CHOR ROSSIYASINING O’RTA OSIYO XONLIKLARINI BOSIB OLINISHIGA OID TADQIQOTLAR

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

10

Sahifalar soni

34

Faytl hajmi

52,6 KB


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI KURS ISHI CHOR ROSSIYASINING O’RTA OSIYO XONLIKLARINI BOSIB OLINISHIGA OID TADQIQOTLAR Toshkent-2023 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI KURS ISHI CHOR ROSSIYASINING O’RTA OSIYO XONLIKLARINI BOSIB OLINISHIGA OID TADQIQOTLAR Toshkent-2023
REJA: Kirish…………….....................................................................................................4 I-BOB. CHOR ROSSIYASI O’RTA OSIYONI BOSIB OLISHI DAVRI TARIXSHUNOSLIGI.........................................................................................5-14 1.1. Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining umumjahon tarixiy jarayonidagi o’rni...................................................................................................5-7 1.2. 50-80-yillardagi tadqiqotlarda Turkistonni Rossiyaga “qo’shib olinishi” iborasining ishlatilishi...............................................................................….......8-14 II-BOB. O’RTA OSIYO HAQIDA SOVET VA MUSTAQILLIK DAVRI TARIXSHUNOSLIGI........................................................................................15-23 2.1.Rasmiy hujjatlar va ushbu davr to’g’risidagi adabiyotlar............................13-20 2.2. Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixini xolisona o’rganilib, tadqiq etilishi.....……… …………………………………………………........21-23 Xulosa................................................................................................................24-25 Foydalanilgan adabiyotlar.......................................................................................26 REJA: Kirish…………….....................................................................................................4 I-BOB. CHOR ROSSIYASI O’RTA OSIYONI BOSIB OLISHI DAVRI TARIXSHUNOSLIGI.........................................................................................5-14 1.1. Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining umumjahon tarixiy jarayonidagi o’rni...................................................................................................5-7 1.2. 50-80-yillardagi tadqiqotlarda Turkistonni Rossiyaga “qo’shib olinishi” iborasining ishlatilishi...............................................................................….......8-14 II-BOB. O’RTA OSIYO HAQIDA SOVET VA MUSTAQILLIK DAVRI TARIXSHUNOSLIGI........................................................................................15-23 2.1.Rasmiy hujjatlar va ushbu davr to’g’risidagi adabiyotlar............................13-20 2.2. Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixini xolisona o’rganilib, tadqiq etilishi.....……… …………………………………………………........21-23 Xulosa................................................................................................................24-25 Foydalanilgan adabiyotlar.......................................................................................26
KIRISh Kurs ishining dolzarbligi. Istiqlolimiz sharofati tufayli yosh avlodni tarbiyalashdek muhim ishlarni avlodni tarbiyalashdek, g‘oyaviy-mafkuraviy dunyoqarashlarini shakllantirish ya’ni har tomonlama yetuk, barkamol shaxs qilib tarbiyalashdek muhim va sharafli vazifalarni bajarishda xonliklar davrida yaratilgan manbalarni haqqoniy o’rganish bosh maqsad qilib olindi. XX asrdagi o’zbek xalqi hayotida eng muhim voqea shubhasiz davlat mustaqilligini qo’lga kiritish bo’ldi. Xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o’z e’tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari , tili o’z faxriy o’rniga qaytdi. Mamlakat rivojlanishining o’zbek xalqiga xos bo’lgan xususiyat, urf-odat, an’analarini hisobga olgan holda o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlashi, boy madaniyat, bebaho ma’naviyati, e’tiqodini e’zozlash xalq manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ’ib etish, Vatan tarixini xolisona o’rganish va tadqiq qilishni zaruriy qilib qo’ydi. Birinchi Prezident I.A.Karimovning xalq va mamlakat taqdiridagi tarixning o’rni hamda ahamiyati, uning millat hayotida milliy g’urur, o’tmishdan faxrlanish, o’zligini o’rganishdagi o’rni va vazifasiga , barkamol avlod ta’lim-tarbiyasidagi vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondashuv zaruriyati xususidagi “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasida ta’kidlaganidek: “ Xaqqoniy tarixni bilmasdan turib , o’zlikni anglash mumkin emas”1. Tarixni xolisona, haqqoniy, milliy istiqlol g’oyasi vatanparvarlik ruhi asosida yoritish tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir.Shu o’rinda respublika tarixchilari oldida turgan sharafli vazifalardan biri – tariximizning eng dolzarb, kam o’rganilgan qismlarini qayta o’rganib, uni xalqimizga yangitdan taqdim etishdir. Shu bois ham, so’nggi yillarda O’zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o’rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo’lib bormoqda. Zero, birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarni, o’z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot 1 Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.:Sharq,1998, 29-b. KIRISh Kurs ishining dolzarbligi. Istiqlolimiz sharofati tufayli yosh avlodni tarbiyalashdek muhim ishlarni avlodni tarbiyalashdek, g‘oyaviy-mafkuraviy dunyoqarashlarini shakllantirish ya’ni har tomonlama yetuk, barkamol shaxs qilib tarbiyalashdek muhim va sharafli vazifalarni bajarishda xonliklar davrida yaratilgan manbalarni haqqoniy o’rganish bosh maqsad qilib olindi. XX asrdagi o’zbek xalqi hayotida eng muhim voqea shubhasiz davlat mustaqilligini qo’lga kiritish bo’ldi. Xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o’z e’tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari , tili o’z faxriy o’rniga qaytdi. Mamlakat rivojlanishining o’zbek xalqiga xos bo’lgan xususiyat, urf-odat, an’analarini hisobga olgan holda o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlashi, boy madaniyat, bebaho ma’naviyati, e’tiqodini e’zozlash xalq manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ’ib etish, Vatan tarixini xolisona o’rganish va tadqiq qilishni zaruriy qilib qo’ydi. Birinchi Prezident I.A.Karimovning xalq va mamlakat taqdiridagi tarixning o’rni hamda ahamiyati, uning millat hayotida milliy g’urur, o’tmishdan faxrlanish, o’zligini o’rganishdagi o’rni va vazifasiga , barkamol avlod ta’lim-tarbiyasidagi vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondashuv zaruriyati xususidagi “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasida ta’kidlaganidek: “ Xaqqoniy tarixni bilmasdan turib , o’zlikni anglash mumkin emas”1. Tarixni xolisona, haqqoniy, milliy istiqlol g’oyasi vatanparvarlik ruhi asosida yoritish tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir.Shu o’rinda respublika tarixchilari oldida turgan sharafli vazifalardan biri – tariximizning eng dolzarb, kam o’rganilgan qismlarini qayta o’rganib, uni xalqimizga yangitdan taqdim etishdir. Shu bois ham, so’nggi yillarda O’zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o’rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo’lib bormoqda. Zero, birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarni, o’z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot 1 Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.:Sharq,1998, 29-b.
yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilarekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi2. Ayniqsa, o’zbek davlatchiligi, uning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini chuqur o’rganish va tahlil qilish tarixiy manbalardagi ma’lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish dolzarb vazifalardan biridir. Shunday dolzarb masalalardan biri, O’zbekiston tarixini buzib ko’rsatilgan, not’g’ri talqin etilgan muammolaridan biri Turkistonni chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligidir. Chunonchi, Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixi sovet tarixshunosligida not’g’ri talqin etilib, soxtalashtirildi. Mustaqillik davrigacha yaaratilgan tadqiqotlarda “qo’shib olinishi” atamasi ishlatib kelindi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mazkur muammoning ba’zi jihatlari tarixchi olimlar tomonidan tadqiq etilgan bo’lsada, mustaqillik yoritilmagan. Bu davr tarixshunosligi shartli ravishda uch davrga bo’limiz mumkin: Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri: M.Terentev, K.Abaza, N.N.Xalfin ; Sovet davri: B.F.G’afurov, E.B.Bekmaxonov, H.Z.Ziyoyev, B.D.Jamgerchinov, A.K.Qarriev; Mustaqillik davri: Isxakov F., M.Hasaniy, Saidqulov. T kabi olimlar bu davr tarixshunoslikni yoritishga harakat qilishgan. Shuning uchun ham Turkistondagi chor ma’muriyatining rasmiy hujjatlarini, mahalliy amaldorlarning yozishmalarini , Turkistonda ma’muriy xizmatda bo’lgan yohud istiqomat qilgan rus olimlarining ilmiy asarlari va memuar yodgorliklarini, mahalliy ziyolilarning , yozuvchi va shoirlarning asarlarini tanqidiy va qiyosiy o’rganish muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, Rossiya tomonidan Turkistonni istilo qilinishi XIX asrning 60-yillaridayoq, ayniqsa 70-80- yillarida rus matbuoti publisistikasida qizg’in muhokama qilingan dolzarb muammolardan biriga aylangandi. 2 Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T: Ma’naviyat. 2008, 97-b. yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilarekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi2. Ayniqsa, o’zbek davlatchiligi, uning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini chuqur o’rganish va tahlil qilish tarixiy manbalardagi ma’lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish dolzarb vazifalardan biridir. Shunday dolzarb masalalardan biri, O’zbekiston tarixini buzib ko’rsatilgan, not’g’ri talqin etilgan muammolaridan biri Turkistonni chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligidir. Chunonchi, Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixi sovet tarixshunosligida not’g’ri talqin etilib, soxtalashtirildi. Mustaqillik davrigacha yaaratilgan tadqiqotlarda “qo’shib olinishi” atamasi ishlatib kelindi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mazkur muammoning ba’zi jihatlari tarixchi olimlar tomonidan tadqiq etilgan bo’lsada, mustaqillik yoritilmagan. Bu davr tarixshunosligi shartli ravishda uch davrga bo’limiz mumkin: Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri: M.Terentev, K.Abaza, N.N.Xalfin ; Sovet davri: B.F.G’afurov, E.B.Bekmaxonov, H.Z.Ziyoyev, B.D.Jamgerchinov, A.K.Qarriev; Mustaqillik davri: Isxakov F., M.Hasaniy, Saidqulov. T kabi olimlar bu davr tarixshunoslikni yoritishga harakat qilishgan. Shuning uchun ham Turkistondagi chor ma’muriyatining rasmiy hujjatlarini, mahalliy amaldorlarning yozishmalarini , Turkistonda ma’muriy xizmatda bo’lgan yohud istiqomat qilgan rus olimlarining ilmiy asarlari va memuar yodgorliklarini, mahalliy ziyolilarning , yozuvchi va shoirlarning asarlarini tanqidiy va qiyosiy o’rganish muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, Rossiya tomonidan Turkistonni istilo qilinishi XIX asrning 60-yillaridayoq, ayniqsa 70-80- yillarida rus matbuoti publisistikasida qizg’in muhokama qilingan dolzarb muammolardan biriga aylangandi. 2 Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T: Ma’naviyat. 2008, 97-b.
