Chiziqli inshoot trassasini nivelirlash
Reja:
1. Teodalit va uning ishlatilishi.
2. Teodalitni sinash va tekshirish.
3. Teodalit bilan gorizontal burchaklarni o’lchash va o’lchash natijalarini
jurnalga yozish.
4. Teodalit yullari.
5. Teodalit bilan plan olishda joyda bajariladigan ishlar.
Tayanch suzlari
Gorizontal va vyertikal burchak, gorizonal va vyertikal doyra, plan, limb doiralari,
ung va chap doyra , tekshirish, alidada, sinik chiziqlar, ichki burchak, nuqtaning planli
xolati, bog’lash, plan olish nuqtalarini xosil qilish, tafsilotlarni planga olish.
Teodalit va uning ishlatilishi.
Teodalit-joydagi gorizontal burchaklarni o’lchashda ishlatiladigan asosiy asboblardan
biridir. Teodalitning asosiy qismlari ko’rish trubasi hamda gorizontal va vyertikal doiralardan
iborat.
Agar teodalit gorizontal doirasining fakat alidadasi aylanadigan bo’lsa, unga oddiy
teodalit, xam alidadasi xam limbi aylanadigan bo’lsa - takroriy teodalit deyiladi. Hozirgi
vaqtda mamlakatimizdagi geodezik asbobsozlik zavodlari fakat takroriy teodalitlar ishlab
chiqarmokda. Takroriy teodalitlar vyertikal doirasining alidadasiga adilak o’rnatilgan.
Bundan tashqari, ular dalnomyer va bussol bilan ta'minlangan bo’lib, teodalit taxerometrlar
deb xam yuritiladi. Teodalit taxerometrning gorizontal doirasi limb va alidadan iborat.
Asbobning aylanish o’qi, deb ataladigan alidada o’qi limbning kovak o’qiga kiradi. Limb
o’qi esa taglikning vtulkasiga kirib turadi.Teodalitni shtativga o’rnatilganda, uning kutargich
vintlari shtativ boshligiga tiralib turadi. Teodalit shtativga o’rnatgich vint yordamida
maxkamlanadi. O’rnatgich vintning uchida ilgak bo’lib, unga asbobni markazlashtirish
uchun xizmat qiladigan shovun osiladi. Teodalitning
ichki fokuslanuvchi ko’rish trubasining gorizontal o’qi
alidada doirasiga o’rnatilgan taglikka joylashtirilgan.
Vyertikal doyra ko’rish truba bilan bitta ukka
maxkamlangan bo’lib, uning limbi truba bilan birga
aylanadi. Ko’rish trubasini gorizontal uk atrofida
vyertikal tekislik buyicha 180°aylantirish mumkin
bunga "Ko’rish trubasini zernit buyicha aylantirsh"
deyiladi. Ko’rish trubasining maxkamlagich va
iunaltirgich vintlari bor. Maxkamlagich vint yordamida
truba maxkamlanadi, iunaltirgich vint yordamida esa
truba bir oz vyertikal xarakatga keltiriladi. Gorizontal doiraning limb va alidadasi xam
maxkamlagich va iunaltirgich vintlarga ega. Limb tekisligini gorizontal, asbob aylanish
o’qini esa vyertikal xolatga keltirish uchun bitta, ba'zi teodalitlarda bir-biriga
pyerperndikulyar qilib ikkita adilak o’rnatilgan bo’ladi. Vyertikal burchaklarni o’lchaganda,
vyertikal doyra alidadasining nol diometrini gorizontal xolatga keltirish uchun uning ustiga
xam adilak o’rnatilgan. Teodalitlarda limb va vyernyer bo’laklarini kattalashtirib ko’rsatish
uchun lupalar ishlatiladi.Teodalitning limb va alidada doiralariga
chizilagan shtrixlar siykalanib kertmasligi uchun ular maxsus mertall gilof bilan
berkitilgan.
Sobik Sovert geodezik asbobsozligi xilma-xil teodalitlar ishlab chiqargan: M: TT-30
teodalito` sobik Sovert xokimiyatining dastlabki yillarida chiqarilgan.TT-2 teodalitno`y
Svyerdlovsk geodezik asbobsozlik zavodi 1940-49 i. ishlab chiqargan. 1950 yildan boshlab
TT-2 teodalit o’rniga bir muncha takomillashtirilganTT-50 teodalitlari ishlab chiqarildi. TM-
1 teodaliti 1955 yildan boshlab ishlab chiqarilmokda, bu teodalit uzining erngilligi bilan
dikkatga sazavordir, uning ogirligi 2,2 kg, asosan eksperditsiyalarda ishlatiladi. 1959 yildan
boshlab TT-50 teodalitining o’rniga TT-5 teodalitlari ishlab chiqarilmokda. Keryingi
paytlarda TT-4 optik teodalitlari ishlab chiqarilmokda.
