CHAQIQ TOSH ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2025-02-02

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

1,4 MB


CHAQIQ TOSH ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI CHaqiq tosh tog‘ jinslarini maydalash asosida olinadi. CHaqiq tosh yuqori mustahkamlikdagi betonlar uchun sifatli yirik to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi. U shag‘aldan qimmat, biroq O‘zbekistonda chaqiq tosh ishlab chiqarish hajmi shag‘aldan bir necha bor ortadi. Bu shu bilan tushuntiriladi: shag‘al Respublikamizning barcha tumanlarida ham uchramaydi va yuqori mustahkamlikdagi beton olish uchun ishlatib bo‘lmaydi. CHaqiq tosh olishda asosiy xomashѐ sifatida otqindi tog‘ jinslari- granit, gabro, diabaz, bazalt va karbonat cho‘kindi jinslari ohaktosh va dolomitlar ishlatiladi. Sanoatda qumtosh va metamorfik tog‘ jinslari kam ishlatiladi. Keltirilgan talablar zichligi-1800 kg/m3 dan katta tog‘ jinslarini maydalashda olingan shag‘alga mos keladi. Texnik talablar Zich tog‘ jinslaridan olingan shag‘al va chaqiq toshning donadorlik tarkibi ularning chegaraviy yirikligi turli (20, 40, 60, 70 mm) bo‘lganligi uchun eng kichik va eng yirik o‘lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 4.5-jadval Elak teshiklarining o‘lchamlari, mm D kich 5 mm D kich 10 mm 0,5 Dkich+Dkat Dkat bir fraktsiya uchun Fraktsiyalar aralashmasi uchun CHAQIQ TOSH ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI CHaqiq tosh tog‘ jinslarini maydalash asosida olinadi. CHaqiq tosh yuqori mustahkamlikdagi betonlar uchun sifatli yirik to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi. U shag‘aldan qimmat, biroq O‘zbekistonda chaqiq tosh ishlab chiqarish hajmi shag‘aldan bir necha bor ortadi. Bu shu bilan tushuntiriladi: shag‘al Respublikamizning barcha tumanlarida ham uchramaydi va yuqori mustahkamlikdagi beton olish uchun ishlatib bo‘lmaydi. CHaqiq tosh olishda asosiy xomashѐ sifatida otqindi tog‘ jinslari- granit, gabro, diabaz, bazalt va karbonat cho‘kindi jinslari ohaktosh va dolomitlar ishlatiladi. Sanoatda qumtosh va metamorfik tog‘ jinslari kam ishlatiladi. Keltirilgan talablar zichligi-1800 kg/m3 dan katta tog‘ jinslarini maydalashda olingan shag‘alga mos keladi. Texnik talablar Zich tog‘ jinslaridan olingan shag‘al va chaqiq toshning donadorlik tarkibi ularning chegaraviy yirikligi turli (20, 40, 60, 70 mm) bo‘lganligi uchun eng kichik va eng yirik o‘lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 4.5-jadval Elak teshiklarining o‘lchamlari, mm D kich 5 mm D kich 10 mm 0,5 Dkich+Dkat Dkat bir fraktsiya uchun Fraktsiyalar aralashmasi uchun
To‘liq qoldiqlar, % 95-100 90-100 40-80 50-70 0-10 CHaqiq toshga qo‘yiladigan O‘zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich tog‘ jinsli chaqiq tosh va shag‘al” bo‘yicha talablar uning keltirilgan fraktsiya ѐki aralashmasi tarkibida, donalari nisbatiga ko‘ra yuqorida keltirilgan shag‘al singaridir. To‘liq qoldiqlar, % 95-100 90-100 40-80 50-70 0-10 CHaqiq toshga qo‘yiladigan O‘zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich tog‘ jinsli chaqiq tosh va shag‘al” bo‘yicha talablar uning keltirilgan fraktsiya ѐki aralashmasi tarkibida, donalari nisbatiga ko‘ra yuqorida keltirilgan shag‘al singaridir.