Ba’zi adabiyotlarda chorizmning butun Markaziy Osiyodagi bosqinchilik siyosati bilan bog’liq bolgan nihoyatda katta bir davr- Rossiyaning O’rta Osiyoga bosqinchilik yurishiga tayyorgarlik koo’ra boshlagan 50-yillardan tortib, toki 1985- yilgacha bo’lgan davr tadqiq etilgan. Bu davrda “ bosib olindi” , “milliy zulm”, “ mustamlakachilik” va boshqa shu kabi tushunchalar , baholar “qo’shildi”, “qo’shib olindi”, “qo’shilishning progressiv oqibatlari” iboralari bilan almashtirildi. Nihoyat, O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingina tariximizdagi bunday “oq dog’lar” tozalanib, tarixiy haqiqat qaror topdi.Milliy istiqlol mafkurasiga tayangan holda ilmiy, yaxlit va xolisona baho berilgan tadqiqotlar o’zbek tarixchi olimlarimiz tomonidan yaratildi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Ishning asosiy maqsadi sifatida Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi taqiqotlarning xususiyatlarini, mazkur mavzuning sovet tarixshunosligida soxtalashtirilishi va mustaqillik yillarida Rossiya istibdodini tarixiy jihatdan xolisona tadqiq etilishi tarixchini chinakam ilmiy yondashuvlar asosida yoritish belgilangan. Shunga ko’ra hal etilishi lozim bo’lgan quyidagi vazifalar belgilandi:  Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishing umujahaon tarixiy jarayonidagi o’rnini tasniflash;  Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarini bir yoqlama himoya qilinishini yoritish;  Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayoning o’ta soxtalashtirilishi va siyosiylashtirilishini tahlil qilish;  Mustaqillik davrida Turkistonni istilo etilishi tarixini yangicha yondashuvlar asosida tadqiq etilishi jarayonini bayon qilish. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini o’zbek xalqi tarixi, uning milliy davlatchiligi, ma’naviyati va milliy qadriyatlariga taalluqli bo’lgan mulohazalar tashkil etadi. Mavzuni yoritishda tarixiy tadqiqotlarda doimo yetakchi o’rinda turgan ilmiylik, tarixiylik, xolislik, haqqoniylik, umuminsoniylik, uzviylik, voqea- Ba’zi adabiyotlarda chorizmning butun Markaziy Osiyodagi bosqinchilik siyosati bilan bog’liq bolgan nihoyatda katta bir davr- Rossiyaning O’rta Osiyoga bosqinchilik yurishiga tayyorgarlik koo’ra boshlagan 50-yillardan tortib, toki 1985- yilgacha bo’lgan davr tadqiq etilgan. Bu davrda “ bosib olindi” , “milliy zulm”, “ mustamlakachilik” va boshqa shu kabi tushunchalar , baholar “qo’shildi”, “qo’shib olindi”, “qo’shilishning progressiv oqibatlari” iboralari bilan almashtirildi. Nihoyat, O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingina tariximizdagi bunday “oq dog’lar” tozalanib, tarixiy haqiqat qaror topdi.Milliy istiqlol mafkurasiga tayangan holda ilmiy, yaxlit va xolisona baho berilgan tadqiqotlar o’zbek tarixchi olimlarimiz tomonidan yaratildi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Ishning asosiy maqsadi sifatida Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi taqiqotlarning xususiyatlarini, mazkur mavzuning sovet tarixshunosligida soxtalashtirilishi va mustaqillik yillarida Rossiya istibdodini tarixiy jihatdan xolisona tadqiq etilishi tarixchini chinakam ilmiy yondashuvlar asosida yoritish belgilangan. Shunga ko’ra hal etilishi lozim bo’lgan quyidagi vazifalar belgilandi:  Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishing umujahaon tarixiy jarayonidagi o’rnini tasniflash;  Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarini bir yoqlama himoya qilinishini yoritish;  Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayoning o’ta soxtalashtirilishi va siyosiylashtirilishini tahlil qilish;  Mustaqillik davrida Turkistonni istilo etilishi tarixini yangicha yondashuvlar asosida tadqiq etilishi jarayonini bayon qilish. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini o’zbek xalqi tarixi, uning milliy davlatchiligi, ma’naviyati va milliy qadriyatlariga taalluqli bo’lgan mulohazalar tashkil etadi. Mavzuni yoritishda tarixiy tadqiqotlarda doimo yetakchi o’rinda turgan ilmiylik, tarixiylik, xolislik, haqqoniylik, umuminsoniylik, uzviylik, voqea-
hodisalarga tarixiy-tadrijiy munosabat nuqtayi nazaridan yondashish va qiyosiy tahlil uslubiga tayanildi. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2-bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. I-BOB. CHOR ROSSIYASI O’RTA OSIYONI BOSIB OLISH DAVRI TARIXSHUNOSLIGI. 1.1 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining umumjahon tarixiy jarayonidagi o’rni. hodisalarga tarixiy-tadrijiy munosabat nuqtayi nazaridan yondashish va qiyosiy tahlil uslubiga tayanildi. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2-bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. I-BOB. CHOR ROSSIYASI O’RTA OSIYONI BOSIB OLISH DAVRI TARIXSHUNOSLIGI. 1.1 Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining umumjahon tarixiy jarayonidagi o’rni.
Rossiya ko’p millatli davlat sifatida yuzaga kelishida XIX asr muhim o’rin tutadi. Bu yuz yillik harbiy-siyosiy, xalqaro ahamiyatga molik voqealarga boy bo’lib, imperiyaning hududi Kavkazorti, O’rta Osiyo, Sibir, Uzoq Sharqning yangi o’zlashtirilgan maydonlari hisobiga xuddi shu davrgacha ancha kengaydi. Rossiyaning Kavkazortida va O’rta Osiyoda o’z hukmronligini o’rnatishidagi tafovut shundan iboratki, Kavkaz istilosining oxirgi asrning birinchi chorgiga, O’rta Osiyoniki esa oxirgi choragiga to’g’ri keladi. Mustaqillika erishganimizdan so’ng barcha sohalar qatori ilm-fan madaniyat, san’at va tariximiz ham o’zining asl qiyofasini tikladi. Ko’p asrlik tariximiz o’zining mazmun-mohiyatini haqqoniy aks eta boshladi. Milliy madaniyatimiz ajralmas qismi hisoblangan urf –odat an’analarimiz va buyuk ajdodlarimiz nomi oqlandi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek “ O’tmishi buyuk xalqni yengib bo’lmas ekan, demak biz xalqimizni haqqoniy tariximiz bilan qurollantirishimiz kerak”degan fikri ahamiyatlidir O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 17-fevral kuni qabul qilingan “Harakatlar Strategiyasi” to’g’risidagi maxsus farmonning to’rtinchi ustuvor yo’nalishida ham aynan ilm-fan, madaniyatni rivojlantirishga oid maxsus boblar ajratilgan. Prezdentimiz Sh.Mirziyoyev aytganlaridek “ Xalq tarixi unitilmaydi, u urf-odat, an’analarda xalqning kundalik turmushida saqlanib qoladi” shunday ekan, xalqimizning haqqoniy tarixini yoritish muhimdir. Shu o’rinda Rossiya imperiyasing O’rta Osiyoda yuritgan mustamlakachilik siyosati ham alohida masaladir XIX asr oxirlariga kelganda Rossiya Yevropadagi eng yirik davlatlardan biri bo‘lib qoldi. Uning territoriyasi (taxminan 16 mln.kv.km) shimolda Barens dengizidan tortib, januda Kavkaz va Qora dengizgacha, g‘arbda Boltiq dengizidan tortib, sharqda Tinch okengacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan edi. Rossiya xalqlari o‘zlarining mehnati va qahramonona kurashi bilan qudratli davlat barpo qildilar, ilgari hech kim yashamagan ko‘p yerlarni o‘zlashtirdilar, jahon tarixi va madaniyatiga buyuk hissa qo‘shdilar. Rossiya territoriyasida iqlim sharoiti juda xilma-xildir. Rossiya ko’p millatli davlat sifatida yuzaga kelishida XIX asr muhim o’rin tutadi. Bu yuz yillik harbiy-siyosiy, xalqaro ahamiyatga molik voqealarga boy bo’lib, imperiyaning hududi Kavkazorti, O’rta Osiyo, Sibir, Uzoq Sharqning yangi o’zlashtirilgan maydonlari hisobiga xuddi shu davrgacha ancha kengaydi. Rossiyaning Kavkazortida va O’rta Osiyoda o’z hukmronligini o’rnatishidagi tafovut shundan iboratki, Kavkaz istilosining oxirgi asrning birinchi chorgiga, O’rta Osiyoniki esa oxirgi choragiga to’g’ri keladi. Mustaqillika erishganimizdan so’ng barcha sohalar qatori ilm-fan madaniyat, san’at va tariximiz ham o’zining asl qiyofasini tikladi. Ko’p asrlik tariximiz o’zining mazmun-mohiyatini haqqoniy aks eta boshladi. Milliy madaniyatimiz ajralmas qismi hisoblangan urf –odat an’analarimiz va buyuk ajdodlarimiz nomi oqlandi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek “ O’tmishi buyuk xalqni yengib bo’lmas ekan, demak biz xalqimizni haqqoniy tariximiz bilan qurollantirishimiz kerak”degan fikri ahamiyatlidir O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 17-fevral kuni qabul qilingan “Harakatlar Strategiyasi” to’g’risidagi maxsus farmonning to’rtinchi ustuvor yo’nalishida ham aynan ilm-fan, madaniyatni rivojlantirishga oid maxsus boblar ajratilgan. Prezdentimiz Sh.Mirziyoyev aytganlaridek “ Xalq tarixi unitilmaydi, u urf-odat, an’analarda xalqning kundalik turmushida saqlanib qoladi” shunday ekan, xalqimizning haqqoniy tarixini yoritish muhimdir. Shu o’rinda Rossiya imperiyasing O’rta Osiyoda yuritgan mustamlakachilik siyosati ham alohida masaladir XIX asr oxirlariga kelganda Rossiya Yevropadagi eng yirik davlatlardan biri bo‘lib qoldi. Uning territoriyasi (taxminan 16 mln.kv.km) shimolda Barens dengizidan tortib, januda Kavkaz va Qora dengizgacha, g‘arbda Boltiq dengizidan tortib, sharqda Tinch okengacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan edi. Rossiya xalqlari o‘zlarining mehnati va qahramonona kurashi bilan qudratli davlat barpo qildilar, ilgari hech kim yashamagan ko‘p yerlarni o‘zlashtirdilar, jahon tarixi va madaniyatiga buyuk hissa qo‘shdilar. Rossiya territoriyasida iqlim sharoiti juda xilma-xildir.
Mamlakat Yevropa qismining shimolida hamda Sibirda sovuq qutb iqlimi hukum suradi, ya’ni qish qattiq va uzoq vaqt davom etadi, yoz esa juda qisqa bo‘ladi. Rossiyaning o‘rta mintaqasida iqlim mo‘tadil bo‘lib, janubiy rayonlarda esa iliqdir. Rossiyada o‘rmonlar, daryo va ko‘llar juda ko‘p. Janubda bepoyon cho‘l-adirlar cho‘zilib ketgan bo‘lib, bu yerlarda aholi kam yashaydi. Rossiyaning aholisi XIX asr davomida ko‘paya borib, 11 million kishidan 36 million kishiga yetdi. Rossiya aholisining yer jihatidan Yevropadagi yirik mamlakatlardan biribo’lib qoldi. Bu vaqtda Fransiyada 27 million kishi, Angliyada esa mustamlakalarni hisoblamaganda) 16,4 million kishi yashardi. Lekin Rossiyada aholining zichligi juda kam bo‘lib, 1 kv. km ga 1,25 kishi to‘g‘ri kelardi. Rossiya –ko‘p millatli davlat. Uning tarkibiga turli xalqlar (ruslar, ukrainlar, beloruslar, polyaklar,finlar, litvaliklar, chuvashlar, marilar, mordvalar, buryatlar, yoqutlar, evenklar va boshqa ko‘pgina xalqlar) kirgan bo‘lib, ular ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida turar edilar. Aholining asosiy qismi ruslardan iborat bo‘lib, ular butun aholiga nisbatan 60-70 foizini tashkil etar edi . 70- yillarda rus hukumati bilan ingliz hukumati o‘rtasida O‘rta Osiyodagi ta’sir doiralarini aniqlash uchun muzokaralar boshlandi va 1873-yili bitim tuzish bilan yakunlandi. Bunga muvofiq, Rossiya Afg‘onistonni o‘z ta’siridan tashqari deb topdi. Angliya esa Xivani da’vo qilmaydigan bo‘ldi. Bu bitim O‘rta Osiyodagi kurashni vaqtincha susaytirdi, ammo Qo‘qon xonligining Rossiyaga qo‘shib olinishi inglizlar siyosatini faollashtirib yubordi va rus-ingliz munosabatlarining keskinlashuviga olib keldi. Bu narsa, chunonchi, 1878-yilda boshlangan ingliz- afg‘on urushida va “Sharq inqirozi” davomida Angliyaning Rossiyaga nisbatan dushmanlik siyosatini olib borganligida na-moyon bo‘ldi. 1881-yil 9-dekabrda Tehronda fors-turkman chegarasi to‘g‘risidagi maxfiy bitim imzolanib, bunda Rossiya tarkibiga yangidan kiritilgan hudud chegaralari aniqlandi. Bu hududlar hozirda Turkmaniston va Eron chegaralari bo‘lib hisoblanadi. Shu yili Rossiya va Xitoyning Turkiston general-gubernatorligi va Xitoy o‘rtasida chegara chizig‘ini o‘tkazish bo‘yicha shartnoma imzolandi. 1884-yili Rossiya Marini egallab, Kushkaga chiqdi. Mamlakat Yevropa qismining shimolida hamda Sibirda sovuq qutb iqlimi hukum suradi, ya’ni qish qattiq va uzoq vaqt davom etadi, yoz esa juda qisqa bo‘ladi. Rossiyaning o‘rta mintaqasida iqlim mo‘tadil bo‘lib, janubiy rayonlarda esa iliqdir. Rossiyada o‘rmonlar, daryo va ko‘llar juda ko‘p. Janubda bepoyon cho‘l-adirlar cho‘zilib ketgan bo‘lib, bu yerlarda aholi kam yashaydi. Rossiyaning aholisi XIX asr davomida ko‘paya borib, 11 million kishidan 36 million kishiga yetdi. Rossiya aholisining yer jihatidan Yevropadagi yirik mamlakatlardan biribo’lib qoldi. Bu vaqtda Fransiyada 27 million kishi, Angliyada esa mustamlakalarni hisoblamaganda) 16,4 million kishi yashardi. Lekin Rossiyada aholining zichligi juda kam bo‘lib, 1 kv. km ga 1,25 kishi to‘g‘ri kelardi. Rossiya –ko‘p millatli davlat. Uning tarkibiga turli xalqlar (ruslar, ukrainlar, beloruslar, polyaklar,finlar, litvaliklar, chuvashlar, marilar, mordvalar, buryatlar, yoqutlar, evenklar va boshqa ko‘pgina xalqlar) kirgan bo‘lib, ular ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida turar edilar. Aholining asosiy qismi ruslardan iborat bo‘lib, ular butun aholiga nisbatan 60-70 foizini tashkil etar edi . 70- yillarda rus hukumati bilan ingliz hukumati o‘rtasida O‘rta Osiyodagi ta’sir doiralarini aniqlash uchun muzokaralar boshlandi va 1873-yili bitim tuzish bilan yakunlandi. Bunga muvofiq, Rossiya Afg‘onistonni o‘z ta’siridan tashqari deb topdi. Angliya esa Xivani da’vo qilmaydigan bo‘ldi. Bu bitim O‘rta Osiyodagi kurashni vaqtincha susaytirdi, ammo Qo‘qon xonligining Rossiyaga qo‘shib olinishi inglizlar siyosatini faollashtirib yubordi va rus-ingliz munosabatlarining keskinlashuviga olib keldi. Bu narsa, chunonchi, 1878-yilda boshlangan ingliz- afg‘on urushida va “Sharq inqirozi” davomida Angliyaning Rossiyaga nisbatan dushmanlik siyosatini olib borganligida na-moyon bo‘ldi. 1881-yil 9-dekabrda Tehronda fors-turkman chegarasi to‘g‘risidagi maxfiy bitim imzolanib, bunda Rossiya tarkibiga yangidan kiritilgan hudud chegaralari aniqlandi. Bu hududlar hozirda Turkmaniston va Eron chegaralari bo‘lib hisoblanadi. Shu yili Rossiya va Xitoyning Turkiston general-gubernatorligi va Xitoy o‘rtasida chegara chizig‘ini o‘tkazish bo‘yicha shartnoma imzolandi. 1884-yili Rossiya Marini egallab, Kushkaga chiqdi.
