mumkin. AZT/3TC dozasi 300/150 mg xar 12 soatda, NVP birinchi 14 kun 200 mg bir maxal kuniga tavsiya etiladi transaminaz mikdorini baxolash lozim va ogir uzgarishlar bulganda oshirish, ya’ni NVP - 200 mg dan 2 maxal kuniga. • SD4 200- 350/mkl bulsa NVP tavsiya etilmaydi, gepatotoksiklik rivojlanish xavfini inobatga olingan xolda. Ushbu xollarda 3 preparat kombinatsiyasini kullash lozim AZT/lamivudin (3TC) /sakvinavir (SQV)/ ritonavir (r), AZT- 300mg, 3TC – 150 mg,SQV/r -800/100mg xar 12 soat dozada. • Xomiladorlikkacha davolangan bulsa xomiladorlik davrida xam davom ettirishi lozim. Efavirens xomila nerv tizimining rivojlanishiga teratogen ta’siri bulganligi uchun birinchi uchoylikda kullash tavsiya etilmaydi. Agar ayol efavirens kabul kilgan bulsa, uni nevirapin yoki proteaza ingibitorlari bilan almashish kerak 11 Ayol OIV infeksiyasini davolashda xomiladorlikning biron muddatida va tugrukkacha muxtoj yoki muxtoj bulishi mumkin A. SD4 < 200/mkl - zidovudin (AZT) + lamivudin (3TC) + nevirapin (NVP) 300/150/200 xar 12 soatda B. SD4 200-350/mkl - AZT/ lamivudin (3TC)/sakvinavir (SQV)/ ritonavir (r) 300/150/800/100 mgdan xar 12 soatda C. ART xomiladorlikkacha kabul kiladi - davolanish davomiyligi, efavirns xomiladorlikning 1- uchoyligida Tugruk paytidagi ARV profilaktikasi • Kombinirlangan ARTni 4 xaftadan ortik kabul kilish, VYu mikdorini samarali pasaytirishi lozim, bu esa tugrukni tabiiy tugruk yullaridan olib borishligidan dalolat beradi. • 36-38xafta xomiladorlik muddatigacha davo olib boriladi va olib borilgan davo samaradorligi VYu mikdori (1000kopiya/ml) baxolanadi. • Tugruk paytida ARV davolashni xomiladorlikda va bola tugilguncha kabul kilgan mikdorida koldirish lozim. • Agar davolanishga muxtoj bulsa tugrukdan sung ART ni davom ettirishi lozim. • Agar ayolni tugrukdan keyin davolashga zarurat bulmasa ARVni kabul kilishi uxatiladi. • Xomiladorlikda NVP AZT/3TC bilan birga kullanilsa, bola ugilgach NVP tuxtatiladi, ayol esa 7 kun davomida AZT/3TC kabul kiladi. Bunday davolash kursi nevirapinga chidamlili bulishni oldini olish uchun zarurdir. • VYu xakidagi ma’lumotni bulmasligi va ARV <95% bulsa, 38 xafa muddatda rejali kesarcha kesish maksadga muvofik. • Ayol tugrukni olib borish usullari, uning xavf va afzalliklari xakidagi tulik ma’lumotga ega bulishi lozim. Tibbiyot xodimlarining vazifasi uning tanlashi uchun muxim bulgan ma’lumotlarni berish. 12 • Agar ARV kombinatsiyasi uzluksiz 24-28 xaftagacha kabul kilsa • VYu <1000 kopiya 36-38xaftalikda vaginal tugruk bulishi mumkin Soglik xolatiga boglik davolashga muxtoj bulmasa - tugruk oxirida ARV tuxtatish Davolashga muxtoj bulsa - tugrukdan keyin ART ni davom ettirish Tugruk paytidagi ARV profilaktiksi • Agar VYu 1000 kopiy/ml dan kup bulsa yoki tugruk paytida VYu darajasi aniklanmagan bulsa, yoki ARV noregulyar kabul kilinganligi ma’lum bulsa, yoki ARV ni 4 xaftadan kam kabul kilingan bulsa, xomiladorlik davrida OBUP ning nosamarali bulishi mumkin. Samarasi yukori bulishi uchun 38 xaftada kesarcha kesish lozim. • Kesarcha kesish kuni ayol ARV ning odatdagi dozasini kabul kilish lozim. • Agar ayol jarroxlik amaliyotidan keyin davolanishga muxtoj bulmasa u xolda ARV terapiyani tuxtatish lozim. • Xomiladorlik davrida NVP saklovchi rejim kullanilsa, jarroxlikdan