CHaqiq tosh donalari shakliga ko‘ra uchta guruhga bo‘linadi: oddiy, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 35% gacha (massa bo‘yicha); yaxshilangan, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 25% dan ko‘p emas; kubsimon, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 15% dan ko‘p emas. Ba’zi bir maxsus betonlar uchun O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” bo‘yicha, masalan bosimli quvurlar uchun ishlatiladigan betonlarda faqat kubsimon chaqiq tosh qo‘llanilishi kerak. CHaqiq toshning mustahkamligi uning markasini ifodalaydi, bunda suvga solingan holda ishlatilgan tog‘ jinsining mustahkamligi chegarasidan kelib chiqgan holda, tsilindrda ezilishdagi maydalanish ko‘rsatkichi asosida aniqlanadi. Tog‘ jinslarining mustahkamlik ko‘rsatkichi va chaqiq toshni maydalanish orasidagi bog‘liqlik standartda keltirilgan. O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” ga ko‘ra chaqiq tosh ishlab chiqarishda ishlatilgan tog‘ jinsining mustahkamligi olinadigan betonning mustahkamligidan yuqori bo‘lishi kerak: 30 MPa dan kam mustahkamligidagi beton 1,5 dan kam bo‘lmasligi kerak; 30 MPa va undan yuqori betonlar uchun ikki martadan kam bo‘lmasligi kerak. Otqindi tog‘ jinslari asosidagi og‘ir beton uchun to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladigan chaqiq toshning markasi, tog‘ jinsi mustahkamligiga mos keluvchi 80 MPa dan kam bo‘lmasligi, metamorfik tog‘ jinsi asosida chaqiqtosh 60 MPa dan kam bo‘lmasligi, cho‘kindi tog‘ jinsi asosida chaqiq tosh 30 MPa dan kam bo‘lmasligi kerak. Gidrotexnik betonlarda suvning o‘zgaruvchan belgisiga to‘g‘ri keluvchi zonasida qo‘llanuvchi jinslar asosidagi chaqiq toshlarning mustahkamlik chegarasi beton mustahkamligidan eng kamida uch marta katta bo‘lishi (otqindi va metamorfik tog‘ jinslari uchun) ѐki 2,5 marta (cho‘kindi tog‘ jinslari uchun) katta bo‘lishi kerak. CHaqiq tosh donalari shakliga ko‘ra uchta guruhga bo‘linadi: oddiy, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 35% gacha (massa bo‘yicha); yaxshilangan, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 25% dan ko‘p emas; kubsimon, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 15% dan ko‘p emas. Ba’zi bir maxsus betonlar uchun O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” bo‘yicha, masalan bosimli quvurlar uchun ishlatiladigan betonlarda faqat kubsimon chaqiq tosh qo‘llanilishi kerak. CHaqiq toshning mustahkamligi uning markasini ifodalaydi, bunda suvga solingan holda ishlatilgan tog‘ jinsining mustahkamligi chegarasidan kelib chiqgan holda, tsilindrda ezilishdagi maydalanish ko‘rsatkichi asosida aniqlanadi. Tog‘ jinslarining mustahkamlik ko‘rsatkichi va chaqiq toshni maydalanish orasidagi bog‘liqlik standartda keltirilgan. O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” ga ko‘ra chaqiq tosh ishlab chiqarishda ishlatilgan tog‘ jinsining mustahkamligi olinadigan betonning mustahkamligidan yuqori bo‘lishi kerak: 30 MPa dan kam mustahkamligidagi beton 1,5 dan kam bo‘lmasligi kerak; 30 MPa va undan yuqori betonlar uchun ikki martadan kam bo‘lmasligi kerak. Otqindi tog‘ jinslari asosidagi og‘ir beton uchun to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladigan chaqiq toshning markasi, tog‘ jinsi mustahkamligiga mos keluvchi 80 MPa dan kam bo‘lmasligi, metamorfik tog‘ jinsi asosida chaqiqtosh 60 MPa dan kam bo‘lmasligi, cho‘kindi tog‘ jinsi asosida chaqiq tosh 30 MPa dan kam bo‘lmasligi kerak. Gidrotexnik betonlarda suvning o‘zgaruvchan belgisiga to‘g‘ri keluvchi zonasida qo‘llanuvchi jinslar asosidagi chaqiq toshlarning mustahkamlik chegarasi beton mustahkamligidan eng kamida uch marta katta bo‘lishi (otqindi va metamorfik tog‘ jinslari uchun) ѐki 2,5 marta (cho‘kindi tog‘ jinslari uchun) katta bo‘lishi kerak.