1885-yil 26-martda Kushkada afg‘on harbiy qismlari mag‘lubayatga uchradi. Rossiya Kushkani bosib olib, asosiy punkt –Hirot va Qandahorni qo‘lga kiritdi. Shundan so‘ng Angliya va Rossiya o‘rtasidagi Afg‘onistonning taqdiri va uning chegarasini belgilash masalasi kun tartibiga qo‘yildi. 1885-1887-yillarda bu masala rus-ingliz komissiyasi tomonidan hal etildi. 1891-yili Rossiyaning tasarrufiga kirgan O‘rta Osiyo hududi va Afg‘oniston o‘rtasidagi chegara Pomirdan o‘tkazildi. Bu bitim O‘rta Osiyo masalasi bilan bog‘liq Angliya va Rossiya o‘rtasidagi kelishmovchilikni tugatdi. Lekin shunga qaramasdan ziddiyatlar, manfaatlar to‘qnashuvi saqlanib qoldi. O‘rta Osiyodagi o‘zaro manfaatlarni tartibga solish va munosabatlardagi “sovuqlikni” yo‘qotish maqsadida Rossiya va Angliya bu yerdagi o‘z ta’sir doiralarini bo‘lib olishga qaratilgan konvensiyani imzoladilar. Chunki bu paytda ikkala davlat uchun ham Yevropada Germaniya xavf tug‘dirayotgan edi. Shu bois, Rossiya va Angliya O‘rta Osiyo masalasini vaqtinchalik to‘xtatib, kuchayib borayotgan Germaniya davlati bilan siyosatmaydonida kurash boshladilar3. Rossiyaning ikki boshli burgut tasviri tushirilgan mudhish mustamlakachilik bayrog‘i Boltiq buylaridan Kavkaz cho‘qqilarigacha, Ukraina dashtlaridan O‘rta Osiyo kengliklari va Uzoq, Sharq tizmalari qadar hilpirab turdi. Polsho Rossiyasi Polsha, Finlyandiya, Kavkazorti, Boshqirdiston, Sibir va qalmoqtar yurtini mustamlaka asoratiga solgan salobatli va shafqatsiz imperiya edi. Sankg-Peterburg hukmron doiralari Buyuk Britaniyaning Hindistondagi va Fransiyaning Tunis hamda Jazoirdagi mustamlaka tartiblarini, tajribalarini o‘rgangan holda o‘zlarining ulardan tubdan farkli, aynan ruscha mustamlakachilik tizimlarini yaratdilar. Uni Turkistonda zo‘ravonlik yo‘li bilan amalga oshirdilar. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyodagi tartiblari Polsha, Finlandiya va Kavkazdagidan ham tafovutli xususiyatga ega edi. Bu xususiyat mahalliy xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularga bepisandlarcha qarash kabi shovinistik ruh va kayfiyatlardan iborat edi. Bu harbiy-komendantlik 3 Abdurahimova N. Стоновлени и особенности экономической политики России в Туркистане. T.:2008.78-b. 1885-yil 26-martda Kushkada afg‘on harbiy qismlari mag‘lubayatga uchradi. Rossiya Kushkani bosib olib, asosiy punkt –Hirot va Qandahorni qo‘lga kiritdi. Shundan so‘ng Angliya va Rossiya o‘rtasidagi Afg‘onistonning taqdiri va uning chegarasini belgilash masalasi kun tartibiga qo‘yildi. 1885-1887-yillarda bu masala rus-ingliz komissiyasi tomonidan hal etildi. 1891-yili Rossiyaning tasarrufiga kirgan O‘rta Osiyo hududi va Afg‘oniston o‘rtasidagi chegara Pomirdan o‘tkazildi. Bu bitim O‘rta Osiyo masalasi bilan bog‘liq Angliya va Rossiya o‘rtasidagi kelishmovchilikni tugatdi. Lekin shunga qaramasdan ziddiyatlar, manfaatlar to‘qnashuvi saqlanib qoldi. O‘rta Osiyodagi o‘zaro manfaatlarni tartibga solish va munosabatlardagi “sovuqlikni” yo‘qotish maqsadida Rossiya va Angliya bu yerdagi o‘z ta’sir doiralarini bo‘lib olishga qaratilgan konvensiyani imzoladilar. Chunki bu paytda ikkala davlat uchun ham Yevropada Germaniya xavf tug‘dirayotgan edi. Shu bois, Rossiya va Angliya O‘rta Osiyo masalasini vaqtinchalik to‘xtatib, kuchayib borayotgan Germaniya davlati bilan siyosatmaydonida kurash boshladilar3. Rossiyaning ikki boshli burgut tasviri tushirilgan mudhish mustamlakachilik bayrog‘i Boltiq buylaridan Kavkaz cho‘qqilarigacha, Ukraina dashtlaridan O‘rta Osiyo kengliklari va Uzoq, Sharq tizmalari qadar hilpirab turdi. Polsho Rossiyasi Polsha, Finlyandiya, Kavkazorti, Boshqirdiston, Sibir va qalmoqtar yurtini mustamlaka asoratiga solgan salobatli va shafqatsiz imperiya edi. Sankg-Peterburg hukmron doiralari Buyuk Britaniyaning Hindistondagi va Fransiyaning Tunis hamda Jazoirdagi mustamlaka tartiblarini, tajribalarini o‘rgangan holda o‘zlarining ulardan tubdan farkli, aynan ruscha mustamlakachilik tizimlarini yaratdilar. Uni Turkistonda zo‘ravonlik yo‘li bilan amalga oshirdilar. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyodagi tartiblari Polsha, Finlandiya va Kavkazdagidan ham tafovutli xususiyatga ega edi. Bu xususiyat mahalliy xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularga bepisandlarcha qarash kabi shovinistik ruh va kayfiyatlardan iborat edi. Bu harbiy-komendantlik 3 Abdurahimova N. Стоновлени и особенности экономической политики России в Туркистане. T.:2008.78-b.
boshqaruvi mashinasining ruli o‘taketgan makkor, razil, O‘rta Osiyo xalklarining ashaddiy dushmanlari qo‘liga topshirilgan edi. Rossiya imperiyasi tashqi siyosatida o‘z chegaralarini sharqqa tomon kengaytirish uchun dastlab Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan har tomonlama aloqala o‘rnatishga harakat qildi. Bunda, eng avvalo xonliklar to‘g‘risida ko‘proq ma’lumotlar to‘plash maqsadida o‘z elchilarini bu yerlarga jo‘natdi. Pyotr I hukmronligi davridayoq Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspeditsiya jo‘natilgan edi. Ammo bu ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka uchragandan so‘ng podsho hukumati harbiy istehkomlar qurishga kirishdi. 1718-yilda Irtish daryosi sohilida shunday istehkomlardan yettitasi qurib bitkazildi. O‘rta Osiyo davlatlariga harbiy sohada yordam berish va ularga Rossiya iperiyasiga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklifi bilan Buxoroga kclgan Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakillari Ch. Stoddart va A. Konnoli 1842-yilda amir tomonidan qatl qilindi. Bunga javoban Angliya hukumati Buxoroga qarshi Afg‘oniston bilan sulh tuzib, ularni qurollantiradi. Shundan keyin, Afg‘oniston Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. Natijada 1855-yilda o‘zbeklar va tojiklar yashay-digan Amudaryoning janubiy sohilidagi hududlar Afg‘oniston viloyatiga aylantirildi4. Chegara hududlarida yashaydigan Rossiya imperiyasi fuqarolari bo‘lgan aholiga talonchilik va bosqinchilik qilib turuvchi guruhlarning hujumlarini bartaraf etish podsho hukumatining O‘rta Osiyodagi harbiy yurishlarini boshlashiga bahona bo‘ldi. Bundan tashqari, to‘qimachilik sanoati uchun xomashyo bo‘lgan paxtaning yetishmasligi O‘rta Osiyoni bosib olishga bo‘lgan harakatlarini tezlashtirdi. Bu davrda AQShda shimol va janub o‘rtasida boshlangan fuqarolar urushi (1861-1865) tufayli Rossiyaning to‘qimachilik sanoati uchun paxta xomashyosiga taqchillik vujudga keldi. XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi uzoq vaqt davom etgan 4 Nuriddinov E, Golovanov A. O’zbekistonning mustaqillik davri tarixini o’rganish. O’zbekiston tarixi.2003.45-49- b. boshqaruvi mashinasining ruli o‘taketgan makkor, razil, O‘rta Osiyo xalklarining ashaddiy dushmanlari qo‘liga topshirilgan edi. Rossiya imperiyasi tashqi siyosatida o‘z chegaralarini sharqqa tomon kengaytirish uchun dastlab Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan har tomonlama aloqala o‘rnatishga harakat qildi. Bunda, eng avvalo xonliklar to‘g‘risida ko‘proq ma’lumotlar to‘plash maqsadida o‘z elchilarini bu yerlarga jo‘natdi. Pyotr I hukmronligi davridayoq Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspeditsiya jo‘natilgan edi. Ammo bu ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka uchragandan so‘ng podsho hukumati harbiy istehkomlar qurishga kirishdi. 1718-yilda Irtish daryosi sohilida shunday istehkomlardan yettitasi qurib bitkazildi. O‘rta Osiyo davlatlariga harbiy sohada yordam berish va ularga Rossiya iperiyasiga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklifi bilan Buxoroga kclgan Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakillari Ch. Stoddart va A. Konnoli 1842-yilda amir tomonidan qatl qilindi. Bunga javoban Angliya hukumati Buxoroga qarshi Afg‘oniston bilan sulh tuzib, ularni qurollantiradi. Shundan keyin, Afg‘oniston Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. Natijada 1855-yilda o‘zbeklar va tojiklar yashay-digan Amudaryoning janubiy sohilidagi hududlar Afg‘oniston viloyatiga aylantirildi4. Chegara hududlarida yashaydigan Rossiya imperiyasi fuqarolari bo‘lgan aholiga talonchilik va bosqinchilik qilib turuvchi guruhlarning hujumlarini bartaraf etish podsho hukumatining O‘rta Osiyodagi harbiy yurishlarini boshlashiga bahona bo‘ldi. Bundan tashqari, to‘qimachilik sanoati uchun xomashyo bo‘lgan paxtaning yetishmasligi O‘rta Osiyoni bosib olishga bo‘lgan harakatlarini tezlashtirdi. Bu davrda AQShda shimol va janub o‘rtasida boshlangan fuqarolar urushi (1861-1865) tufayli Rossiyaning to‘qimachilik sanoati uchun paxta xomashyosiga taqchillik vujudga keldi. XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi uzoq vaqt davom etgan 4 Nuriddinov E, Golovanov A. O’zbekistonning mustaqillik davri tarixini o’rganish. O’zbekiston tarixi.2003.45-49- b.
