Ilmiybaza.uz CHORIZMNING TURKISTONNI RUSLASHTIRISH SIYOSATI VA UNING OQIBATLARI Tahlillarga ko’ra, XVI asr boshidan, Temur va temuriylar saltanati inqirozidan keyin boshlangan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy turg’unlik natijasida Turkiston XVIII-XIX asrlarga kelib dunyoning ko’pgina mamlakatlaridan orqada qolayotganligi sezilayotgandi. Bunga quyidagilar sabab bo’lmoqda edi:Birinchidan, asrlar davomida bir butun bo’lib kelgan mamlakatning, bir iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan xalqning uchga bo’linib ketishi, xonliklar o’rtasidagi to’htovsiz urushlar, har bir xonlik ichidagi boshboshdoqlik va hokimiyat uchun o’zaro tinimsiz davom etgan ichki nizo va yurushlar butun mamlakatni xonavayron qildi. Bu jarayon guruhbozlikni keltirib chiqardi, qabilalarning etnik aralashuviga, bir xalq bo’lib qovushishiga, jipslashishga halaqit berdi. Davlat darajasida ham, viloyatlar darajasida ham yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining qadri anglab olinmadi.Ikkinchidan, aholi xon va beklarning, turli lavozimdagi mansabdorlarning zo’ravonligidan, o’zboshimchaligidan, mansabni suiste’mol qilishidan, g’ayriqonuniy soliq va jarimalaridan himoya qilinmadi.Uchinchidan, asosiy boylik bo’lgan yerga mulkchilikning eski usuli bir necha asrlardan beri o’zgarmadi. Xonliklarda oliy hukmdor yerning birdan-bir egasi bo’lib, yer ishlovchilarga – dehqonlarga ijara tarzida hatlab biriktirilgan edi. Dehqon yer egasi emas, yerda olinadigan hosilning egasi edi, holos. Shu bois dehqon yerni asrab – avaylashga, uning unumdorligini oshirishga intilmadi.To’rtinchidan, xonliklarda sanoat rivojiga e’tibor bo’lmadi. Oltingugurt, rangli metallar, marmar, toshko’mir, neft kabi tabiiy boyliklarga serob konlar bo’lsada, ularni qazib olish, tog’-kon ishlarini Ilmiybaza.uz rivojlantirish, kemasozlikni yo’lga qo’yish masalalari hal qilinmadi.Beshinchidan, tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromaddan, iste’mol va qo’shin harajatlari zo’rg’a kopanlar, kapitalga aylanmasdi. Pul, oltin-kumush xon va amaldorlarning xazina to’plash manbai bo’lib qolgan edi.Oltinchidan, xonliklarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash usuli davom etardi. O’rta Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga bu yerda ichki bozor ham tashkil topmadi.Yettinchidan, eng muhimi, XIX asr ikkinchi yarmida O’rta Osiyo hududidagi xonliklarda o’z millati, xalqi va Vatani istiqboli uchun qayg’uradigan, odamlarni bir g’oya va bir ezgu maqsad yo’lida birlashtira oladigan hamda ortidan ergashtira oladigan yo’lboshchi ham topilmadi.Turkiston xonliklari uchun bo’lgan ana shunday og’ir sharoitda dunyoning bosqinchi davlatlari, xususan Rossiya va Angliya o’lkamizga ko’z olaytira boshladi. Aslida Rossiya Turkistonni bosib olish rejasining amalga oshishiga XVI asr o’rtasida Ivan Grozniy zamonidayoq Qozon (1552), Astraxon (1556) va Sibir (1581-1590) xonliklari qo’lga kiritilganidan keyin kirishgandi. Ana shu maqsadda 1558-1559 yillarda Antoni Jenkinsonning Buxoroda bo’lishi, XVII asrda Rossiyadan Buxoro va Xivaga 9 marta elchilarning kelishi jarayonida esa xonliklarning iqtisodiy va harbiy ahvoli o’rganilishi amalga oshirilgandi. Imperator Pyotr I davrida