CHaqiq tosh tarkibida nisbatan bo‘sh donalar miqdori 10% dan oshmasligi kerak (massa bo‘yicha), muhim konstruktsiyalar uchun ishlatiladigan betonlarda esa 5% dan oshmasligi kerak. CHaqiq toshda yuvilgan qo‘shimchalarning massa ulushi otqindi va metamorfik tog‘ jinslari uchun 1% dan oshmasligi kerak, cho‘kindi tog‘ jinslari asosidagi chaqiq toshda esa 2(3)% dan oshmasligi kerak. Ishlab chiqarish va boyitish CHaqiq tosh ishlab chiqarish quyidagi texnologik jaraѐnlarni qamrab oladi: toshni qazib olish, maydalash va navlarga ajratish (elash). Toshlarni qazib olish asosan konlarda bajariladi. Tog‘ jinslari konlarini qayta ishlash ochish ishlaridan boshlanadi, bunda o‘simlik qavati va qum – gilli jinslarni texnik vositalar bilan olib tashlanadi. Ochish ishlari tarkibiga yuqori zonalardagi yaroqsiz toshlarni olib tashlash ham kiradi. Bu ishlar portlatish bilan bajarilib toshlar maxsus chuqurlarga to‘kiladi. Tosh massivini olib tashlab va tog‘ ѐnbag‘irlariga keng maydon ochilgandan so‘ng maxsus parmalovchi mashinalar va stanoklarda tog‘ massivida diametri 250 mm gacha, chuqurligi 10-20 m gacha bo‘lgan, bir qator ѐki shaxmat tartibida 2-3 qator qilib har 4-7 m da skvajinalar ochiladi, ularga portlovchi moddalar (ammonit, trotil va boshqa) joylashtiriladi va bir vaqtning o‘zida portlatish ishlari bajariladi(xavfli xududdan odamlar va texnika vositalari chiqariladi). Portlatish natijasida tog‘ ѐnbag‘ridagi ochilgan maydon turli yiriklikdagi toshlar, bo‘laklar bilan to‘ladi. Yirik bo‘laklar ikkinchi marta qayta portlatiladi va jinslar cho‘mich sig‘imi 2-4 m3 bo‘lgan ekskavatorda qayta ishlanadi. Toshning ruxsat etilgan eng katta o‘lchami ekskavator cho‘michi sig‘imi –E ga bog‘liq: a ≤ 0,8 Masalan, ekskavator cho‘michi sig‘imi -4 m3 bo‘lsa, u holda karerdagi toshning o‘lchami-1,27 m ga etishi mumkin. Toshlar ekskavator ѐrdamida 3 Е CHaqiq tosh tarkibida nisbatan bo‘sh donalar miqdori 10% dan oshmasligi kerak (massa bo‘yicha), muhim konstruktsiyalar uchun ishlatiladigan betonlarda esa 5% dan oshmasligi kerak. CHaqiq toshda yuvilgan qo‘shimchalarning massa ulushi otqindi va metamorfik tog‘ jinslari uchun 1% dan oshmasligi kerak, cho‘kindi tog‘ jinslari asosidagi chaqiq toshda esa 2(3)% dan oshmasligi kerak. Ishlab chiqarish va boyitish CHaqiq tosh ishlab chiqarish quyidagi texnologik jaraѐnlarni qamrab oladi: toshni qazib olish, maydalash va navlarga ajratish (elash). Toshlarni qazib olish asosan konlarda bajariladi. Tog‘ jinslari konlarini qayta ishlash ochish ishlaridan boshlanadi, bunda o‘simlik qavati va qum – gilli jinslarni texnik vositalar bilan olib tashlanadi. Ochish ishlari tarkibiga yuqori zonalardagi yaroqsiz toshlarni olib tashlash ham kiradi. Bu ishlar portlatish bilan bajarilib toshlar maxsus chuqurlarga to‘kiladi. Tosh massivini olib tashlab va tog‘ ѐnbag‘irlariga keng maydon ochilgandan so‘ng maxsus parmalovchi mashinalar va stanoklarda tog‘ massivida diametri 250 mm gacha, chuqurligi 10-20 m gacha bo‘lgan, bir qator ѐki shaxmat tartibida 2-3 qator qilib har 4-7 m da skvajinalar ochiladi, ularga portlovchi moddalar (ammonit, trotil va boshqa) joylashtiriladi va bir vaqtning o‘zida portlatish ishlari bajariladi(xavfli xududdan odamlar va texnika vositalari chiqariladi). Portlatish natijasida tog‘ ѐnbag‘ridagi ochilgan maydon turli yiriklikdagi toshlar, bo‘laklar bilan to‘ladi. Yirik bo‘laklar ikkinchi marta qayta portlatiladi va jinslar cho‘mich sig‘imi 2-4 m3 bo‘lgan ekskavatorda qayta ishlanadi. Toshning ruxsat etilgan eng katta o‘lchami ekskavator cho‘michi sig‘imi –E ga bog‘liq: a ≤ 0,8 Masalan, ekskavator cho‘michi sig‘imi -4 m3 bo‘lsa, u holda karerdagi toshning o‘lchami-1,27 m ga etishi mumkin. Toshlar ekskavator ѐrdamida 3 Е