o‘zaro urushlar ularning iqtisodiy va harbiy jihatdan zaiflashib ketishiga olib koldi. Shunday vaziyat oxir-oqibat xonliklarning istilyo qilinishlarini osonlashtirdi. Shunday qilib, XIX asrning o‘rtalariga kelib xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro urushlar, ichki nizo va ziddiyatlar, davlat boshqaruvining uzoqni ko‘zlab ichki va tashqi siyosat olib bormaganliklaridan ahvolga tushib qoldi. Shunday vaziyatda Rossiya imperiyasi hukumati o‘zining siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini ko‘zlab O‘rta Osiyoga harbiy mustamlakachilik harakatlarini boshlaydi. O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olnishi to‘rt bosqichda amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1847 -1865-yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan Qo‘qon xonligining shimoliy-g‘arbiy viloyatdan va Toshkent shahri istilo qilindi. Istilo etilgan hududlarda Orenburg general- gubernatorligi tarkibiga kiruvchi Turkiston viloyati tashkil etildi. Ikkinchi bosqich 1865-1868-yillari qamrab olgan bo‘lib, bunda Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga oshirildi. Uchinchi bosqich –1873 -1879-yillar davomida Xiva va Qo‘qon xonligi yerlarini bosib olishdan iborat bo‘ldi. To‘rtinchi bosqich -1880-1885-yillarda turkmanlarning bo‘ysundirilishi edi. Shunday qilib, 1864 -1885-yilarda 20 yildan ortiq vaqt davomida Rossiya imperyasining uzoq davom etgan harbiy tayyorgarligi natijasida bosqinchilik urushlari olib borildi. O‘rta Osiyo xonliklari hududining katta qismini (1583255kv. km) bosib olinib, mustamlakaga aylantirildi. Rossiya mustamlakachilik tizimining uchinchi xususiyati mintaqada rus aholisining ma’lum bir foizini joylashtirish edi. Markaziy Rossiyadan ochlik va yersizlikdan qochgan rus dehqonlarini ko‘chirib kcltira boshladilar. Ammo shaharlarda rus aholisini shakllantirish siyosati ahamiyatga ega edi. XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkent shahri rus aholisi hisobiga shitob bilan kengayib bordi. Bu aholining katta qismi iste’foga chiqqandan keyin shaharda yashash uchun qolgan askarlar, davlat boshqaruvi amaldorlari, Rossiya armiyasi ofitserlari, Rossiya firmalari xizmatkorlari, jazo manziliga jo‘natilgan jarimaga tortilgan xizmatchilar, o‘zaro urushlar ularning iqtisodiy va harbiy jihatdan zaiflashib ketishiga olib koldi. Shunday vaziyat oxir-oqibat xonliklarning istilyo qilinishlarini osonlashtirdi. Shunday qilib, XIX asrning o‘rtalariga kelib xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro urushlar, ichki nizo va ziddiyatlar, davlat boshqaruvining uzoqni ko‘zlab ichki va tashqi siyosat olib bormaganliklaridan ahvolga tushib qoldi. Shunday vaziyatda Rossiya imperiyasi hukumati o‘zining siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini ko‘zlab O‘rta Osiyoga harbiy mustamlakachilik harakatlarini boshlaydi. O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olnishi to‘rt bosqichda amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1847 -1865-yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan Qo‘qon xonligining shimoliy-g‘arbiy viloyatdan va Toshkent shahri istilo qilindi. Istilo etilgan hududlarda Orenburg general- gubernatorligi tarkibiga kiruvchi Turkiston viloyati tashkil etildi. Ikkinchi bosqich 1865-1868-yillari qamrab olgan bo‘lib, bunda Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga oshirildi. Uchinchi bosqich –1873 -1879-yillar davomida Xiva va Qo‘qon xonligi yerlarini bosib olishdan iborat bo‘ldi. To‘rtinchi bosqich -1880-1885-yillarda turkmanlarning bo‘ysundirilishi edi. Shunday qilib, 1864 -1885-yilarda 20 yildan ortiq vaqt davomida Rossiya imperyasining uzoq davom etgan harbiy tayyorgarligi natijasida bosqinchilik urushlari olib borildi. O‘rta Osiyo xonliklari hududining katta qismini (1583255kv. km) bosib olinib, mustamlakaga aylantirildi. Rossiya mustamlakachilik tizimining uchinchi xususiyati mintaqada rus aholisining ma’lum bir foizini joylashtirish edi. Markaziy Rossiyadan ochlik va yersizlikdan qochgan rus dehqonlarini ko‘chirib kcltira boshladilar. Ammo shaharlarda rus aholisini shakllantirish siyosati ahamiyatga ega edi. XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkent shahri rus aholisi hisobiga shitob bilan kengayib bordi. Bu aholining katta qismi iste’foga chiqqandan keyin shaharda yashash uchun qolgan askarlar, davlat boshqaruvi amaldorlari, Rossiya armiyasi ofitserlari, Rossiya firmalari xizmatkorlari, jazo manziliga jo‘natilgan jarimaga tortilgan xizmatchilar,
xizmatdan bo‘shatib yuborilgan ofitserlar edi. Anhor shaharni qoq ikki qismga ajratgandi: Eski shaharda mahalliy aholi. Yangi shaharda esa rus aholisi yashardi. Shaharning bu ikki qismi o‘z iqtisodiy va ma’naviy hayotini boshdan kechirar bir- biri bilan kamdan-kam aralashigan holda yashalar edi. Rossiya fransuz mustamlakachilaridan o‘rgangan, bu tizim “plantatsion model" deb yuritilar edi. Bu tizimga ko‘ra Turkiston aholisining bir qismi etnik ruslardan iborat bo‘lishi, ular asosan shaharlarlardayashashi, shahar qishloq ustidan hukmron bo‘lishi kerak edi. Turkiston o‘lkasining 14 % aholisi shaharlarda yashardi5. O‘rta Osiyoni bosib olish maqsadida Pyotr I zamonidayoq Qozog‘istonning zabt etilgan hududlarida harbiy qafalar va istehkomlar qurila boshlangan edi. 1717-yilda Omsk, 1718-yilda Semipalatinsk, 1720-yilda Ust-Kamenogorsk, 1742-yilda Orenburg qal’alari quriladi. Faqat XVIII asrning o‘zida Chor ma’murlari yovuz niyat bilan hozirgi Qozog‘iston hududlarida 46 ta katta va 96 ta kichik harbiy qal’a va istehkomlar qurganlar. XVIII asrning boshlarida har uchala Juzning qozoqlari qalmiq (jungar)larning doimiy bosqini ostida og‘ir ahvolga tushib qoladi. 1723-yilda ro‘y bergan og‘ir ocharchilik qozoqlarning o‘z mustaqilliklarini saqlab qolishlarini xavf ostiga solib qo‘yadi. Oqibatda katta Juz jungarlarga siyosiy qaram bo‘lib qoladi. O‘rta Juz Buxoroga ko‘chib borib Buxoro xonligiga, Kichik Juzning bir qismi esa Xiva xonligiga tobe bo‘ladi. Bunday og‘ir vaziyat Katta va Kichik Juzning xoni Abulxayrxonni o‘z hokimiyatini saqlab qolish va qalmiqlar xataridan saqlanish ilinjida chor hokimiyati bilan yaqinlashuvga majbur etadi. Ana shu tariqa 1731- yilda Kichik Juz, 1731-1740-yillarda esa Katta Juz qozoqlarining aksariyati rus davlatining tobeligiga o‘tadi6. Bu Pyotr I orzu-armonlarining ro‘yobga chiqishining boshlanishi edi. Qozoqlarning rus fuqaroligini qabul qilishlari chor mustamlakachi ma’murlarining Turkiston yerlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga 5 Tarix shohidligi va saboqlari. T.:Sharq.2001.121-b. 6 O’sha asar.123-b. xizmatdan bo‘shatib yuborilgan ofitserlar edi. Anhor shaharni qoq ikki qismga ajratgandi: Eski shaharda mahalliy aholi. Yangi shaharda esa rus aholisi yashardi. Shaharning bu ikki qismi o‘z iqtisodiy va ma’naviy hayotini boshdan kechirar bir- biri bilan kamdan-kam aralashigan holda yashalar edi. Rossiya fransuz mustamlakachilaridan o‘rgangan, bu tizim “plantatsion model" deb yuritilar edi. Bu tizimga ko‘ra Turkiston aholisining bir qismi etnik ruslardan iborat bo‘lishi, ular asosan shaharlarlardayashashi, shahar qishloq ustidan hukmron bo‘lishi kerak edi. Turkiston o‘lkasining 14 % aholisi shaharlarda yashardi5. O‘rta Osiyoni bosib olish maqsadida Pyotr I zamonidayoq Qozog‘istonning zabt etilgan hududlarida harbiy qafalar va istehkomlar qurila boshlangan edi. 1717-yilda Omsk, 1718-yilda Semipalatinsk, 1720-yilda Ust-Kamenogorsk, 1742-yilda Orenburg qal’alari quriladi. Faqat XVIII asrning o‘zida Chor ma’murlari yovuz niyat bilan hozirgi Qozog‘iston hududlarida 46 ta katta va 96 ta kichik harbiy qal’a va istehkomlar qurganlar. XVIII asrning boshlarida har uchala Juzning qozoqlari qalmiq (jungar)larning doimiy bosqini ostida og‘ir ahvolga tushib qoladi. 1723-yilda ro‘y bergan og‘ir ocharchilik qozoqlarning o‘z mustaqilliklarini saqlab qolishlarini xavf ostiga solib qo‘yadi. Oqibatda katta Juz jungarlarga siyosiy qaram bo‘lib qoladi. O‘rta Juz Buxoroga ko‘chib borib Buxoro xonligiga, Kichik Juzning bir qismi esa Xiva xonligiga tobe bo‘ladi. Bunday og‘ir vaziyat Katta va Kichik Juzning xoni Abulxayrxonni o‘z hokimiyatini saqlab qolish va qalmiqlar xataridan saqlanish ilinjida chor hokimiyati bilan yaqinlashuvga majbur etadi. Ana shu tariqa 1731- yilda Kichik Juz, 1731-1740-yillarda esa Katta Juz qozoqlarining aksariyati rus davlatining tobeligiga o‘tadi6. Bu Pyotr I orzu-armonlarining ro‘yobga chiqishining boshlanishi edi. Qozoqlarning rus fuqaroligini qabul qilishlari chor mustamlakachi ma’murlarining Turkiston yerlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga 5 Tarix shohidligi va saboqlari. T.:Sharq.2001.121-b. 6 O’sha asar.123-b.