2. Teodalitni sinash va tekshirish.
Teodalit bilan o’lchash ishlarini bajarishdan avval uni sinab va tekshirib ko’rish
hamda ma'lum bo’lgan kamchiliklarini darxol tuzatish lozim. Bunda teodalitning ma'lum
mexanik - optik va geometrik talablarga qanchalik javob byerishi aniqlaniladi. Teodalit
asosiy qismlarining tuzulishida kamchilik bor yukligi va asbobning ma'lum mexanik-
terxnologik, optik talablarga javob byera olishini aniqlash teodalitni sinash deyiladi.
Teodalitning tuzilish sharti buyicha, uning ayrim qismlarining bir -biriga bo’lgan
geometrik munosabatlarini to’g’riligini aniqlash teodalitni tekshirish deyiladi. Asbobning
aniqlanilgan kamchiliklarini tuzatib, bo’laklar munosabatini kerakli tnartga
moslashtirishga teodalitni tugirlash yoki yustirovka deyiladi.
Teodalitga quyiladigan asosiy mexanik terxnologik shartlar; asbob uklarining
to’g’riligi va ravon aylanishi, kutargich, maxkamlagich va mikrometr vintlarining to’g’ri
bo’lishi va erkin aylanishi, asbobning shtativ ustida mustaxkam turishi va boshqalardan
iborat. Optik shartlarni sinash esa ko’rish trubasi va lupalarning sifatini sinashdan iborat
bo’lib, bunda ko’rish trubasida sfyerik va xromatik abyerratsiyalarning ta'siri bulmasligi
aniqlanadi. Undan tashqari, truba linzalarida doglar bor yukligi linzalarning tirnalmaganligi
xam tekshirib ko’riladi. Teodalit bilan ishlashdan oldin va ishlash protserssida teodalit vaqt-
vaqti bilan tekshirib turiladi. Chunki teodalit bilan ishlash protsersida, ayniksa asbobni bir
joydan ikkinchi joyga olib borishda uning biron qismi uz o’rnida siljib kolishi va natijada,
yukorida aytilgan talablarning ba'zilariga javob byermay kolishi mumkin. Shuning uchun
teodalit bilan o’lchash ishlarini bajaruvchi kishi teodalitni tekshira olishi va tuzata olishi
kerak.
3. Teodalit bilan gorizontal burchaklarni o’lchash va o’lchash
natijalarini jurnalga yozish.
ABC burchakni o’lchash kerak bulsin.Buning uchun dastlab teodalit burchak uchi
bo’lgan V-nuqtaga o’rnatiladi. Teodalitni nuqtaga o’rnatishda quyidagi ishlar bajariladi:
1. Asbob markazlashtiriladi. Buning uchun o’rnatgich vint uchidagi ilgakka shovun
osi l ad i. Shtativ nuqta ustiga shunday o’rnatiladiki, uning usti gorizontal xolda, shovun
esa taxminan nuqta ustida bulsin; keryin shtativ oyoklarining uchi yerga botiriladi. Sung
o’rnatgich vintini bushatib, asbob shtativ ustida shunday suriladiki, shovun joidagi
nuqtaning markaziga to’g’ri kelsin; nixoyat o’rnatgich vint maxkamlanadi.
2. Asbob aylanish o’qi vyertikal xolatga keltiriladi. Bu ish shtativni nuqtaga
o’rnatishda taxminan bajarilgan bo’ladi.
Asbob aylanish o’qini vyertikal xolatga
keltirish uchun adilakning o’qi taglikning
ikkita kutargich vintiga paralerl qilib quyiladi
va bu kutargich vintlarni karama-karshi
tomonga burab adilak pufakchasi naycha
o’rtasiga keltiriladi. Agar teodalitning
gorizontal doirasida ikkinchi adilak bo’lsa, taglikning uchinchi kutargich vintini burab
uning pufakchasini xam naycha o’rtasiga keltiriladi. Agar bitta adilak bo’lsa, u vaqtda
uning pufakchasi ikkita kutargich vint bilan o’rtaga keltirilgach, alidadani 90°ga burab,
adilakning o’qi uchinchi kutargich vint ustiga quyiladi, sung bu kutargich vintini
burab adilak pufakchasi o’rtaga keltiriladi.