transport vositalariga (katta yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega avtosamosvallarda) yuklanadi va maydalash-navlarga ajratish korxonalariga yetkaziladi. Ko‘p holllarda toshni dastlabki maydalash konlarda bajariladi va maydalash – navlarga ajratish korxonalariga yirik holda emas, balki kerakli o‘lchamda keltiriladi. Maydalash – navlarga ajratish korxonalarining asosiy uskunalari bu maydalagichlar, katta ko‘zli g‘alvirlar, lentali konveyrlar, ta’minlovchilar, transportѐrlar hisoblanadi. Asosan titratuvchi va giratsion katta ko‘zli g‘alvirlar ishlatiladi. Yirik toshlar uchun qo‘zg‘almas kolosnikli g‘alvirlar ham qo‘llaniladi. Maydalagichlar konstruktsiyasi va maydalash printsipiga ko‘ra jag‘li, konusli, valkli, bolg‘ali va boshqa turlarga bo‘linadi. Toshlarni yirik va o‘rtacha maydalashda jag‘li maydalagichlar keng ishlatiladi (4.24,a-rasm). Qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas jag‘lar orasiga tushuvchi toshlar, jag‘larni ѐpilishida maydalanadi. Konusli maydalagichlar (4.24,b -rasm) maydalanadigan tosh ichki va tashqi konuslar orasidagi halqasimon ѐriqqa tushadi, konus aylanma harakat qiladi, natijada xalqaning eni to‘xtovsiz o‘zgarishida tosh maydalanadi. 4.24-rasm. Maydalagichlarning sxemalari transport vositalariga (katta yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega avtosamosvallarda) yuklanadi va maydalash-navlarga ajratish korxonalariga yetkaziladi. Ko‘p holllarda toshni dastlabki maydalash konlarda bajariladi va maydalash – navlarga ajratish korxonalariga yirik holda emas, balki kerakli o‘lchamda keltiriladi. Maydalash – navlarga ajratish korxonalarining asosiy uskunalari bu maydalagichlar, katta ko‘zli g‘alvirlar, lentali konveyrlar, ta’minlovchilar, transportѐrlar hisoblanadi. Asosan titratuvchi va giratsion katta ko‘zli g‘alvirlar ishlatiladi. Yirik toshlar uchun qo‘zg‘almas kolosnikli g‘alvirlar ham qo‘llaniladi. Maydalagichlar konstruktsiyasi va maydalash printsipiga ko‘ra jag‘li, konusli, valkli, bolg‘ali va boshqa turlarga bo‘linadi. Toshlarni yirik va o‘rtacha maydalashda jag‘li maydalagichlar keng ishlatiladi (4.24,a-rasm). Qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas jag‘lar orasiga tushuvchi toshlar, jag‘larni ѐpilishida maydalanadi. Konusli maydalagichlar (4.24,b -rasm) maydalanadigan tosh ichki va tashqi konuslar orasidagi halqasimon ѐriqqa tushadi, konus aylanma harakat qiladi, natijada xalqaning eni to‘xtovsiz o‘zgarishida tosh maydalanadi. 4.24-rasm. Maydalagichlarning sxemalari
Nisbatan past mustahkamlikka ega toshlarni maydalashda, ko‘pincha valkli maydalagichlar ishlatiladi, u ikkita silliq tsilindlar (valklar) dan tashkil topadi va bir- biriga qarama-qarshi aylanadi (4.24,v-rasm). Toshni so‘ngi maydalash ishlarida bolg‘ali maydalagichlar (-4.24,g-rasm) ishlatiladi. O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yuqorida keltirilgan maydalagichlarni qo‘llashda boshqa turdagi maydalagichlarga nisbatan kubsimon shakldagi donalar ko‘p miqdorda chiqadi, plastinkasimon va ninasimon donalar esa kam chiqadi. Jag‘li maydalagichga tushaѐtgan toshning o‘lchami - a=0,85·b dan oshmasligi kerak, bu yerda: b-maydalagichning yuklash