qulay shart-sharoitlar yaratadi. Biroq Yevropadagi davlatlar o‘rtasidagi vaziyatning tobora taranglashib va chigallashib borishi, rus-turk urushi (1806- 1812), rus-shved urushi (1808-1809), rus-fors urushi (1805-1813) va nihoyat Napoleonga qarshi 1805-1812-yillardagi to‘qnashuv va urush, qolaversa, chor samoderjaviyasiga qarshi dekabristlar nomini olgan dvoryanlar qo‘zg‘oloni va uni bostirish chor hukumatining Turkistonga nisbatan bosqinchilik siyosatini ma’lum muddatga ortga cho‘zilishiga sababchi bo‘ladi. Biroq 1830-yillardan ma’lum darajadaYevropadagi janjalli voqealardan qo‘li bo‘shagan chor hukumati yana o‘zining ayg‘oqchilik va yovuzlik niyatlarini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi. 1839-1840-yillarda podsho Nikolay I ning homiyligi va fatvosi bilan Orenburg harbiy gubernatori V. A. Perovskiy katta qo‘shin bilan Xivani bosib olish niyatida yo‘lga chiqadi. Maqtanchoq va bosartusarini bilmaydigan Perovskiy qo‘shini tarkibida 2 ta zambarak, 40 arava, 5325 askar, 10 ming tuya bor edi. Ammo og‘ir obi-havo sharoiti, yoqilg‘ining yo‘qligi, oziq-ovqat tanqisligi, kiyim-kechaklarning yaroqsizligi natijasida Perovskiy qo‘shinlari yo‘l-yo‘lakay katta talofatlar berib Xivaga yurishni to‘xtatib orqaga qaytadi. 1855-1857-yillardagi Qrim urushi munosabati bilan chor ma’murlari O‘rta Osiyoni zabt etish bo‘yicha katta miqiyosdagi harbiy harakatlarni olib borolmaydilar. Qrim urushidagi mag‘lubiyat O‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik jihatdan qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Rossiya o‘rta Osiyo uchun olib boriladigan raqobatli kurashda Buyuk Britaniya qirolligini nafaqat siyosiy-iqtisodiy va strategik jihatdan balki harbiy jihatdan ham mag‘lubiyatga uchratish va Qrim urushidagi mag‘lubiyat tufayli xalqaro maydonda bo‘shashib qolgan obro‘sini tiklashi ham mumkin edi. Chunki hind xalqining butun mamlakatni qoplab olgan va inglizlar tomonidan zo‘rlik bilan bostirilgan 1857-yilgi qo‘zg‘oloni Buyuk Britaniyaning Hindistondagi mavqeyi uncha mustahkam emasligini ko‘rsatdi. Shu boisdan Rossiya hukmron doiralari o‘rtasida O‘rta Osiyo muammosini tezroq hal qilishga chorlovchi xat, da’vat va takliflar 1860-yillarda tez-tez ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoldi. Jumladan, qulay shart-sharoitlar yaratadi. Biroq Yevropadagi davlatlar o‘rtasidagi vaziyatning tobora taranglashib va chigallashib borishi, rus-turk urushi (1806- 1812), rus-shved urushi (1808-1809), rus-fors urushi (1805-1813) va nihoyat Napoleonga qarshi 1805-1812-yillardagi to‘qnashuv va urush, qolaversa, chor samoderjaviyasiga qarshi dekabristlar nomini olgan dvoryanlar qo‘zg‘oloni va uni bostirish chor hukumatining Turkistonga nisbatan bosqinchilik siyosatini ma’lum muddatga ortga cho‘zilishiga sababchi bo‘ladi. Biroq 1830-yillardan ma’lum darajadaYevropadagi janjalli voqealardan qo‘li bo‘shagan chor hukumati yana o‘zining ayg‘oqchilik va yovuzlik niyatlarini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi. 1839-1840-yillarda podsho Nikolay I ning homiyligi va fatvosi bilan Orenburg harbiy gubernatori V. A. Perovskiy katta qo‘shin bilan Xivani bosib olish niyatida yo‘lga chiqadi. Maqtanchoq va bosartusarini bilmaydigan Perovskiy qo‘shini tarkibida 2 ta zambarak, 40 arava, 5325 askar, 10 ming tuya bor edi. Ammo og‘ir obi-havo sharoiti, yoqilg‘ining yo‘qligi, oziq-ovqat tanqisligi, kiyim-kechaklarning yaroqsizligi natijasida Perovskiy qo‘shinlari yo‘l-yo‘lakay katta talofatlar berib Xivaga yurishni to‘xtatib orqaga qaytadi. 1855-1857-yillardagi Qrim urushi munosabati bilan chor ma’murlari O‘rta Osiyoni zabt etish bo‘yicha katta miqiyosdagi harbiy harakatlarni olib borolmaydilar. Qrim urushidagi mag‘lubiyat O‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik jihatdan qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Rossiya o‘rta Osiyo uchun olib boriladigan raqobatli kurashda Buyuk Britaniya qirolligini nafaqat siyosiy-iqtisodiy va strategik jihatdan balki harbiy jihatdan ham mag‘lubiyatga uchratish va Qrim urushidagi mag‘lubiyat tufayli xalqaro maydonda bo‘shashib qolgan obro‘sini tiklashi ham mumkin edi. Chunki hind xalqining butun mamlakatni qoplab olgan va inglizlar tomonidan zo‘rlik bilan bostirilgan 1857-yilgi qo‘zg‘oloni Buyuk Britaniyaning Hindistondagi mavqeyi uncha mustahkam emasligini ko‘rsatdi. Shu boisdan Rossiya hukmron doiralari o‘rtasida O‘rta Osiyo muammosini tezroq hal qilishga chorlovchi xat, da’vat va takliflar 1860-yillarda tez-tez ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoldi. Jumladan,
Orenburg general-gubernatori Katenin tashqi ishlar vaziriga yozgan xatida “O‘rta Osiyo mulkiga hukm-ronligimizni o‘rnatishimiz uchun albatta Turkiston va Toshkentni egallashimiz shart” deb ko‘rsatdi. Uning fikricha, Toshkentni qo‘lga kiritish Buxoro mulklariga qurolli kuchlar bilan borish uchun albatta zarurdir7 . Chimkentda bir kecha-kunduz qattiq jang bo‘ladi. Muhammad Solih o‘zining “Tarixi jadidayi Toshkand” asrida yozishicha: “So‘ngra to‘rt tomondan askarlar otdan tushdi va karnay sadolari ostida rus askarlariga qarshi hujumga o‘tiladi. Himoyachilar 2-3 ming qadam yugurgach, dushmanning to‘p va miltiqlaridan yomg‘irdek yog‘ilgan o‘qlar ostida qoldilar”. Oqibatda 12 ming kishi halok bo‘ladi va yaralanadi8. Ammo general Chernyayev boshchiligida chor qo‘shinlari urushni davom ettira olmay Turkistonga qaytishga majbur bo‘ladi. Jinay degan joyda bo‘lgan jangda ham vatanparvarlarning qo‘li baland kela-di. Vatan himoyachilari Iqon qal’asi uchun bo‘lgan jangda ham g‘alabaga erishadilar. Alimqul boshchiligida yurt himoyachilari urushni davom ettirish maqsadida tayyorgarlik ko‘rayotgan bir paytda Buxoro amiri Muzaffarxonning Qo‘qonga hujum qilganligi to‘g‘risida xabar oladi. Natijada lashkarboshi Alimqul qo‘shinning katta bir qismini Chimkentda qoldirib o‘zi Qo‘qonga qaytishga majbur bo‘ladi. Albatta bu hol dushmanga qo‘l keladi va Chernyayev 1864-yil 21-sentabrda Chimkentni jang bilan egallaydi. Shahar mudofaachilaridan ko‘p kishi qirib tashlanadi9. Shu paytga qadar ikki yo‘nalishda mustaqil harakat qilib kelgan chor armiyasining ikki qo‘shini Chimkent shahrida tutashadi. Istilyo qilingan yerlar hisobiga 1865-yilda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tashkil etiladi; uning tepasiga general Chernyayev qo‘yiladi. 1877-yilda Toshkentda shahar Nizomi joriy etilgan, unga muvofiq shahar boshqaruvi Dumaga o‘tgan edi. Duma a’zolarining 1/3 qismi shaharning “Osiyo” bo‘lagidan 2/3 qismi esa “yangi” Toshkent aholisi tomonidan saylangan edi. Natijada shaharning 80 ming mahalliy aholisidan bo‘ldi. Shahar xo‘jaligini 7 Boboyev H.va boshq. O’zbek davlatchiligi tarixi. (II kitob) T.2009.256-b. 8 O’zbekistonning yangi tarixi: 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakasi davrida, T.Sharq,2000.178-b. 9 Boboyev H.va boshq. O’zbek davlatchiligi tarixi. (II kitob) T.2009.34-b. Orenburg general-gubernatori Katenin tashqi ishlar vaziriga yozgan xatida “O‘rta Osiyo mulkiga hukm-ronligimizni o‘rnatishimiz uchun albatta Turkiston va Toshkentni egallashimiz shart” deb ko‘rsatdi. Uning fikricha, Toshkentni qo‘lga kiritish Buxoro mulklariga qurolli kuchlar bilan borish uchun albatta zarurdir7 . Chimkentda bir kecha-kunduz qattiq jang bo‘ladi. Muhammad Solih o‘zining “Tarixi jadidayi Toshkand” asrida yozishicha: “So‘ngra to‘rt tomondan askarlar otdan tushdi va karnay sadolari ostida rus askarlariga qarshi hujumga o‘tiladi. Himoyachilar 2-3 ming qadam yugurgach, dushmanning to‘p va miltiqlaridan yomg‘irdek yog‘ilgan o‘qlar ostida qoldilar”. Oqibatda 12 ming kishi halok bo‘ladi va yaralanadi8. Ammo general Chernyayev boshchiligida chor qo‘shinlari urushni davom ettira olmay Turkistonga qaytishga majbur bo‘ladi. Jinay degan joyda bo‘lgan jangda ham vatanparvarlarning qo‘li baland kela-di. Vatan himoyachilari Iqon qal’asi uchun bo‘lgan jangda ham g‘alabaga erishadilar. Alimqul boshchiligida yurt himoyachilari urushni davom ettirish maqsadida tayyorgarlik ko‘rayotgan bir paytda Buxoro amiri Muzaffarxonning Qo‘qonga hujum qilganligi to‘g‘risida xabar oladi. Natijada lashkarboshi Alimqul qo‘shinning katta bir qismini Chimkentda qoldirib o‘zi Qo‘qonga qaytishga majbur bo‘ladi. Albatta bu hol dushmanga qo‘l keladi va Chernyayev 1864-yil 21-sentabrda Chimkentni jang bilan egallaydi. Shahar mudofaachilaridan ko‘p kishi qirib tashlanadi9. Shu paytga qadar ikki yo‘nalishda mustaqil harakat qilib kelgan chor armiyasining ikki qo‘shini Chimkent shahrida tutashadi. Istilyo qilingan yerlar hisobiga 1865-yilda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tashkil etiladi; uning tepasiga general Chernyayev qo‘yiladi. 1877-yilda Toshkentda shahar Nizomi joriy etilgan, unga muvofiq shahar boshqaruvi Dumaga o‘tgan edi. Duma a’zolarining 1/3 qismi shaharning “Osiyo” bo‘lagidan 2/3 qismi esa “yangi” Toshkent aholisi tomonidan saylangan edi. Natijada shaharning 80 ming mahalliy aholisidan bo‘ldi. Shahar xo‘jaligini 7 Boboyev H.va boshq. O’zbek davlatchiligi tarixi. (II kitob) T.2009.256-b. 8 O’zbekistonning yangi tarixi: 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakasi davrida, T.Sharq,2000.178-b. 9 Boboyev H.va boshq. O’zbek davlatchiligi tarixi. (II kitob) T.2009.34-b.
yuritishga oid barcha ishlar ana shu Duma qo‘liga o‘tdi. Duma ustidan rahbarlik qiluvchi shahar boshlig‘ini gneral-gubernator taqdimiga ko‘ra Harbiy vazirning o‘zi tasdiqlar edi. 1886-yil 12-iyulda imperator Aleksandr III tasdiqlagan Turkiston o‘lkasini idora qilish to‘g‘risidagi yangi Nizom arzimas o‘zgarishlar bilan 1917- yilga qadar amal qildi. Nizom to‘rtta asosiy bo‘limdan iborat bo‘lgan: o‘lkaning ma’muriy tuzilishi, sud tuzilishi, yer tuzilishi soliqlar va yig‘imlar. Bu "nizom" general-gubernatorlik hududiy birliklari nomlarini o‘zgartirishni va ularni bundan buyog‘iga ham birxillashtirib borishni nazarda tutar edi. Bu Rossiya mustamlakachiligi “plantasion modeli"ning real natijasi edi. Rus aholisi mustamlakachiligi apparatining jonli kuchini tashkil etgan. Chorizm armiyasi rus aholisining o‘lkada hukumron mavqe kafolati edi. Turkiston gineral-gubernatorlari tomonidan vaqti-vaqti bilan taqdim etilgan hisobotlar Turkiston tarixini o’rganishda muhim tarixiy manba sanaladi. Mazkur hisobotlar Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini boshqarishga doir masalalarni o’z ichigan olgan.Hisobotlar mustamlaka davridagi Turkiston hayoti haqida ko’plab ma’lumotlar beradi. 1885-1913-yillarda Sirdaryo viloyati, 1888-1910-yillarda Samarqand viloyati, 1888-1913-yillarda Farg’ona viloyati haqidagi hisobotlar ana shunday manbalardir10. Rus sharqshunoslari tomonidan Rossiyani milliy o’lkalari xalqlarini milliy- ma’naviy boyliklarini sinchiklab o’rganish V.V.Bartold o’zining “Musulmon madaniyati”, “Ulug’bek va uning zamoni”, “Mir Alisher siyosiy hayoti”, “Shoir Nizomiy maqbarasi”asarlari orqali Markaziy Osiyo xaqlari tarixi va madaniyatining Rossiya tarkibiga kirguncha va qo’shib olingandan keyingi ahvolini ko’rsatib berdi11. 10 Tolibov R.Muhim tarixiy manbalar.//Moziydan sado.2008.91-b. 11 O’sha asar.92-b. yuritishga oid barcha ishlar ana shu Duma qo‘liga o‘tdi. Duma ustidan rahbarlik qiluvchi shahar boshlig‘ini gneral-gubernator taqdimiga ko‘ra Harbiy vazirning o‘zi tasdiqlar edi. 1886-yil 12-iyulda imperator Aleksandr III tasdiqlagan Turkiston o‘lkasini idora qilish to‘g‘risidagi yangi Nizom arzimas o‘zgarishlar bilan 1917- yilga qadar amal qildi. Nizom to‘rtta asosiy bo‘limdan iborat bo‘lgan: o‘lkaning ma’muriy tuzilishi, sud tuzilishi, yer tuzilishi soliqlar va yig‘imlar. Bu "nizom" general-gubernatorlik hududiy birliklari nomlarini o‘zgartirishni va ularni bundan buyog‘iga ham birxillashtirib borishni nazarda tutar edi. Bu Rossiya mustamlakachiligi “plantasion modeli"ning real natijasi edi. Rus aholisi mustamlakachiligi apparatining jonli kuchini tashkil etgan. Chorizm armiyasi rus aholisining o‘lkada hukumron mavqe kafolati edi. Turkiston gineral-gubernatorlari tomonidan vaqti-vaqti bilan taqdim etilgan hisobotlar Turkiston tarixini o’rganishda muhim tarixiy manba sanaladi. Mazkur hisobotlar Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini boshqarishga doir masalalarni o’z ichigan olgan.Hisobotlar mustamlaka davridagi Turkiston hayoti haqida ko’plab ma’lumotlar beradi. 1885-1913-yillarda Sirdaryo viloyati, 1888-1910-yillarda Samarqand viloyati, 1888-1913-yillarda Farg’ona viloyati haqidagi hisobotlar ana shunday manbalardir10. Rus sharqshunoslari tomonidan Rossiyani milliy o’lkalari xalqlarini milliy- ma’naviy boyliklarini sinchiklab o’rganish V.V.Bartold o’zining “Musulmon madaniyati”, “Ulug’bek va uning zamoni”, “Mir Alisher siyosiy hayoti”, “Shoir Nizomiy maqbarasi”asarlari orqali Markaziy Osiyo xaqlari tarixi va madaniyatining Rossiya tarkibiga kirguncha va qo’shib olingandan keyingi ahvolini ko’rsatib berdi11. 10 Tolibov R.Muhim tarixiy manbalar.//Moziydan sado.2008.91-b. 11 O’sha asar.92-b.