Asbobning aylanish o’qini virtikal xolatga keltirish uchun Bu ish ikki-uch
qayta takrorlanadi.
Teodalitninuqtagao’rnatibbo’lgachburchakquyidagitartibdao’lchanadi:
1.Asbob o’rnatilgan nuqtadan (B-nuqtadan) truba orqali ung tomondagi
nuqta (C) ga qaraladi. Bu vaqtda gorizontal doiraning Maxkamlagich vinti
maxkamlangan, Alidada va trubaning maxkamlagich Vintlari esa bushatilgan
bo’lishi kerak.
Nuqtaga o’rnatilgan verxa trubadan ko’ringach alidada va truba
maxkamlanadi. Su igr a yo’naltirgich vintlari yordamida iplar sertkasining
kesishgan nuqtasi verxaning tagiga tugirlanadi va limbdan sanok olinadi.
Bunda birinchi vyernyerdan gradus, minut va serkunt ikkinchi vyeryerdan
fakat minut va serkunt kiymatlari olinadi. M: C-nuqtaga qarab gorizontal doiraning
birinchi vyernyeridan olingan. Sanoq (a) 168° 261 ikkinchi vyernyeridan olingan
sanok esa 271 bulsin. Birinchi vyernyerdan olingan sanoq jurnalning 3-grafasiga,
ikkinchi vyernyerdan olingan sanok esa 4-grafasiga yoziladi. Jurnalning birinchi
grafasiga -asbob o’rnatilgan nuqtaning, ikkinchi grafasiga- asbob orqali kuzatilgan
nukaning nomyeri yoki nomi yoziladi.
Vyernyerlardan olingan sanoklar ustiga burchak o’lchayotganda virtikal
doyra trubaga nisbatan qaysi tomonda bo’lsa, o’sha tomon, ya'ni doyra ung (R)
yoki doyra chap ( L ) deb yozib quyiladi.
Chizmada doyra ung tomonda bo’lganligi uchun R deb yozilgan.
2.Alidadaning maxkamlagich vintini bushatib trubani A-nuqtaga tomon
buriladi v a trubadan A- nuqtadagi verxa ko’ringach , alidada va truba
maxkamlanadi. Yo’naltirgich vintlar yordamida iplar sertkasining kesishgan
nuqtasini verxa tagiga tugirlanadi va yukoridagi kabi xar ikkala vyeryerdan sanok
olib, uni jurnalning 3 va 4 - grafalariga A-nuqtaning karshisiga yoziladi. M:
birinchi vyernyerlardan olingan sanok 94° 521, ikkinchi vyernyerdan olingan
sanok 521.
3. Vyernyerlardan olingan sanoklarning o’rta arifmertik miqdori chiqarilib, u
jurnalning 5-grafasiga yoziladi. Bunda fakat minutli kiymatlarning o’rtachasi
chiqariladi, graduslar esa kuchirilib yoziladi. M: S-nuqtaga qarab birinchi
vyernyerdan olingan sanok 168° 261, ikkinchi vyernyerdan olingan sanok 271.
Shunda o’rtacha sanok 168° 261 3011 bo’ladi.
4. Ung tomondagi nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanok (a) dan, chap
tomondagi nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanok (v) ni ayrib burchakning kiymati
topiladi, ya'ni (q a-v.
M: S-nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanok 168° 261 30’’ , A-nuqtaga qarab
olingan o’rtacha sanok esa 94°521 . Shunda burchakning kiymati bo’ladi 168° 261
3011 -94°521 q73°341 30’’. Agar ung tomonga qarab olingan o’rtacha sanok chap
tomondagi nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanokdan kichik bo’lsa, burchak
kiymatini chiqarish uchun ung tomondagi sanokka 360 qo’shiladi va xisoblab
chiqarilgan burchak jurnalning 6-grafasiga yoziladi. Gorizontal burchaklarni
o’lchashning bu usuli yarim priyom deyiladi.
Teodalit bilan burchak o’lchash jurnali.