yuzasining eni. Eng katta jag‘li maydalagichning yuklash yuzasi 1500×2100 mm bo‘lib, formulaga ko‘ra cho‘mich sig‘imi 4 m3 bo‘lgan ekskavatorda qayta ishlanuvchi toshni maydalash mumkin. Maydalagichlarning mahsuldorligi ularning texnologik xarakteristikasi (pasporti)da beriladi. U aniq tog‘ jinsining turi va qabul qilgan maydalash sharoitiga mos keladi. SHu sababli ishlab chiqarishning konkret sharoitida to‘g‘irlovchi koeffitsiyentlar kiritiladi. Jag‘li va konusli maydalagichlarning hisobiy mahsuldorligi (t/soat): Q Qp u.z Rmay. Rsh Ryir. Rnam Bu yerda: Qp-maydalagichning pasport bo‘yicha mahsuldorligi, m3/soat; ρu.z. –maydalanaѐtgan materialning uyma zichligi, t/m3; Rmay.-materialni maydalashda to‘g‘irlovchi koeffitsiyent: maydalashda siqilishdagi mustahkamligi-250 MPa tog‘ jinsi uchun qabul qilamiz- Rmay =0,8; 200- 250 MPa - Rmay =0,85; 180-200 MPa - Rmay=0,9; 150-180 MPa- Rmay=0,95; 60-150MPa - Rmay=1; 60 MPa dan kam uchun - Rmay=1,2. Rsh.- tog‘ jinslarini qayta ishlashdagi shakl koeffitsiyenti -Rsh=1; Ryir.-maydalagichni yuklash tirqishi enining yarmidan katta fraktsiyalarni Nisbatan past mustahkamlikka ega toshlarni maydalashda, ko‘pincha valkli maydalagichlar ishlatiladi, u ikkita silliq tsilindlar (valklar) dan tashkil topadi va bir- biriga qarama-qarshi aylanadi (4.24,v-rasm). Toshni so‘ngi maydalash ishlarida bolg‘ali maydalagichlar (-4.24,g-rasm) ishlatiladi. O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yuqorida keltirilgan maydalagichlarni qo‘llashda boshqa turdagi maydalagichlarga nisbatan kubsimon shakldagi donalar ko‘p miqdorda chiqadi, plastinkasimon va ninasimon donalar esa kam chiqadi. Jag‘li maydalagichga tushaѐtgan toshning o‘lchami - a=0,85·b dan oshmasligi kerak, bu yerda: b-maydalagichning yuklash yuzasining eni. Eng katta jag‘li maydalagichning yuklash yuzasi 1500×2100 mm bo‘lib, formulaga ko‘ra cho‘mich sig‘imi 4 m3 bo‘lgan ekskavatorda qayta ishlanuvchi toshni maydalash mumkin. Maydalagichlarning mahsuldorligi ularning texnologik xarakteristikasi (pasporti)da beriladi. U aniq tog‘ jinsining turi va qabul qilgan maydalash sharoitiga mos keladi. SHu sababli ishlab chiqarishning konkret sharoitida to‘g‘irlovchi koeffitsiyentlar kiritiladi. Jag‘li va konusli maydalagichlarning hisobiy mahsuldorligi (t/soat): Q Qp u.z Rmay. Rsh Ryir. Rnam Bu yerda: Qp-maydalagichning pasport bo‘yicha mahsuldorligi, m3/soat; ρu.z. –maydalanaѐtgan materialning uyma zichligi, t/m3; Rmay.-materialni maydalashda to‘g‘irlovchi koeffitsiyent: maydalashda siqilishdagi mustahkamligi-250 MPa tog‘ jinsi uchun qabul qilamiz- Rmay =0,8; 200- 250 MPa - Rmay =0,85; 180-200 MPa - Rmay=0,9; 150-180 MPa- Rmay=0,95; 60-150MPa - Rmay=1; 60 MPa dan kam uchun - Rmay=1,2. Rsh.- tog‘ jinslarini qayta ishlashdagi shakl koeffitsiyenti -Rsh=1; Ryir.-maydalagichni yuklash tirqishi enining yarmidan katta fraktsiyalarni
hisobga oluvchi koeffitsiyent - Ryir.= 0,9-1,1; hisobga oluvchi koeffitsiyent - Ryir.= 0,9-1,1;