1.2. 50-80-yillardagi tadqiqotlarda Turkistonni Rossiyaga “qo’shib olinishi” iborasining ishlatilishi. Imperiyani boshqargan kommunistik partiya rahbarlari Turkiston xalqlarining boy o’tmish tarixini atroflicha o’rganishga, xolis tadqiq etishga, targ’ib- tashviq qilishga yo’l qo’ymadilar. Ular ayniqsa rus bosqiniga qarshi olib borilgan kurashlar ahamiyatini kamsitishga va xaspo’shlashga qattiq urindilar.Bu xol ayniqsa XX asr 50-yillarida yaqqol ko’zga tashlandi. 1.2. 50-80-yillardagi tadqiqotlarda Turkistonni Rossiyaga “qo’shib olinishi” iborasining ishlatilishi. Imperiyani boshqargan kommunistik partiya rahbarlari Turkiston xalqlarining boy o’tmish tarixini atroflicha o’rganishga, xolis tadqiq etishga, targ’ib- tashviq qilishga yo’l qo’ymadilar. Ular ayniqsa rus bosqiniga qarshi olib borilgan kurashlar ahamiyatini kamsitishga va xaspo’shlashga qattiq urindilar.Bu xol ayniqsa XX asr 50-yillarida yaqqol ko’zga tashlandi.
O’lkaning “urushib olinishi” iborasining o’rniga “qo’shib olinishi” degan so’zlar ishlatildi. Ularga go’yo Rossiya tufayli Turkistonni tinchlik o’rnatilgan va o’lkada ijobiy o’zgarishlar ro’y berganligi, aks holda qattiq inqiroz va qoloqlik sodir bo’lishi mumkinligi haqida jar solindi. Shu tariqa, Rossiya davlatining ayovsiz mustamlakachilik siyosati va milliy zulmini emas, balki “ijobiy o’zgarishlar va yutuqlar”ni targ’ib etish asosiy vazifaga aylantirildi. Bunday qarashlar O’bekiston tarixiga bag’ishlangan barcha katta-kichik ishlarda ko’zga tashlandi. Bosqinchilik, zo’ravonlik, minglab kishilarning yostig’ini quritish, talon-tarij va vayronagarchiliklar hisobiga sodir bo’lgan “obyektiv o’zgarishlar” ning boridan ko’ra yo’g’i ming marotaba afzal edi. O’lkaning urushib olinishining tom ma’nodagi oqibatlari shundan iborat bo’ldiki, mustaqillik va ozodlik barbod qilinib, mustamlakachilik tizimi va milliy zulm o’rnatildi, xolos. Shuni unutmaslik kerakki, faqat mustaqil milliy davlat doirasidagina chinakam taraqqiyotga erishish mumkin. Tarixni soxtalashtirish yo’lining tanlanishi, shuningdek, uning mustabid tuzumga qaramligining yanada kuchayishi munosabati bilan “rus bo’lmagan xalqlarning Rossiyaga qo’shib olinishi” muammosini o’rganishga ko’rsatma berdi. Natijada, tarix fanida “qo’shib olish-mutlaqo jaholat” degan tushunchaning o’rniga “qoshib olish-qisman jaholat” degan yangicha yondashuv joriy etildi12. Buning oqibatida 30-yillar oxiri 40-yillarda biz o’rganayotgan muammo yuzasidan aytarli darajada jiddiy tadqiqotlar yaratilmadi. 50-yillarning boshlarida tarix muammolarini o’rganishga konyunkturaviy munosabatlar yuqorida tilga olingan tushunchalarning yanada kengroq talqin qilinishiga va mazmuni taxminan quyidagicha bo’lgan, “chorizmning mutamlakachi bo’lishiga qaramay, rus bo’lmagan xaqlarning Rossiya qo’shib olinishi progressiv fakt bo’lgan edi”, degan navbatdagi soxta fikrning qaror topishiga olib keldi. 1957-1959-yillar Toshkentda O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shilishining “progressiv ahamiyatiga” bag’ishlab o’tkazilgan sharqshunoslarning Butun ittifoq konferensiya va Birlashgan ilmiy sessiya materiallari yo’naltiruvchi ahamiyat kasb 12 Ahmadjonov G’.Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T;2003.140-b. O’lkaning “urushib olinishi” iborasining o’rniga “qo’shib olinishi” degan so’zlar ishlatildi. Ularga go’yo Rossiya tufayli Turkistonni tinchlik o’rnatilgan va o’lkada ijobiy o’zgarishlar ro’y berganligi, aks holda qattiq inqiroz va qoloqlik sodir bo’lishi mumkinligi haqida jar solindi. Shu tariqa, Rossiya davlatining ayovsiz mustamlakachilik siyosati va milliy zulmini emas, balki “ijobiy o’zgarishlar va yutuqlar”ni targ’ib etish asosiy vazifaga aylantirildi. Bunday qarashlar O’bekiston tarixiga bag’ishlangan barcha katta-kichik ishlarda ko’zga tashlandi. Bosqinchilik, zo’ravonlik, minglab kishilarning yostig’ini quritish, talon-tarij va vayronagarchiliklar hisobiga sodir bo’lgan “obyektiv o’zgarishlar” ning boridan ko’ra yo’g’i ming marotaba afzal edi. O’lkaning urushib olinishining tom ma’nodagi oqibatlari shundan iborat bo’ldiki, mustaqillik va ozodlik barbod qilinib, mustamlakachilik tizimi va milliy zulm o’rnatildi, xolos. Shuni unutmaslik kerakki, faqat mustaqil milliy davlat doirasidagina chinakam taraqqiyotga erishish mumkin. Tarixni soxtalashtirish yo’lining tanlanishi, shuningdek, uning mustabid tuzumga qaramligining yanada kuchayishi munosabati bilan “rus bo’lmagan xalqlarning Rossiyaga qo’shib olinishi” muammosini o’rganishga ko’rsatma berdi. Natijada, tarix fanida “qo’shib olish-mutlaqo jaholat” degan tushunchaning o’rniga “qoshib olish-qisman jaholat” degan yangicha yondashuv joriy etildi12. Buning oqibatida 30-yillar oxiri 40-yillarda biz o’rganayotgan muammo yuzasidan aytarli darajada jiddiy tadqiqotlar yaratilmadi. 50-yillarning boshlarida tarix muammolarini o’rganishga konyunkturaviy munosabatlar yuqorida tilga olingan tushunchalarning yanada kengroq talqin qilinishiga va mazmuni taxminan quyidagicha bo’lgan, “chorizmning mutamlakachi bo’lishiga qaramay, rus bo’lmagan xaqlarning Rossiya qo’shib olinishi progressiv fakt bo’lgan edi”, degan navbatdagi soxta fikrning qaror topishiga olib keldi. 1957-1959-yillar Toshkentda O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shilishining “progressiv ahamiyatiga” bag’ishlab o’tkazilgan sharqshunoslarning Butun ittifoq konferensiya va Birlashgan ilmiy sessiya materiallari yo’naltiruvchi ahamiyat kasb 12 Ahmadjonov G’.Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T;2003.140-b.
etdi. Zero, ushbu anjumanlarda fikrlarning rang-barangligiga qaramay, umumiy xulosa yagona edi, ya’ni barcha ma’ruzalarda “qo’shib olishning O’rta Osiyo va Qozog’iston uchun progressiv ahamiyatga ega bo’lgan” ligini ta’kidlashga urg’u berilgan. Ushbu muammo yuzasidan O’rta Osiyo respublikalari va Qozog’istonda yozilgan barcha ilmiy maqolalar ham ana shu uzandan tashqariga chiqa olmasdi. Ularning bari “ qoshib olish” degan sarlavha ostida nashr etilar va shu bilan g’yo chorizmning umumiy istibdod va Sharqdagi mustamlakachilik siyosatini yo rad etish uchun yoki ko’rib, ko’rmaslikka olish uchun harakat qildirlar, shu orqali milliy ongni zaharlashga hamda xaqlning sovet istibdodi haqida biron xulosa chiqarish uchun o’rin qoldirmaslikka harakat qilinar edi. Xullas kalom, B.F.G’afurov, E.B.Bekmaxonov, H.Z.Ziyoyev, B.D.Jamgerchinov, A.K.Qarriev kabi olimlarning sovet davrida yozilgan eng yaxshi fundamental asarlari ham avval belgilangan, partiya ko’rsatmasiga mos keladigan xulosalardan xoli emas yoki ularning nomi ichki mundarijasiga to’g’ri kelmaydi. Shu bois XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshida chorizm O’rta Osiyo va Qozog’istonda yuritgan siyosatning bosqinchilik va mustamlakachilik mohiyatiga ega ekanligini ko’rsatish, buning uchun tarixnavislik materiallarini qayta o’rganish, qayta anglash va qaytadan baholash zarur edi. 1990-yil 7-9 iyun kunlari Toshkentda bo’lib o’tgan “Chorizmning O’rta Osiyodagi bosqinchilik va mustamlakachilik siyosati” mavzusidagi mintaqaviy ilmiy-nazariy konferensiyadan so’ng bir qadam bo’lsada olg’a siljish ro’y berdi. Bu g’oyaviy nazariy asos bir yildan sal ko’proq vaqt o’tishi bilan O’rta Osiyo respublikari va Qozog’istonda o’zining amaliy tasdig’ini topdi. Ya’ni bu mustamlaka o’lkalar chinakam siyosiy- iqtisodiy mustaqillikka erishdilar. Konferensiyada 8 ta ilmiy ma’ruza va 20 ga yaqin chiqishlar tinglangan. So’zga chiqqanlar va faol qatnashganlar orasida qo’shni respublikalar akademiklari M.A.Annanesipov, Q.Quziboev, S.Kamolov, Tojigiston muxbir a’zosi A.M.Muxtorov, A.Sodiqov, Q.J.Xonazarov kabilar bor edilar. Asosiy ma’ruzalarda H.Z.Ziyoyevning “O’zbek xonliklarining chorizm tominidan bosib olinishi”, A.M.Muxtorovning “1866-yilgi harbiy ekspansiya”, V.X.Shalekenovning “Chor etdi. Zero, ushbu anjumanlarda fikrlarning rang-barangligiga qaramay, umumiy xulosa yagona edi, ya’ni barcha ma’ruzalarda “qo’shib olishning O’rta Osiyo va Qozog’iston uchun progressiv ahamiyatga ega bo’lgan” ligini ta’kidlashga urg’u berilgan. Ushbu muammo yuzasidan O’rta Osiyo respublikalari va Qozog’istonda yozilgan barcha ilmiy maqolalar ham ana shu uzandan tashqariga chiqa olmasdi. Ularning bari “ qoshib olish” degan sarlavha ostida nashr etilar va shu bilan g’yo chorizmning umumiy istibdod va Sharqdagi mustamlakachilik siyosatini yo rad etish uchun yoki ko’rib, ko’rmaslikka olish uchun harakat qildirlar, shu orqali milliy ongni zaharlashga hamda xaqlning sovet istibdodi haqida biron xulosa chiqarish uchun o’rin qoldirmaslikka harakat qilinar edi. Xullas kalom, B.F.G’afurov, E.B.Bekmaxonov, H.Z.Ziyoyev, B.D.Jamgerchinov, A.K.Qarriev kabi olimlarning sovet davrida yozilgan eng yaxshi fundamental asarlari ham avval belgilangan, partiya ko’rsatmasiga mos keladigan xulosalardan xoli emas yoki ularning nomi ichki mundarijasiga to’g’ri kelmaydi. Shu bois XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshida chorizm O’rta Osiyo va Qozog’istonda yuritgan siyosatning bosqinchilik va mustamlakachilik mohiyatiga ega ekanligini ko’rsatish, buning uchun tarixnavislik materiallarini qayta o’rganish, qayta anglash va qaytadan baholash zarur edi. 1990-yil 7-9 iyun kunlari Toshkentda bo’lib o’tgan “Chorizmning O’rta Osiyodagi bosqinchilik va mustamlakachilik siyosati” mavzusidagi mintaqaviy ilmiy-nazariy konferensiyadan so’ng bir qadam bo’lsada olg’a siljish ro’y berdi. Bu g’oyaviy nazariy asos bir yildan sal ko’proq vaqt o’tishi bilan O’rta Osiyo respublikari va Qozog’istonda o’zining amaliy tasdig’ini topdi. Ya’ni bu mustamlaka o’lkalar chinakam siyosiy- iqtisodiy mustaqillikka erishdilar. Konferensiyada 8 ta ilmiy ma’ruza va 20 ga yaqin chiqishlar tinglangan. So’zga chiqqanlar va faol qatnashganlar orasida qo’shni respublikalar akademiklari M.A.Annanesipov, Q.Quziboev, S.Kamolov, Tojigiston muxbir a’zosi A.M.Muxtorov, A.Sodiqov, Q.J.Xonazarov kabilar bor edilar. Asosiy ma’ruzalarda H.Z.Ziyoyevning “O’zbek xonliklarining chorizm tominidan bosib olinishi”, A.M.Muxtorovning “1866-yilgi harbiy ekspansiya”, V.X.Shalekenovning “Chor