Asbob
o’rnatiladigan
nuqtalar
Kuzatila-
digan
nuqtalar
Vyernyerdan
olingan
sanoklar
Sanoklarning
o’rtachasi
Burchakla
r kiymati
Burchaklarni
ng o’rtachasi
I
II
1
2
3
4
5
6
7
В
С
16802
6
27
168026’30
73034’30’’
А
94052
52
94052’
73035’
С
36055
57
36056’
73035’30’’
В
А
32302
0
21
323020’30’’
5. O’lchangan burchaklarning to’g’riligini tekshirib ko’rish va trubaning
kollimatsion xatosini yukotish uchun burchak ikkinchi yarim priyomda o’lchanadi. Bunda
vyertikal doyra ung tomonda bo’lsa chap tomonga, chapda bo’lsa-ung tomonga utkaziladi,
ya'ni truba zernit orqali aylantiriladi. Limbdan sanok olishda kupol xatoga yul kuymaslik
uchun burchakni ikkinchi yarim priyomda o’lchashda limb doirasining o’rni uzgartiriladi.
Buning uchun limbning maxkamlagich vintini bushatib, doyra taxminan 90° ga buriladi.
Burchakni ikkinchi marta o’lchash xam yukoridagi kabi bajariladi, ya'ni avval ung
tomondagi nuqtaga, sungra chap tomondagi nuqtaga qarab vyernyerlardan sanok olinadi.
Olingan sanoklarning o’rta arifmertik miqdori chiqarilib, o’lchangan burchakning kiymati
topiladi. Burchaklarni ikki marta yarim priyomda o’lchash tulik priyomini tashqil qiladi.
6.Ikki marta yarim priyomda o’lchanganda olingan natijalar ayirmasi vyernyer
aniqligining ikqilanganligidan kichik bo’lsa, burchak to’g’ri o’lchangan xisoblanadi. Agar
burchak to’g’ri o’lchangan bo’lsa, ularni o’rtachasani chiqarib, jurnalning 7-grafasiga
yoziladi. Noto’g’ri o’lchangan bo’lsa, burchak kayta o’lchanadi. M: burchak birinchi yarim
priyomda o’lchanganda 73° 3413011, ikkinchi yarim priyomida o’lchanganda 73°3513011
chiqqan, ularning ayirmasi 1; teodalitning vyernyer aniqligi I1, ikqilanganligi esa 2!,Dermak
burchak to’g’ri o’lchangan. Shunda burchakning o’rtacha kiymati 73°351 bo’ladi. Limb va
alidada nollarini bir-biriga tugirlab, burchaklarni to’g’ri o’lchash mumkin. Buning uchun
limb bilan alidadaning maxkamlagich vintlari bushatiladi va birinchi vyernyerning nol shtrixi
limbning nol shtrixiga tugirlanadi. Sungra alidadani maxkamlanadi va limbni aylantirib,
truba orqali chap tomondagi nuqtaga karaladi. Bunda limbning yo’naltirgich vinti yordamida
iplar sertkasining kesishgan nuqtasi verxaning tubiga vizirlanadi.Keryin alidadaning
maxkamlagich vintini bushatib, truba ung tomondagi nuqtaga vizirlanadi va 1-vyernyerdan
sanok olinadi. Bu olingan sanok o’lchangan burchakning kiymatini ko’rsatadi. Teodalit bilan
burchak o’lchashning bu usuli o’lchangan burchaklar kiymatini tekshirish va tafsilotlarni
planga olishda qo’llaniladi.
4. Teodalit yullari
Teodalit bilan plan olishda asos bo’lib xizmat qiladigan nuqtalarni birin - kertin
birlashtirish natijasida xosil bo’ladigan sinik chiziqlar sistermasiga teodalit yullari
deyiladi.
Teodalit yullarini utkazishdan maqsad plan olishda bevosita asos bo’lib xizmat
qiladigan nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o’rnini, ya'ni to’g’ri burchakli
koordinatalarini aniqlashdan iborat. Teodalit yullari fakat teodalit bilan plan olishdagina
emas, balki geodezik tayanch shaxobchalarini zichlashtirishda, shuningderk, boshqa xil
plan olishlarda, (M: menzula bilan plan olishda taxerometrik plan olishda) hamda kanal
yul trassalarini aniqlashda, gaz kuvurlari, elerktr liniyalari utkazishda va boshqa ishlar da
xam keng qo’llaniladi. Teodalit yullari ochik yoki yopik poligon xosil qilishi mumkin.