Rnam.- material namligini inobatga oluvchi koeffitsiyent, agar material namligi 5-11 % bo‘lsa, Rnam.=1,0-0,65 qabul qilinadi. Oddiy maydalash – navlarga ajratish kompleksining sxemasi 3.24-rasmda keltirilgan bo‘lib, maydalashning bitta bosqichi bajariladi. Biroq maydalash korxonalarida 2,3 va undan ortiq bosqichlar bajariladi. Maydalash bosqichlari soni toshning berilgan maydalash darajasiga bog‘liq- i =a1/a2 (a1-tushgan toshning eng katta yirikligi; a2- buyurtma bo‘yicha mahsulotning eng katta yirikligi). Agar, masalan tushgan tosh materialning eng katta bo‘lagi-1200 mm bo‘lsa, chaqiq toshning eng katta donasi-20mm bo‘lsa, u holda i =60. Maydalagichlarning chiqish tirqishini tartibga solish mumkin, biroq har bir bosqichda yuqori darajali maydalashda maydalagichning ishlab chiqarish mahsuldorligi kamayishiga va eskirishini tezlashishiga olib keladi. Jag‘li va konusli maydalagichlarda maydalashning darajasi 3-5 ga teng. Maydalashning umumiy darajasi: i = i1 i2 ....... ip 4.25-rasm. Eng oddiy maydalash-navlarga ajratish korxonasi: 1-qabul qilish; 2-ta’minlovchi; 3-maydalagich; 4-lentali transportѐr; 5-g‘alvir; 6,7,8 – maydalangan mayda, o‘rtacha va yirik mahsulotlar uchun bunkerlar. Rnam.- material namligini inobatga oluvchi koeffitsiyent, agar material namligi 5-11 % bo‘lsa, Rnam.=1,0-0,65 qabul qilinadi. Oddiy maydalash – navlarga ajratish kompleksining sxemasi 3.24-rasmda keltirilgan bo‘lib, maydalashning bitta bosqichi bajariladi. Biroq maydalash korxonalarida 2,3 va undan ortiq bosqichlar bajariladi. Maydalash bosqichlari soni toshning berilgan maydalash darajasiga bog‘liq- i =a1/a2 (a1-tushgan toshning eng katta yirikligi; a2- buyurtma bo‘yicha mahsulotning eng katta yirikligi). Agar, masalan tushgan tosh materialning eng katta bo‘lagi-1200 mm bo‘lsa, chaqiq toshning eng katta donasi-20mm bo‘lsa, u holda i =60. Maydalagichlarning chiqish tirqishini tartibga solish mumkin, biroq har bir bosqichda yuqori darajali maydalashda maydalagichning ishlab chiqarish mahsuldorligi kamayishiga va eskirishini tezlashishiga olib keladi. Jag‘li va konusli maydalagichlarda maydalashning darajasi 3-5 ga teng. Maydalashning umumiy darajasi: i = i1 i2 ....... ip 4.25-rasm. Eng oddiy maydalash-navlarga ajratish korxonasi: 1-qabul qilish; 2-ta’minlovchi; 3-maydalagich; 4-lentali transportѐr; 5-g‘alvir; 6,7,8 – maydalangan mayda, o‘rtacha va yirik mahsulotlar uchun bunkerlar.
YUqorida keltirilgan misolda, har bir maydalagichda maydalash darajasi-4 ga teng bo‘lgan i =60 ni ta’minlash uchun, maydalashni uch bosqichda amalga oshiriladi: i =4·4·4=64. Yiriklikni tartibga solish uchun, o‘z vaqtida, maydalashga yo‘naltirilaѐtgan materialning miqdorini to‘g‘ri ta’minlashda elash ishlari bajariladi. Texnologik sharoitga bog‘liq holda quyidagi turdagi elash ishlari bajariladi: dastlabki, nazorat va yakuniy(tayѐr mahsulot). Dastlabki elash, maydalashga tushaѐtgan materialdan mayda sinfga mansub bo‘laklarni ajratish uchun bajariladi (4.26-rasm). Natijada maydalagichlarning ishlash sharoiti yaxshilanadi va mahsuldorligi ortadi. Nazorat elash, ѐpiq tsiklda qayta maydalashga yo‘naltirilgan mahsulotdan alohida sinflarni ajratib olish uchun xizmat qiladi. YOpiq tsikl maydalashning yakuniy bosqichida nazarda tutiladi (4.27-rasm). YOpiq tsiklda maydalashda kerakli fraktsiyaning chiqishi ortadi va chaqiq tosh dona shakli yaxshilanadi. YAkuniy elash, iste’molchiga tovar fraktsiyali chaqiq toshni olish va jo‘natish (4.27-rasm) uchun bajariladi. Barcha tog‘ konlari u ѐki bu darajadagi mustahkamligi bo‘yicha bir jinsli bo‘lmagan toshlardan tashkil topgan. YUqorida keltirilgan misolda, har bir maydalagichda maydalash darajasi-4 ga teng bo‘lgan i =60 ni ta’minlash uchun, maydalashni uch bosqichda amalga oshiriladi: i =4·4·4=64. Yiriklikni tartibga solish uchun, o‘z vaqtida, maydalashga yo‘naltirilaѐtgan materialning miqdorini to‘g‘ri ta’minlashda elash ishlari bajariladi. Texnologik sharoitga bog‘liq