Rossiyasi tomonidan Xiva xonligining bosib olinishi”, J.Jakibbekovning “Qizg’izistonning Rossiya qo’shib olinishin tarixnavisligidagi munozarali masalari to’g’risida”, N.A.Abduraximovaning “XIX asrning 60-70-yillarida chorizmning Turkistondagi ma’muriy siyosati”, X.N.Bobobekovning “1873-1876-yillarda Po’latxon isyoni” kabi chiqishlari diqqatga loyiqdir. Jumladan, H.Z.Ziyoyev o’zbek xonliklarining bosib olinishi chor Rossiyasi hukmron doiralarida zo’r mamnuniyat bilan kutib olinganligini ta’kidlab, moliya ministri Vishnegradskiy O’rta Osiyoda bosib olingan yerlarni “rus tojidagi eng a’lo marvarid” deb aytganligini ko’rsatib o’tadi. H.Z.Ziyoyev o’z ma’ruzasidan shunday xulosa chiqaradi: mazkur muammoni talqin etishda “qo’shib olish” atamasini qo’llash nojoiz, zero , hamma narsani o’z nomi bilan atash va bu jarayonni ham “bosib olish” deb aytaverish kerak. O’sha vaqtda ToshDUning SSSR xaqlari tarixi kafedrasi mudiri bo’lgan N.A.Abdurahimovaning chiqishi ham H.Z.Ziyoyevning fikrlariga hamohanf edi13. Falsafa fanlari doktori , professor Q.J.Xonazarovning chiqishi ham e’tiborga loyiq. U ham O’rta Osiyo kuch va qurol yordamida bosib olinganligini ta’kidlab, Rossiyaga ixtiyoriy qo’shilik epizodik xususiyatga ega bo’lib, faqat ayrim qabilalar va aholi punktlari uchun xosligini ko’rsatdi. Shu boisdan, ozodlik uchun chiqishlar va isyonlarni bostirishda chor armiyasi ko’rsatgan zolimliklarni yashirishning hojati yo’q. Rossiyaning Turkistondagi siyosati mustamlakachilik xususiyatiga ega va rus publisistikasida “toshkentlik janoblar” atamasining paydo bo’lishi tasodifiy emas. U mazkur o’lkada ruslar beshafqat mustamlaka siyosati o’tkazganligidan dalolat beradi. 13 Abdurahimova N. Колониялная система власти в Туркистане вовторой воловини 1913.T.1999.4-C. Rossiyasi tomonidan Xiva xonligining bosib olinishi”, J.Jakibbekovning “Qizg’izistonning Rossiya qo’shib olinishin tarixnavisligidagi munozarali masalari to’g’risida”, N.A.Abduraximovaning “XIX asrning 60-70-yillarida chorizmning Turkistondagi ma’muriy siyosati”, X.N.Bobobekovning “1873-1876-yillarda Po’latxon isyoni” kabi chiqishlari diqqatga loyiqdir. Jumladan, H.Z.Ziyoyev o’zbek xonliklarining bosib olinishi chor Rossiyasi hukmron doiralarida zo’r mamnuniyat bilan kutib olinganligini ta’kidlab, moliya ministri Vishnegradskiy O’rta Osiyoda bosib olingan yerlarni “rus tojidagi eng a’lo marvarid” deb aytganligini ko’rsatib o’tadi. H.Z.Ziyoyev o’z ma’ruzasidan shunday xulosa chiqaradi: mazkur muammoni talqin etishda “qo’shib olish” atamasini qo’llash nojoiz, zero , hamma narsani o’z nomi bilan atash va bu jarayonni ham “bosib olish” deb aytaverish kerak. O’sha vaqtda ToshDUning SSSR xaqlari tarixi kafedrasi mudiri bo’lgan N.A.Abdurahimovaning chiqishi ham H.Z.Ziyoyevning fikrlariga hamohanf edi13. Falsafa fanlari doktori , professor Q.J.Xonazarovning chiqishi ham e’tiborga loyiq. U ham O’rta Osiyo kuch va qurol yordamida bosib olinganligini ta’kidlab, Rossiyaga ixtiyoriy qo’shilik epizodik xususiyatga ega bo’lib, faqat ayrim qabilalar va aholi punktlari uchun xosligini ko’rsatdi. Shu boisdan, ozodlik uchun chiqishlar va isyonlarni bostirishda chor armiyasi ko’rsatgan zolimliklarni yashirishning hojati yo’q. Rossiyaning Turkistondagi siyosati mustamlakachilik xususiyatiga ega va rus publisistikasida “toshkentlik janoblar” atamasining paydo bo’lishi tasodifiy emas. U mazkur o’lkada ruslar beshafqat mustamlaka siyosati o’tkazganligidan dalolat beradi. 13 Abdurahimova N. Колониялная система власти в Туркистане вовторой воловини 1913.T.1999.4-C.
II-BOB. O’RTA OSIYO HAQIDA RUS TARIXSHUNOSLIGI. 2.1.Rasmiy hujjatlar va ushbu davr to’g’risidagi adabiyotlar. Rus sharqshunosligi o’zining g’oyat katta ilmiy faoliyati bilan mahalliy tarixchilikka shubhasiz katta ta’sir ko’rsatdi. Rus sharqshunoslari O’rta Osiyo tarixi yuzasidan jiddiy tadqiqot ishlari olib borish bilan birga, bu ishga erli tarixchi havaskorlarni ham jalb qilish, ular bilan hamkorlikda ish olib borishga hdrakat qildi. Turkistonga kelgan sharqshunoslar mahalliy tarixchi va xdvaskorlar o’rtasida yurib va yashab, O’rta Osiyo tarixi xdqida muhim ma’lumotlar va asarlarni to’pladilar va II-BOB. O’RTA OSIYO HAQIDA RUS TARIXSHUNOSLIGI. 2.1.Rasmiy hujjatlar va ushbu davr to’g’risidagi adabiyotlar. Rus sharqshunosligi o’zining g’oyat katta ilmiy faoliyati bilan mahalliy tarixchilikka shubhasiz katta ta’sir ko’rsatdi. Rus sharqshunoslari O’rta Osiyo tarixi yuzasidan jiddiy tadqiqot ishlari olib borish bilan birga, bu ishga erli tarixchi havaskorlarni ham jalb qilish, ular bilan hamkorlikda ish olib borishga hdrakat qildi. Turkistonga kelgan sharqshunoslar mahalliy tarixchi va xdvaskorlar o’rtasida yurib va yashab, O’rta Osiyo tarixi xdqida muhim ma’lumotlar va asarlarni to’pladilar va
shu haqda tushuntirish ishlari olib bordilar. Toshkentlik tarixchi Muhammad Solih qoraxo’ja o’g’li o’zining «Tarixi jadidai Toshkand» degan asarida Iskandar to’ra ismli bir rus olimining uyiga kelgani, u bilan suhbatlashgani va O’rta Osiyo tarixiga oid ko’p savollar berib, bahslashgani hdqida yozadi. Iskandar to’ra aslida Aleksandr Kun bo’lib, mahalliy xalq qadimdan Aleksandr ismini Iskandar deb atashadi. Faqat A. Kunning emas, balki O’rta Osiyoga kelgan barcha sharqshunoslarning xam xalq orasida yurib tarixga oid savollar berishy, ayrim masalalar yuzasidan bahslashishlari hamda ularga yo’l-yo’riqlar ko’rsatishlari, shubhasiz, erli xalqlar o’rtasida tarixga qiziqish hissini oshirdi. Bunday bahslashuvlar, savol-javoblar mahalliy xalq o’rtasida «diniy tus berilgan» arxeologik yodgorliklar va tarixiy hodisalarni aniqlashga, ularning sirini ochishga yordam berdi14. Usha vaqtda nashr qilingan «Turkiston viloyatining gazeti», «Turkestanskie vedomosti» va boshqa gazeta sahifalaridagi mahalliy tarchxchi va havaskorlar tomonidpn yozilgan yodnomalar, yodgorliklar haqidagi kichik-kichik xabarlar va maqolalar, arxeologik kollektsiyalar rus sharqshunoslarining mahalliy tarixchilikka samarali ta’sir ko’rsatganligini va erli xalq orasida ham tarixga qiziqish avj olganligini ko’rsatadi. Rus sharqshunosligi bu tuyg’u va intilishlarni qizg’in qarshi olib, qo’llab-quvvatlaganligi Turkiston tarixchiligining rivojlanishi uchun yangi sahifa ochib berdi. Sattorxon Abdug’afforov ham rus sharqshunosligining bevosita ta’siri ostida tarixchilar qatoridan o’rin olgan. U 1876 yili Peterburgda chaqirilgan III xalqaro sharqshunoslar s’ezdiga A. Kun, Jo’rabek, toshkentlik Muhammadqulov, Abdulla Niyozov va Buxorolik Musajon Saidjonovlar bilan birga Turkiston vakili bo’lib qatnashadi. U Turkistonga ruslarning kelishi bilan o’lkaga rus fani ham kirib kelganligini ta’kidlab, bu orqali Turkiston dunyo fanidan yanada ko’proq bahramand bo’lishiga ishonch bildirdi. O’ o’zining bu nutqi bilan s’ezd qatnashchilarining diqqatiga sazovor bo’ldi. Rus tilini qunt bilan o’rgangan Sattorxon rus tilida «Rossiyaning istilosiga qadar Qo’qon xonligining ichki ahvoli haqida qisqacha ocherk» nomli asarini yozib, «Turkestanskie vedomosti» 14 Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar (1-qism). T:O’qituvchi.1993.130-b. shu haqda tushuntirish ishlari olib bordilar. Toshkentlik tarixchi Muhammad Solih qoraxo’ja o’g’li o’zining «Tarixi jadidai Toshkand» degan asarida Iskandar to’ra ismli bir rus olimining uyiga kelgani, u bilan suhbatlashgani va O’rta Osiyo tarixiga oid ko’p savollar berib, bahslashgani hdqida yozadi. Iskandar to’ra aslida Aleksandr Kun bo’lib, mahalliy xalq qadimdan Aleksandr ismini Iskandar deb atashadi. Faqat A. Kunning emas, balki O’rta Osiyoga kelgan barcha sharqshunoslarning xam xalq orasida yurib tarixga oid savollar berishy, ayrim masalalar yuzasidan bahslashishlari hamda ularga yo’l-yo’riqlar ko’rsatishlari, shubhasiz, erli xalqlar o’rtasida tarixga qiziqish hissini oshirdi. Bunday bahslashuvlar, savol-javoblar mahalliy xalq o’rtasida «diniy tus berilgan» arxeologik yodgorliklar va tarixiy hodisalarni aniqlashga, ularning sirini ochishga yordam berdi14. Usha vaqtda nashr qilingan «Turkiston viloyatining gazeti», «Turkestanskie vedomosti» va boshqa gazeta sahifalaridagi mahalliy tarchxchi va havaskorlar tomonidpn yozilgan yodnomalar, yodgorliklar haqidagi kichik-kichik xabarlar va maqolalar, arxeologik kollektsiyalar rus sharqshunoslarining mahalliy tarixchilikka samarali ta’sir ko’rsatganligini va erli xalq orasida ham tarixga qiziqish avj olganligini ko’rsatadi. Rus sharqshunosligi bu tuyg’u va intilishlarni qizg’in qarshi olib, qo’llab-quvvatlaganligi Turkiston tarixchiligining rivojlanishi uchun yangi sahifa ochib berdi. Sattorxon Abdug’afforov ham rus sharqshunosligining bevosita ta’siri ostida tarixchilar qatoridan o’rin olgan. U 1876 yili Peterburgda chaqirilgan III xalqaro sharqshunoslar s’ezdiga A. Kun, Jo’rabek, toshkentlik Muhammadqulov, Abdulla Niyozov va Buxorolik Musajon Saidjonovlar bilan birga Turkiston vakili bo’lib qatnashadi. U Turkistonga ruslarning kelishi bilan o’lkaga rus fani ham kirib kelganligini ta’kidlab, bu orqali Turkiston dunyo fanidan yanada ko’proq bahramand bo’lishiga ishonch bildirdi. O’ o’zining bu nutqi bilan s’ezd qatnashchilarining diqqatiga sazovor bo’ldi. Rus tilini qunt bilan o’rgangan Sattorxon rus tilida «Rossiyaning istilosiga qadar Qo’qon xonligining ichki ahvoli haqida qisqacha ocherk» nomli asarini yozib, «Turkestanskie vedomosti» 14 Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar (1-qism). T:O’qituvchi.1993.130-b.