Ochik poligon, odatda, ikkita geodezik tayanch nuqtalar oraligida utkaziladi. Teodalit
yullari utkazilayotgan joyda geodezik tayanch nuqta bulmasa, qo’shimcha teodalit yullari
utkazilib, poligon biron geodezik tayanch nuqtaga bog’lanadi. Teodalit yullarini
utkazishda quyidagilarga rioya qilinadi:
A) Teodalit yullaridagi burchak uchlarini (nuqtalarni) shunday tanlash kerakki,
ularda turib burchak o’lchash kulay bulsin, atrofdagi joy yaxshi ko’rinadigan hamda plan
olinayotganda ulardan maksimal foydalanish mumkin bulsin. Shuning chuchn bunday
nuqtalar uchun odatda ochik joydagi baland nuqtalar tanlanadi:
B) poligon tomonlari 50 m dan qisqa va 400 m dan uzun bulmasligi kerak. Odatda
poligon tomonlarning uzunligi 200-300 m dan qilib olinadi. Undan tashqari, poligln
tomonlari o’lchash kulay bo’lgan joylar (M: yullar, tekis joydagi utloklar va x.k.) bo’ylab
o’tishi kerak. Poligon burilish nuqtalari qilib tanlangan nuqtalarning joydagi o’rni kozik
kokib belgilab quyiladi. Kozikka nuqtalarning tartib nomyeri yozib quyiladi. Nuqtani terz
topib olish uchun uning atrofi doyra shaklida koziladi yoki atrofiga tosh uyib quyiladi.
Poligon nuqtalaridan keryinchalik boshqa plan olishlarda yoki biron inshoot ko’rishda
foydalaniladigan bo’lsa, burilish nuqtalari maxsus stolb, termir truba va boshqa belgilar
bilan belgilab quyiladi. Poligon nuqtalari tanlanib, ularni o’rni belgilangandan sung
o’lchash ishlari boshlanadi.Odatda, teodalit yulining ung tomondagi burchaklar
o’lchanadi. Burchak o’lchash teodalit bilan tulik priyomda bajariladi. Xar gal gorizontal
burchak o’lchangandan sung teodalit bussoli bilan poligon tomonlari yo’nalishning
magnit azimuti yoki rumbi xam o’lchanadi va ular asosida burchakning kiymati xisoblab
chiqariladi. Bu burchak teodalit bilan o’lchanganda kupol xatoga yul kuymaslik uchun
o’lchangan burchakni tekshirib ko’rish uchun xizmat qiladi.poligon tomonlarining
uzunligi 20 m li pulat lernta bilan ikki marta (to’g’ri va terskari yo’nalish buyicha)
o’lchanadi. Agar poligon tomoni nishab yoki past-balandlik joylardan utsa, bu yerdagi
kiyalik burchaklari xam o’lchanadi. O’lchash natijalari maxsus jurnalga yozib boriladi.
Teodalit yuli yopik poligon shaklda bo’lsa, uning o’rtasidan diogonal yullar utkazilishi
mumkin. Bunda diogonal yul poligonning biron nuqtasidan boshlanib ikkinchi bir
nuqtasida bog’lanadi. Bir necha yullarning qo’shilish nuqtalari uzerl nuqtalardeyiladi. (M:
yopik poligondagi 50va 2 nuqtalar uzerl nuqtalardir.) Odatda teodalit yullari geodezik
tayanch nuqta oraligida utkaziladi. Bunda teodalit yullarini tayanch nuqtaga bog’lash
uchun bog’lanish burchaklari улчанад.
М: В-нуктада туриб Ц ва Ц1, С- нуктада эса туриб Ц2 ва Ц3 burchaklari
o’lchanadi.Yopik terodoliтyullarini tayanch nuqtaga bog’lash uchun s va S1
burchaklari o’lchanadi.Agar teodalit yuli biron tayanch nuqtadan boshlanmagan, yoki
tayanch nuqtaga borib tutashmagan bo’lsa, maxsus teodalit yuli utkazib, uni geodezik
tayanch nuqtaga bog’lanadi. Teodalit yullari utkazishda bu yullar utadigan joyda biron
tusik, M: jar , darer, soy va x.k. to’g’ri kelib kolsa, bu vaqtda masofa bevosita o’lchash
mumkin bulmagan masofani aniqlash mertodi bilan topiladi. Teodalit yullarini utkazishda
dala ishlar tugagach, o’lchash natijalari ishlab chiqilib, poligon burilish nuqtalarining
kooridinatalari aniqlaniladi. Buquyidagitartibdabajariladi.
1) Burchako’lchashnatijalariishlabchiqiladi.
2) Poligontomonlarningdirerktsieryburchagivarumblarixisoblanadi;
3) Poligon, tomonlarining gorizontal proektsiyalari aniqlaniladi;
I
II