keyin AZT/3TC ni 7 kun mobaynida nevirapinga sezuvchanlikni profilaktikasi uchun kullaniladi, AZT venaga, rejali kesar kesishda zidovudinni jarroxlikdan 4 soat oldin infuziyasi (2 mg/kg 1 soatda, keyin 1 mg/kg/soat kindikni kesishdan oldin kilinadi. Lamivudin va nevirapin tuxatiladi. • Ayol umrini oxirigacha ARV kabul kilishi kerak bulsa, bola tugilgach avvalgi reja asosida kabul kilaveradi. VYu natijalari yuk bulsa yoki VYu >1000 kopiya 38 xaftada rejali kesarcha Sogligi axvoliga karab davolanishga muxtoj bulmasa - jarroxlikdan sung ARV tuxatish 13 yoki ARV tanaffus bilan yoki 4xafta kabul kilgan bulsa Tugrukda ARV profilaktiksi • Agar ayol xomiladorlik paytida fakat AZT kabul kilgan bulsa va tugruk rejali kesarcha kesishgacha boshlansa tugruk paytida zidovudin xar 3 soatda 300mg + lamivudin 150mgdan xar 12 soatda kabul kilish kerak va nevirapin 200mg bir marta. Bola tugilgach ayolga AZT/3TC 7 kun mobaynida avsiya kilish kerak. • Agar ayol ARV xomiladorlik davrida kabul kilmagan bulsa va tugruk paytida yordamga muxtoj bulib kelgan bulsa, u xolda ushbu preperatlar kombinatsiyasini tugruk va tugrukdan keyin tavsiya etiladi. Agar xomiladorlik paytida ARV kabul kilmagan bulsa kesarcha kesishgacha tugruk boshlanib ketsa AZT ni tugruk paytida kabul kilishi lozim ARV profilaktikasi kabul kilmagan ayollarga xomiladorlik paytida Agar OIV bilan ayollarda tugruk tugrukxonada sodir bulmasa, u xolda unga antiretrovirus terapiya tavsiya etilmaydi. Keyingi davolanishga va kurikdan utishi uchun OIV/OITS markaziga yuborish lozim. OIV yuqmaydi: • Xavo-tomchi yuli (yutalganda, aksirganda) • Xasharotlar chaqqanda • Quchoqlashganda • O'pishganda • umumiy cho’milish joylari va xovuzlarda kesish Davolanishga muxtoj bulsa - jarroxlikda ARV davom ettirish Vaginal tugruklar AZT 300 mg xar 3 soatda bola tugilguncha + 3TS 150 mg xar 12 soatda + NVP 200 mg bir marta AZT 300 mg xar 3soatda bola tugilguncha 14 • jamoat xojatxonalarda • kul berib kurishganda • ishxona yoki maktabda mulokotda bulganda • umumiy telefondan foydalanganda ovkat va ichimlik suvi orkali, birgalikda ovkat tayyorlaganda piyola, stakanlar, tarelkalar va boshka idishlardan foylanganda OIVga tekshirish va profilaktik maksadda ART terapiya tayinlash. – Barcha davolash-profilaktik muassasalarda "OIV bilan kasallanganlarga tibbiy yordam kursatish va OIV bilan ifloslangan materiallar bilan ishlashdagi avariyalarni kayd kilish jurnali ", forma 108-0 bulishi lozim. Avariya xolatlari belgilangan tartibda kayd kilingandan sung tibbiy xodim OIV antitelolari mavjudligiga tekshirishdan utishi lozim. Testlash uchun kon tibbiy xodim roziligi bilan 115 kod buyicha (meditsinskiy kontakt) alokadan sung darxol, ya’ni 5 kungacha olinishi shart. Shu asosda testlash natijasida ijobiy natija olinsa, bu ish faoliyati davomidagi avariya sababli emas, balki boshka xolatlarda zararlanganligini kursatadi. Manfiy natija bulganda, testlash 3- 6 oyda va - bir yildan sung Yana utkaziladi. Agar zararlanish profavariya natijasida bulganligi ma’lum bulsa, tibbiy xodimga shoshilinch postkontakt profilaktika utkaziladi – bunda retrOIVr (azidotimidin — AZT) yoki uning analoglari 800 - 1000 mg mikdorda sutkada 3-4 xafta davomida beriladi (jabrlanuvchi roziligi bilan). Profilaktik AZT terapiyani