xonliklarning g’arbiy, shimoliy va sharqiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish maqsadida harbiy ekspeditsiyalar yuborilishi amalga oshirilgandi. XVIII asrda Rus davlati qozoqlarining Kichik juz, O’rta juz va Katta juz hududlarini qo’lga kiritgandan keyin o’zbek xonliklarining bosib olinishida qulayliklar yaratish uchun 46 ta katta va 96 ta kichikrok harbiy qal’a va istehkomlar quriladi va ularga o’zining harbiy qismlarini joylashtiradi.Lekin Rossiyaning bu harakati Angliya manfaatlariga zid edi. Chunki Angliya o’z tasarrufidagi Hindiston va Afg’oniston orqali O’rta Osiyo davlatlari bilan savdo- sotiq qilardi. U rus savdogarlarini bu hududlardan siqib chiqarishga intilardi hamda ruslarning chegaralari Afg’onistongacha yetib borishini xoxlamasdi. Inglizlar rejasiga ko’ra xonliklar ikkala mustamlakachi davlat o’rtasidagi «betaraf maydon» bo’lishi zarur edi. Undan tashqari Angliya O’rta Osiyo xonliklarining bu davrdagi kuchsizlanayotganligidan foydalanib, Rossiyaning harbiy bosqini boshlanishi Ilmiybaza.uz mumkinligini ham e’tibordan chetda qoldirmayotgandi.Rossiya va Angliya o’zaro munosabatlarini yahshilash va raqobatchilikni yumshatish uchun 1856 yilning 19 martida o’zaro bitim tuzdi. Rus general–leytenanti Hrulevning fikricha, bu bitim o’zaro munosabatlarni o’zgartirmadi, chunki u mahalliy savdo va hukmronlik qilish masalalarini o’z ichiga olmagandi. 1858 yil martida Angliya parlamenti Hindistonni o’z mustamlakasiga aylantirish va Turkistonda savdo aloqalarini kengaytirish maqsadida mahsus qo’mita ta’sis etdi. Natijada Turkistonda rus-ingliz raqobatchiligi yil sayin kuchayib bordi. Angliya o’z diplomatlari, sayyohlari va ayg’oqchilari vositasida Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa uyushtirishga harakat qildi. Angliya bunda Turkiya hamkorligidan ham foydalanmoqchi bo’ldi. Lekin bu urinishlar natija bermadi.O’rta Osiyoda ruslar va inglizlar o’rtasida raqobatchilikning keskinlashuvi harbiy to’qnashuvga olib kelishi mumkin edi. Lekin 1869 yilda har ikkala davlat o’rtasida muzokaralar boshlanishi bunga yo’l ko’ymadi. Natijada ikkala davlat o’rtasida betaraf davlatlar bo’lishi zarur, degan xulosaga kelindi. Rossiya uchun bu Afg’oniston bo’lishi mumkin edi. Angliya esa Afg’oniston va O’rta Osiyo bo’lishini xoxlardi. Natijada masala ochiq qoldirildi. Chorizm o’zining mustamlakachilik siyosatini davom ettiradi. Bu inglizlarning noroziligiga sabab bo’ladi. Shu bois Buyuk Britaniya vakili Forsayt 1873 yilda Toshkentga kelib, general-gubernator Kaufman bilan uchrashadi va u Qo’qon xonligining butunlay Rossiya tomonidan bosib olinishiga rozilik bildiradi. Buxoro amirligining esa Rossiya tasarrufida mustaqil qolishligiga kelishildi. Natijada amirlikning batamom bosib olinishi kechiktirildi.Turkistonning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi inglizlarning Turkiston uchun qiziqish harakatlarining kuchayishi chor Rossiyasini ko’proq tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganligidan foydalanib harbiy harakatlarni boshlab yubordi. Orenburg general-gubernatori V. A. Perovskiy 1834 yilda Kaspiy dengizi qirg’og’idagi Mang’ishloqda harbiy istehkom qurib, unga Novo – Aleksandrovskoye deb nom berdi. 