holda quyidagi turdagi elash ishlari bajariladi: dastlabki, nazorat va yakuniy(tayѐr mahsulot). Dastlabki elash, maydalashga tushaѐtgan materialdan mayda sinfga mansub bo‘laklarni ajratish uchun bajariladi (4.26-rasm). Natijada maydalagichlarning ishlash sharoiti yaxshilanadi va mahsuldorligi ortadi. Nazorat elash, ѐpiq tsiklda qayta maydalashga yo‘naltirilgan mahsulotdan alohida sinflarni ajratib olish uchun xizmat qiladi. YOpiq tsikl maydalashning yakuniy bosqichida nazarda tutiladi (4.27-rasm). YOpiq tsiklda maydalashda kerakli fraktsiyaning chiqishi ortadi va chaqiq tosh dona shakli yaxshilanadi. YAkuniy elash, iste’molchiga tovar fraktsiyali chaqiq toshni olish va jo‘natish (4.27-rasm) uchun bajariladi. Barcha tog‘ konlari u ѐki bu darajadagi mustahkamligi bo‘yicha bir jinsli bo‘lmagan toshlardan tashkil topgan.
4.26-rasm. Har bir bosqich maydalash oldidan elash sxemasi: 1- g‘alvir; 2- maydalagichni chetlab o‘tish uchun transportѐr; 3-maydalagich: “+” va “-” panjara usti va panjara ostidagi (mayda sinflar) mahsulotlarga mos keladi. 4.27-rasm. Maydalashning yakuniy bosqichida ѐpiq tsikl sxemasi: 1- nazorat elash; 2-yakuniy (tovar) elash. Hattoki nisbatan bir jinsli bo‘lgan yuqori mustahkamlikdagi granit jinslari tarkibida ham bo‘sh qo‘shimchalar uchraydi. Ohaktoshlar eng ko‘p bir jinsli bo‘lmagan holda uchraydi, ya’ni turli zichlikdagi qatlamlar shaklida hosil bo‘ladi. Tog‘ konlarini geologik qidiruv ishlari asosida undan sifatli chaqiq tosh olish uchun, faqat o‘ta mustahkam toshlarni qazib olish kerak bo‘ladi. Biroq bu narsa ish jaraѐnini murakkablashtiradi va chaqiq tosh tannarxini oshiradi. Hozirgi zamonaviy chaqiq tosh ishlab chiqarishda konlarni to‘la qayta ishlash va mahsulotni mustahkamligi bo‘yicha alohida sinflarga ajratish nazarda tutiladi. CHaqiq toshni boyitish yuqorida keltirilgan kabi shag‘al singari amalga oshiriladi. CHaqiq tosh uchun saylanma maydalash printsipi asosida boyitish maqsadga muvofiqdir. Bu usul quyidagilarga asoslangan. Maydalanaѐtgan toshning maydalik darajasi nafaqat maydalagich turi, ishlash rejimi va uni to‘g‘irlashga, balki toshning mustahkamligiga bog‘liq. 4.26-rasm. Har bir bosqich maydalash oldidan elash sxemasi: 1- g‘alvir; 2- maydalagichni chetlab o‘tish uchun transportѐr; 3-maydalagich: “+” va “-” panjara usti va panjara ostidagi (mayda sinflar) mahsulotlarga mos keladi. 4.27-rasm. Maydalashning yakuniy bosqichida ѐpiq tsikl sxemasi: 1- nazorat elash; 2-yakuniy (tovar) elash. Hattoki nisbatan bir jinsli bo‘lgan yuqori mustahkamlikdagi granit jinslari tarkibida ham bo‘sh qo‘shimchalar uchraydi. Ohaktoshlar eng ko‘p bir jinsli bo‘lmagan holda uchraydi, ya’ni turli zichlikdagi qatlamlar shaklida hosil bo‘ladi. Tog‘ konlarini geologik qidiruv ishlari asosida undan sifatli chaqiq tosh olish uchun, faqat o‘ta mustahkam toshlarni qazib olish kerak bo‘ladi. Biroq bu narsa ish jaraѐnini murakkablashtiradi va chaqiq tosh tannarxini oshiradi. Hozirgi zamonaviy chaqiq tosh ishlab chiqarishda konlarni to‘la qayta ishlash va mahsulotni mustahkamligi bo‘yicha alohida sinflarga ajratish nazarda tutiladi. CHaqiq toshni boyitish yuqorida keltirilgan kabi shag‘al singari amalga oshiriladi. CHaqiq tosh uchun saylanma maydalash printsipi asosida boyitish maqsadga muvofiqdir. Bu usul quyidagilarga asoslangan. Maydalanaѐtgan toshning maydalik darajasi nafaqat maydalagich turi, ishlash rejimi va uni to‘g‘irlashga, balki toshning mustahkamligiga bog‘liq.