imkoni boricha 24-36 soatdan kech kolmasdan bshlash lozim. Tibbiy xodimning OIVga tekshirish natijalari kat’iy sir saklanadi.. ILOVA №1: Mashq: KIMDA OITS? KONVERTLAR Maqsad Ishtirokchilar quyidagilarni bilib olishadi: ⚫ Har qanday odamda OIV, gepatit V yoki S biror belgisiz yoki kaskllik belgilarisiz kechishi mumkin (OITS, VGV, VGS) ⚫ Agar saqlanmasa, har qanday odam zararlanishi mumkin 15 ⚫ Gepatit V, S va OIV infeksiyalari, faqat «boshqa mamlakatlar» muammosi emas, balki barchaning muammosidir. Vaqt: taxminan 30 daqiqa Materiallar ⚫ Konvertlar (har bir ishtirokchi uchun bittadan) ⚫ Ruchka yoki qalamlar (har bir ishtirokchi uchun bittadan) ⚫ Flipkarta varaqlari va markerlar O’qituvchilar uchun ko‘rsatmalar Har bir qonvert qopqog‘i tagiga «A» «V» yoki «S» harflarini yozib, tayyorlang. «A» harfi qonvertlarning 10% da (masalan, 20ta konvert bo‘lsa, faqat 2 konvertda «A» harfi bo‘lishi kerak). «V» va «S» harflar yozilgan konvertlar soni teng bo‘lishi lozim. Mashqni o‘tkazish 1. Har bir ishtirokchiga bittadan konvert bering. Ulardan konvertda yozilgan harfni ko‘rib, hech kimga aytmasdan yodda saqlab qolishini so‘rang. 2. Ishtirokchilardan o‘ng tomondagi qo‘shnisi bilan konvertlarni almashtirishini so‘rang. Har bir ishtirokchi qo‘shnisidan olgan konvert qopqog‘i tagidagi harf yoniga o‘zining yodidi saqlab qolgan harfini yozib qo‘yishi lozim. 3. Yana konvertni o‘g‘ yonidagi qo‘shnisiga almashtiradi va yana o‘zining yodidagi harfini yozib qo‘yadi. 4. Almashtirish jarayonini to‘xtating. 5. Ishtirokchilarga kimning qo‘lidagi konvertida «A» harfi bo‘lsa, OIV, gepatit V yoki S bilan zararlanganligini, kimning qo‘lidagi konvertida «V», «S» harflari bo‘lsa, hali zararlanmaganligini bildirishini ayting. 6. Konvertida «A» harfi bo‘lgan ishtirokchilar qo‘lini kuo‘tarishini so‘rang va ularning sonini flippkartaga yozib qo‘ying. Kimning konvertida «V» i «S» harflari bo‘lsa, qo‘lini ko‘tarishini so‘rang va ularning ham sonini flipkartaga yozing. O’yin boshida har bir harfning soni qancha bo‘lganligini e’lon qiling. Muhokama uchun savollar: 1. Konvertlarni almashtirishni davom ettirishga qanday qaraysiz? 2. OIV, VGV yoki VGS infeksiyalari bilan zararlanganligingiz haqida nima deysiz? 16 3. Infeksiya yuqishining oldini olish uchun nima qilgan bo‘lar edingiz? Nimani boshqacha qilar edingiz? 4. Mana shu anonim muloqotning tibbiy muassasangizda har kuni shug‘ullanadigan ish sharoitingizga qanchalik o‘xshashligi bor? Asosiy holatlarni xulosalash ⚫ Konvertida «A» harfi bo‘lgan ishtirokchi unga e’lon qilinmagunicha infeksiya bilan zararlanganligini bilmas edi. ⚫ Qachonki, xavf haqida xabaringiz bo‘lmasa, Siz saqlanmaysiz. ⚫ Hamma OIV, VGV yoki VGS bilan zararlanish xavfiga ega va Siz har doim ham odamlar infeksiya bilan zararlanganligini bila olmaysiz. O’zimizni tibbiy xodim sifatida himoya qilishning eng yaxshi usuli, bu har bir odamni potensial zararlangan deb hisoblab, barcha mijoz va bemorlarga nisbatan standart muhofaza tadbirlarini qo‘llash. ILOVA №2: Dastlabki bilim darajasini baholash uchun savollar 1. OIV-infeksiyaning klinik kechishi 2. Opportotunistik infeksiyalar 3. OIV yukish yullari 4. Tibbiy muassasalarda asosiy zararlanish sabablari 5. Biologik suyukliklar bilan alokadan zararlanish 6. OIV yukmaydi. 7. Postkontakt profilaktika. 