1845 yilda Orenburg va Yoyiq, 1847 yilda Sirdaryoning Orol dengiziga quyilish joyida Rayim harbiy istehkomlarini qurdi. Perovskiy qo’shinlari 1853 yilda Qo’qon xonligiga qarashli Oq masjid (hozirgi Qizil Ilmiybaza.uz O’rda) ni bosib oldi. Xonliklarning shimoliy-sharqiy tomonidagi G’arbiy Sibir general-gubernatori G. Gosford 1847 yilda Yettisuvdagi Ulutov yakinida ikkita harbiy istehkom, Olmati yonidagi Verniy istehkomini kurib harbiy kuchlarni joylashtirdi. 1860 yilda Qo’qon xonligiga qarashli To’qmoq va Pishpakni egalladi. 1864 yil mayida Chernyayev otryadi Avliyo otani bo’ysundiradi. Qisqasi, 1847- 1864 yillarda rus qo’shinlari Qo’qon xonligining hozirgi Qozog’iston va Qirg’iziston hududlaridagi joylarini egallab oladi.Endi navbat Qo’qon xonligining tayanch shaharlari hisoblangan Turkiston va Chimkent uchun harakatlar boshlanib ketadi. Qo’qondan sarkarda Alimqulning qarshiligiga qaramasdan 1864 yil 12 iyulida Turkiston egallanadi. 1864 yil sentyabrining boshlarida esa Chimkentni ham egallashga muvaffaq bo’ladi.Chernyayev 1864-1865 yil kishida harbiy tayyorgarlik ko’rib, Sibir va Orenburgdan qo’shimcha qurol-yarog’, yangi batalonlar, sapyorlar rotalari oldi. Mahalliy aholi orasidan Chernyayev foydasi ishlovchi sotqinlar ham topildi. 1865 yil bahoridan Chernyayev Toshkentga yangi hujum boshladi. Chernyayev 28 aprelda Chirchiq yoqasidagi Niyazbek qal’asini egallab, Toshkentni suv bilan ta’minlovchi Kaykovuz anhoriga Chirchiqdan suv chiqarib beruvchi to’g’on buzib tashlanadi. Shu orada lashkarboshi Alimqul ham Toshkentga yetib keldi. 9 may kuni Solar arig’i yaqinida bo’lgan katta jangda Alimqul yarador bo’lib, halok bo’ldi. Nihoyat shaharliklar qarshiligi sindirildi, 15 iyun kuni Toshkent zabt etildi. Chernyayev 1866 yil yanvarida Jizzaxga hujum qiladi va mag’lubiyatga uchraydi. O’zboshimchaligi uchun Chernyayev Rossiya markaziga chaqirilib, o’rniga general Romanovskiy yuboriladi. U Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga yurish boshlaydi. 1866 yil mayida Yerjarda bo’lgan jangda amir Muzaffar qo’shinlari yengiladi va Jizzaxga qochadi. Romanovskiy harakatni Ho’jand tomon yo’naltiradi va uni 19-22 may kunlari uni qo’lga kiritadi. 1866 yil avgustida Orenburgdan general-gubernator Krijanovskiy Toshkentga kelib, Romanovskiy bilan birgalikda Buxoro amirligini tor-mor qilishni kelishadi. 1866 yil oktyabrida O’ratepa viloyati, Zomin qal’asini bosib oladi. Endi Jizzax uchun jang boshlanadi. Jizzax balandligi 4 metr, eni 3 metrlik ikki qavat devor bilan o’rab olingan qal’a edi. Shaharda 10 ming himoyachi ham bor bo’lgan. Shaharga kiradigan darvozalar ham Ilmiybaza.uz tuproq bilan to’ldirilgandi. Lekin 11-18 oktyabr kunlari bo’lgan jang bosqinchilari foydasiga hal bo’ldi va shahar egallandi. Shundan keyin imperator Aleksandr II 1867 yil 14 iyulda 1865 yilda tuzilgan Turkiston viloyatini Turkiston general– gubernatorligiga aylantirish, Turkiston harbiy okrugini tuzish to’g’risida farmon berdi. General–gubernator va okrug qo’mondoni etib general–ad’yutant K. P. Fon Kaufman tayinlandi. U Buxoro amirligini bosib olishni tezlashtirib 1868 yil 1-2 may kunlari Samarqand uchun Zarafshon yonidagi Cho’ponotada kattik janglar olib borib uni egalladi. Kaufman Zirabuloqda amir