Agar doimiy rejimda ishlaѐtgan maydalagichdan turli mustahkamlikdagi toshlarni o‘tkazsak, u holda tosh mustahkamligi qancha kichik bo‘lsa, maydalangan mahsulot ham mayda bo‘ladi. SHu sababli maydalagandan so‘ng mahsulotdan mayda fraktsiyani elashda, panjara ostida qoladigan mahsulot nisbatan bir jinsli va mustahkam hisoblanadi. Bu yerda qo‘shimcha elashning yana bir afzalligini ko‘rish mumkin, ya’ni mustahkamligi past fraktsiyalarni ajratib, yakuniy mahsulotni boyitish imkonini beradi (4.28-rasm). 2 1 4.28-rasm. Saylanma maydalash printsipi bo‘yicha chaqiq toshni boyitish: 1- kichik mustahkamlikdagi mahsulotning chiqishi; 2-yuqori mustahkamlikdagi mahsulotning chiqishi; Saylanma maydalash samaradorligi kuch ta’sirida ishlaydigan maydalagichlarda yuqori bo‘lib, toshlar kuch ta’sirida maydalanadi. SHu maqsadda maxsus bolg‘ali, rotorli maydalagichlar, dezintegratorlar ishlatiladi. CHaqiq toshni mustahkamligi bo‘yicha boyitishga qaraganda dona shakli bo‘yicha boyitish keng tarqalgan. Plastinkasimon va ninasimon shakldagi donalarni alohida ajratish uchun tirqishli va maxsus kolosnikli g‘alvirlar qo‘llaniladi, o‘z navbatida kichik xarajat o‘laroq katta samara beradi. CHaqiq toshning donalarini u ѐki bu shaklda qo‘llashning samaradorligi to‘g‘risida turli fikrlar mavjud. Agar doimiy rejimda ishlaѐtgan maydalagichdan turli mustahkamlikdagi toshlarni o‘tkazsak, u holda tosh mustahkamligi qancha kichik bo‘lsa, maydalangan mahsulot ham mayda bo‘ladi. SHu sababli maydalagandan so‘ng mahsulotdan mayda fraktsiyani elashda, panjara ostida qoladigan mahsulot nisbatan bir jinsli va mustahkam hisoblanadi. Bu yerda qo‘shimcha elashning yana bir afzalligini ko‘rish mumkin, ya’ni mustahkamligi past fraktsiyalarni ajratib, yakuniy mahsulotni boyitish imkonini beradi (4.28-rasm). 2 1 4.28-rasm. Saylanma maydalash printsipi bo‘yicha chaqiq toshni boyitish: 1- kichik mustahkamlikdagi mahsulotning chiqishi; 2-yuqori mustahkamlikdagi mahsulotning chiqishi; Saylanma maydalash samaradorligi kuch ta’sirida ishlaydigan maydalagichlarda yuqori bo‘lib, toshlar kuch ta’sirida maydalanadi. SHu maqsadda maxsus bolg‘ali, rotorli maydalagichlar, dezintegratorlar ishlatiladi. CHaqiq toshni mustahkamligi bo‘yicha boyitishga qaraganda dona shakli bo‘yicha boyitish keng tarqalgan. Plastinkasimon va ninasimon shakldagi donalarni alohida ajratish uchun tirqishli va maxsus kolosnikli g‘alvirlar qo‘llaniladi, o‘z navbatida kichik xarajat o‘laroq katta samara beradi. CHaqiq toshning donalarini u ѐki bu shaklda qo‘llashning samaradorligi to‘g‘risida turli fikrlar mavjud.