4.2. Taxliliy kism Ilova №3: O’qituvchi 1,2,1,2, sanash yo‘li bilan guruhni 2 qismga bo‘ladi. Barcha 1 raqamlilar 1 guruh va barcha 2 raqamliliar 2 guruh bo‘lib o‘tiradi. Topshiriq beriladi: 1. OIV-infeksiyasining klinik kechishi 2. OIV yuqish yo‘llari 17 Qur’a tashlab, guruhlar topshiriqni olishadi. Tayyorlanishga 10 daqiqa beriladi. Tayyor bo‘lishgandan so‘ng har bir guruhdan bittadan vakil chiqib javob beradi. Javoblar tahlili qilinadi. (Instruktaj -5 min. Guruhlarga ajratish – 5 min. Tayyorlanish –10 min, javob berish – 20 minut.) To‘g‘ri va aniq javob bergan guruh rag‘batlantiriladi. 1 guruh: OIV-infeksiyasining klinik kechishi ОИВ- инфекциясининг клиник кечиши Симптомсиз босқичи ОИВ- инфекцияси белгилари йўқ Иммун тизим вирус кўпайишига қаршилик қилади генераллашган лимфоаденопатия Сероконверсия Антителолар ишлаб чиқилиши ОИВнинг организмга кириши Юқори нафас йўлларининг рецидивланувчи инфекциялари 1 ойдан ортиқ сабабсиз диарея Оғиз бўшлиғи кандидози Оғир бактериал инфекциялар 18 Симптоматик босқичи Тана вазнини йўқотиш белбоғсимон лишай Тери ва шиллиқ қаватларнинг енгил шикастланиши ОИТС (Оппортунистик инфекциялар) Пневмоцистли зотилжам Хавфли ўсмалар (Капоши саркомаси) кандидоз цитомегаловирусли инфекция токсоплазмоз гистоплазмоз 1 ойдан ортиқ сабабсиз иситма Оғиз бўшлиғи сочли лейкоплакияси 19 2 gruppa: OIV yuqish yo‘llari криптоспорид иоз ОИВ юқиш йўллари Парентерал йўл ОИВ билан зарарланган қонни қуйиш Наркотикларни ОИВ инфекцияси билан зарараланган шприц ва игналар билан инъекциялари Тери ва шиллиқ қаватларнинг ОИВ инфекциясиини сақловчи қон билан алоқаси Жинсий йўл Ҳимояланмаган жинсий алоқа (қин, орал ёки анал) Тери ва шиллиқ қаватларнинг ОИВ инфекциясиини сақловчи биологик суюқликлар билан алоқаси (сперма, қин шиллиғи) Вертикал йўл (онадан болага юқиши) Ҳомиладорлик даврида- антенатал Кўкрак билан эмизиш-постнатал Туғруқ даврида- интранатал. 20 4.3. Amaliy kism Amaliy ko'nikmalar ro'yxati. 1. Kin ko'zgusida tekshirish 2. Bimanual kurik. 9. Adabiyotlar. 1. Rukovodstvo po profilaktike transmissii VICh-infeksii ot materi k rebenku. 2003. 2. Prikazы RUz po VICh infeksii 2012g. Тиббий муассасаларда зарарланиш венаичи инъекциялари Қон синамаларини олиш Асбобларни зарарсизлантириш ва бартараф этиш (игналар, шприцлар). гемодиализ Қон қуйиш Жарроҳлик амалиётлари Инъекциялар Вагинал кўриклар 21 3. Abramchenko V.V., Bashmakova M.A., Korxov V.V. Antibiotiki v akusherstve i ginekologii. — SPb., SpetsLit, 2000. 4. European Centre for the Epidemiological Monitoring of AIDS (EuroHIV). HIV/AIDS surveillance in Europe: end-year report 2004. Saint-Maurice, Institut de Veille Sanitaire, 2005 (No. 71; http://www.eurohiv.org/reports/index_reports_eng.htm, accessed 24 July 2006). 5. 2004 report on the global AIDS epidemic. Geneva, Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS), 2004 6. HIV and infant feeding: a guide for health-care managers and supervisors. Geneva, WHO, 2003. 7. Metodicheskiye materialы po diagnostike i lecheniyu naiboleye rasprostranennыx infeksiy, peredavayemыx polovыm putem, i assotsiirovannыx s nimi zabolevaniy / Pod red. V.N. Serova, AA. Kubanovoy. - M., 2001. 8. Spravochnik po Akusherstvu i ginekologii pod redaksiyey akademika AMN SSSR G.M.Savelevoy. Moskva «Meditsina».2005