gazetasining 1892 yil 26, 36- sonida va 1893 yil 61- sonida bostirdi. Asarda Qo’qon xonligining ma’muriy bo’linishi, boshqaruv idoralari, shahar va qishloqdagi amaldorlar, ularning huquqlari, hokim va beklarning mehnatkash xalqqa nisbatan tutgan siyosati, gunohkorlarga beriladigan jazolar, qo’shinning tuzilishi, shuningdek, sinfiy kurashlar, ya’ni Xo’jand va o’ratepada xonlikka qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlar, Toshkent hokimi Mirzaahmadga qarshi xalq qo’zg’oloni va uning qo’zg’olonchilar talabiga rozi bo’lishi, Qo’qon xonligining chor Rossiyasi tarafidan bosib olinishi kabi masalalar yoritilgan. Mahalliy o’zbek tarixchisining rus tilida shunday bir tarixiy asar bilan maydonga chiqishi rus sharqshunosligining bevosita katta ta’sirini ko’rsatadi. Bu asar rus sharqshunosligi uchun ham katta axamiyatga ega edi. Rus sharqshunoslari, jumladan, N.I.Veselovskiy rahbarligida Akrom polvon Asqarov kabi xavaskor tarixchi va arxeologlar etishib chiqdi. Akrom Asqarov Toshkentning Rossiya tomonidan bosib olinganiga qadar Qo’qon qo’shinida nog’orachi edi. Toshkent bosib olingach, u 1870 yillarda Toshkentda tashkil qilingan ko’rgazmalarda faol qatnashdi. SHarqshunoslar ta’sirida Turkistondagi yodgorliklarga qiziqib qoladi. O’zining havaskorligi va qizyquvchanligi bilan bora- bora Turkistondagi fan ahliga tanila boshlaydi. Akrom Asqarov 1884 yilda arxeologiyaga oid qazish ishlari o’tkazish maqsadida Turkistonga kelgan professor N. I. Veselovskiyga yoqib qoladi, yordamchi sifatida u bilan birga Buxoroda, Farg’ona vodiysida va boshqa joylarda o’tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqotlarda qatnashadi, tez fursatda arxeologiya bilimini o’zlashtirib oladi15. SHuning uchun xdm u N. I. Veselovskiyning «tez fursatda arxeologiyaga oid ishlarni o’zlashtirib oldi» degan yuksak bahosiga sazovor bo’lib arxeologiya sohasida mahdlliy xalq orasidan etishib chiqqan birdan-bir fan arbobi amaliyotchi bilimdon sifatida tanildi. Akrom Asqarov N. I. Veselovskiydan Turkistondagi arxeologiyaga oid yodgorliklarning qaysi biri muhim va qaysi biri ustida ish olib borish zarurligini so’raganda, u unga ma’lum ko’rsatmalar berib turdi. N. I. Veselovskiy Turkistondan ketgandan keyin Akrom Asqarov bir necha yil mustaqil ravishda arxeologiyaga oid 15 Majid Hasaniy.Turkiston bosqini.T.:Nur, 1992.230-b. gazetasining 1892 yil 26, 36- sonida va 1893 yil 61- sonida bostirdi. Asarda Qo’qon xonligining ma’muriy bo’linishi, boshqaruv idoralari, shahar va qishloqdagi amaldorlar, ularning huquqlari, hokim va beklarning mehnatkash xalqqa nisbatan tutgan siyosati, gunohkorlarga beriladigan jazolar, qo’shinning tuzilishi, shuningdek, sinfiy kurashlar, ya’ni Xo’jand va o’ratepada xonlikka qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlar, Toshkent hokimi Mirzaahmadga qarshi xalq qo’zg’oloni va uning qo’zg’olonchilar talabiga rozi bo’lishi, Qo’qon xonligining chor Rossiyasi tarafidan bosib olinishi kabi masalalar yoritilgan. Mahalliy o’zbek tarixchisining rus tilida shunday bir tarixiy asar bilan maydonga chiqishi rus sharqshunosligining bevosita katta ta’sirini ko’rsatadi. Bu asar rus sharqshunosligi uchun ham katta axamiyatga ega edi. Rus sharqshunoslari, jumladan, N.I.Veselovskiy rahbarligida Akrom polvon Asqarov kabi xavaskor tarixchi va arxeologlar etishib chiqdi. Akrom Asqarov Toshkentning Rossiya tomonidan bosib olinganiga qadar Qo’qon qo’shinida nog’orachi edi. Toshkent bosib olingach, u 1870 yillarda Toshkentda tashkil qilingan ko’rgazmalarda faol qatnashdi. SHarqshunoslar ta’sirida Turkistondagi yodgorliklarga qiziqib qoladi. O’zining havaskorligi va qizyquvchanligi bilan bora- bora Turkistondagi fan ahliga tanila boshlaydi. Akrom Asqarov 1884 yilda arxeologiyaga oid qazish ishlari o’tkazish maqsadida Turkistonga kelgan professor N. I. Veselovskiyga yoqib qoladi, yordamchi sifatida u bilan birga Buxoroda, Farg’ona vodiysida va boshqa joylarda o’tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqotlarda qatnashadi, tez fursatda arxeologiya bilimini o’zlashtirib oladi15. SHuning uchun xdm u N. I. Veselovskiyning «tez fursatda arxeologiyaga oid ishlarni o’zlashtirib oldi» degan yuksak bahosiga sazovor bo’lib arxeologiya sohasida mahdlliy xalq orasidan etishib chiqqan birdan-bir fan arbobi amaliyotchi bilimdon sifatida tanildi. Akrom Asqarov N. I. Veselovskiydan Turkistondagi arxeologiyaga oid yodgorliklarning qaysi biri muhim va qaysi biri ustida ish olib borish zarurligini so’raganda, u unga ma’lum ko’rsatmalar berib turdi. N. I. Veselovskiy Turkistondan ketgandan keyin Akrom Asqarov bir necha yil mustaqil ravishda arxeologiyaga oid 15 Majid Hasaniy.Turkiston bosqini.T.:Nur, 1992.230-b.
tadqiqot ishlari olib bordi. Uning faoliyati xdqida mahalliy va markaziy matbuotda hech narsa yozilmagan bo’lsa-da, ammo uning to’plagan boy va qimmatli arxeologiyaga oid ashyolar to’plami o’sha yillar davomida nihoyatda samarali va keng ko’lamda ish olib borilganidan dalolat beradi. Akrom Asqarov 1891 yilda vafot etgach, uning boy arxeologiyaga oid ashyolar to’plami juda ehdiyotlik bilan Peterburgga olib ketilib, hozir ham Davlat ermitajida saqlanmoqda. Vasiliy Aleksandrovich Daudov asli fors (eronlik) bo’lib, 1653 yili Qozonda xristianlikni qabul qilgan, Rossiya davlatining xizmatiga kirgan, ham stolnik va voyevoda lavozimida xizmat qilgan. Muhammad Yusuf esa asli musulmon (tatar). U ham ruslarning xizmatida bo’lgan. Avvalo shuni alohida aytib o’tish kerakki, har ikkala elchi - V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov Buxorogacha birga borishgan bo’lsalarda, elchilar mahkamasidan alohida-alohida topshiriq olganga o’xshaydilar, chunki V.A.Daudov va M.Yu.Qosimovga berilgan yo’riqnoma (nakaz) bizgacha yetib kelmagan. U 1800 yilgacha Rossiya tashqi ishlar mahkamasining arxivida saqlanar edi. 1806 yili o’tkazilgan tekshirish paytida u turgan joyidan topilmagan. Shu sababdan V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov qanday vazifalarni ado etganliklarini aniq bilmaymiz. Buni V.A.Daudovning elchilik mahkamasidan olgan yo’riqnomasi (nakaz)dan taxminan bilib olish mumkin16. Ular quyidagilar: 1. Buxoro va Xiva xonliklarining Moskva hukumati bilan diplomatik aloqalarini rivojlantirishga xohishi bormi-yo’qmi, shuni aniqdash; 2. Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini ozod qilish; 3. Ikki davlat, Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklari o’rtasidagi savdo va elchilik karvonlarining xavfsizligini ta’minlash uchun Kaspiy dengizining kun chiqish tarafida, dengiz sohilidagi Saratosh tepaligida kemalar to’xtaydigan bandargoh qurishga Xiva xonining roziligini olish; 4. Amudaryoning boshi va o’zani, daryo sohilida istiqomat qilib turgan xalqlar, ularning mashg’uloti va turmush tarzi haqida ma’lumot to’plash; 5. Buxorodan Hindistonga olib boradigan yo’llar, Hindiston hukumatining Rossiya bilan savdo va diplomatok aloqalarini 16 Ziyoyev H.Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash.T.:Sharq.1998.182-b. tadqiqot ishlari olib bordi. Uning faoliyati xdqida mahalliy va markaziy matbuotda hech narsa yozilmagan bo’lsa-da, ammo uning to’plagan boy va qimmatli arxeologiyaga oid ashyolar to’plami o’sha yillar davomida nihoyatda samarali va keng ko’lamda ish olib borilganidan dalolat beradi. Akrom Asqarov 1891 yilda vafot etgach, uning boy arxeologiyaga oid ashyolar to’plami juda ehdiyotlik bilan Peterburgga olib ketilib, hozir ham Davlat ermitajida saqlanmoqda. Vasiliy Aleksandrovich Daudov asli fors (eronlik) bo’lib, 1653 yili Qozonda xristianlikni qabul qilgan, Rossiya davlatining xizmatiga kirgan, ham stolnik va voyevoda lavozimida xizmat qilgan. Muhammad Yusuf esa asli musulmon (tatar). U ham ruslarning xizmatida bo’lgan. Avvalo shuni alohida aytib o’tish kerakki, har ikkala elchi - V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov Buxorogacha birga borishgan bo’lsalarda, elchilar mahkamasidan alohida-alohida topshiriq olganga o’xshaydilar, chunki V.A.Daudov va M.Yu.Qosimovga berilgan yo’riqnoma (nakaz) bizgacha yetib kelmagan. U 1800 yilgacha Rossiya tashqi ishlar mahkamasining arxivida saqlanar edi. 1806 yili o’tkazilgan tekshirish paytida u turgan joyidan topilmagan. Shu sababdan V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov qanday vazifalarni ado etganliklarini aniq bilmaymiz. Buni V.A.Daudovning elchilik mahkamasidan olgan yo’riqnomasi (nakaz)dan taxminan bilib olish mumkin16. Ular quyidagilar: 1. Buxoro va Xiva xonliklarining Moskva hukumati bilan diplomatik aloqalarini rivojlantirishga xohishi bormi-yo’qmi, shuni aniqdash; 2. Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini ozod qilish; 3. Ikki davlat, Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklari o’rtasidagi savdo va elchilik karvonlarining xavfsizligini ta’minlash uchun Kaspiy dengizining kun chiqish tarafida, dengiz sohilidagi Saratosh tepaligida kemalar to’xtaydigan bandargoh qurishga Xiva xonining roziligini olish; 4. Amudaryoning boshi va o’zani, daryo sohilida istiqomat qilib turgan xalqlar, ularning mashg’uloti va turmush tarzi haqida ma’lumot to’plash; 5. Buxorodan Hindistonga olib boradigan yo’llar, Hindiston hukumatining Rossiya bilan savdo va diplomatok aloqalarini 16 Ziyoyev H.Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash.T.:Sharq.1998.182-b.