qo’shinlari bilan urishayotgan bir paytda Qarshi, Shahrisabz va Kitob beklari Jo’rabek va Bobobek hamda amirning o’g’li Abdumalik To’ra 27 may kuni Samarqandga qo’shin bilan yetib kelib Samarqandda ko’tarilgan qo’zg’olonga qo’shildilar. Ular Kaufman Samarqandda qoldirgan polkovnik Nazarov va mayor Shtemko boshliq harbiy qismlar bilan 8 kun jang qilib, ularning 500 kishidan iborat armiyasidan 275 tasini halok va yarador qiladi. Bundan habar topgan Kaufman zudlik bilan Zirabuloqdan Samarqandga kelib 8 iyun kuni Samarqand aholisi qirg’in qildi.Chorasiz qolgan amir Muzaffar 1868 yil 23 iyunda Kaufman bilan sulh tuzishga majbur bo’ldi va Rossiyaning vassaliga aylandi. Shunga ko’ra, Buxoro amirligi mustaqilligini yo’qotish bilan birga barcha Samarqand, Kattaqo’rg’on va Zarafshon daryosining yuqori qismidan ham ajraldi. Yana 500 ming oltin to’lash va xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar qilmaslik majburiyatini ham oldi. Amirlikdan tortib olingan hududlarda 1868 yilda Zarafshon okrugi tuzilib, unga general mayor Abramov boshliq etib tayinlandi. Amirning bu harakatlari xalqning yuqori tabaqasi noroziligiga va unga qarshi harakatlar boshlanishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa Shahrisabz va Qarshida kuchli norozilik bo’ldi. Muzaffarning to’ng’ich o’g’li Abdumalik To’ra, erksevar beklar Jo’rabek, Bobobek va Sulton Sodiklar birgalikda ozodlik kurashini boshlab yubordilar. Ular dastlab Muzaffarga qarshi urushib Shahrisabzni va Qarshini egalladilar. So’ngra Karmana va Chiroqchi ham ular qo’liga o’tdi. Muzaffar 1868 yil kuzida Kaufmandan yordam so’radi. Bunga javoban dastlab Abramov boshliq harbiy qismlar yuborildi. Kuchlar teng bo’lmaganligidan Abdumalik va Sulton Sodiq xon huzuriga yordam so’rab Ilmiybaza.uz bordi. Ular keyin Afg’oniston tomon bordi. U yerdan yordam ololmagach Hudoyorxon huzuriga bordi. Bu yerdan Qashqarga Yoqubbek huzuriga keldi va shu yerda panoh topib, 1909 yilda vafot qiladi. Ko’rinadiki, amir Muzaffar bosqinchilarga qarshi emas, Kaufman yordamida o’z vatandoshlariga qarshi urushga kirishadi, 1870 yil avgustida ularni dushman – bosqinchi kuchlari yordamida yengib, o’z taxtini saqlab qoladi. Shahrisabz va Kitob bekliklari ham amirlik tarkibida qoladi. Chor Rossiyasi Buxoro amirligi va Qo’qon xonligi yerlaridan tarkib topgan Turkiston general-gubernatorligini O’rta Osiyoni bosib olishdagi tayanch markaziga aylantirgach, Xiva xonligini bosib olishga kirishadi. Ular bu ishga Bekovich- Cherkasskiy ekspeditsiyasining halokati va 1839 yilda Perovskiy harbiy yurishining barbod bo’lganligini e’tiborga olib, 1872 yil oxirlarida Orenburg general- gubernatori, Kavkazdagi podsho noibi va Turkiston general-gubernatori harbiy vazir ishtirokida Peterburgdagi mahfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga kelishildi. Bunga ko’ra, Turkiston general-gubernatorligi sharqdan, Orenburg general- gubernatorligi harbiy qismlari shimoliy-g’arbdan harakat qilishlari zarur edi. Xiva xoni Muhammad Rahim bundan xabardor bo’lgani holda Angliyadan yordam so’ragandi. Lekin Angliya Rossiya bilan ochik to’qnashuvdan havfsiradi. Demak xonlik faqat o’zining ichki imkoniyatlariga qarab ish tutishga majbur bo’ldi. Kaufman 1873 yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 56 ta to’p-zambaraklar bilan Xiva xonligiga qarshi harakat boshladi. Ayni paytda, Xivaga qarshi Orenburg, Mang’ishloq, Krasnovodsk, shuningdek, Kavkaz okrugi qo’shinlari ham harbiy yurishni boshlagan edi. Umumiy qo’mondonlik Kaufman zimmasiga yuklatilgandi. Amudaryo bo’ylarida qirg’inbarot janglar bo’ldi. 1873 yil 18 may kuni Kaufman harbiy qismlari Amudaryodan o’tib Hazoraspni egallaydi, Qo’ng’irot va Ho’jayli shaharlari, Mang’it qal’asi zabt etiladi. Istilochi qo’shinlar Xivaga yaqinlashib qolganda Muhammad Rahim poytaxtni tashlab chiqadi va Izmiksho’r yaqinidagi bir turkman ovuliga yashirinadi. Kaufman shaharni zabt etadi va 1873 yil 12 avgustida Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog’ida Kaufman bilan Muhammad Rahimxon shartnoma imzolaydi. Bunga ko’ra Xiva Rossiyaning vassaliga aylantiriladi, Amudaryo quyi oqimining o’ng tomoni Rossiya tarkibiga kiritiladi, 2 mln 200 ming Ilmiybaza.uz so’m tovon to’lash kelishiladi.Kaufman Xiva xonligini tugatgach, Qo’qon xonligini tugatishga kirishdi. U Qo’qon xonligidan bosib olingan yerlarni Rossiya tarkibiga kirganligini qonunlashtirish uchun polkovnik Shaufusni Hudoyorxon huzuriga yubordi va xon 1868 yil 13 fevralda shartnomaga muhr bosdi. Unga ko’ra, rus savdogarlariga katta imtiyoz berildi, mahalliy savdogarlar esa o’z general – gubernatorligida faoliyat ko’rsatadigan qilib belgilandi. Umuman shartnoma Qo’qon xonligini og’ir ahvolga solib ko’ydi. Xonlik tashqi olamdan mahrum bo’ldi, Rossiyaning qaram o’lkasiga aylandi. Bu shartnomadan qoniqmagan kuchlar Hudoyorxonga qarshi bo’la boshladi. Buning ustiga xon hudud qisqarganligini ro’kach qilib, xazinani to’ldirish uchun yangi soliqlar joriy qildi, o’zini bosqinchilarga yaqin tutdi, Qo’qon va Rossiyani bir davlat deb hisoblaydigan bo’ldi. Bu vaziyat xonlikda Hudoyorxonga qarshi xalq qo’zg’olonini keltirib chiqardi. Qo’zg’olonchilarning bir qismiga 1873 yilda mullo Ishoq boshchilik qildi. Bu qo’zg’olonni tinch yo’l bilan bostirishga Abdurahmon Oftobachi harakat qilib ko’rdi. Lekin uni Hudoyorxon qo’llab-quvvatlamadi. Natijada g’alayon qurolli qo’zg’olonga aylandi va Hudoyorxonni tahtdan mahrum etish harakati boshlandi. Buning uchun xonlar avlodlaridan kerak edi. Lekin rozilik bildirgan shaxs bo’lmadi. Shundan keyin qo’zg’olon boshlig’i Mullo Ishok Hasan o’g’li o’zini Qo’qon xoni Olimxonning nabirasi Po’latxon deb e’lon qiladi. Xonlikda Hudoyorxonning o’g’illari Nasriddinbek va Aminbek, ukasi Sulton Murod, nevarasi Nazarbek, Sherali dodhoh, Abdurahmon Oftobachi va boshqalar ham bosh ko’taradilar. Ular ham Chor Rossiyasiga, ham Hudoyorxonga qarshi kurash boshladilar. Xalq ham qo’zg’olonchilarga ergashdi va 1873 yildan butun vodiyda qo’zg’olon boshlandi.Hudoyorxon qo’zg’olonni bostirishga ojizlik qilib, Toshkentga qochib ketadi. Kaufman Hudoyorxonning 40 ta aravadagi boyliklarini musodara qilib, o’zini Orenburga surgun qiladi. Xon u yerdan qochib hajga ketadi va hayoti ayanchli yakun topadi. Hudoyorxon qochib ketgach, qo’zg’olonchi kuchlarning bir qismi Nasriddinxonni hokimiyatga ko’tarishni hohlasa, boshqa qismi Po’latxonni taxtga o’tkazishni taklif qilardi. Natijada ziddiyat yanada kuchaydi. Kaufman ana shu ichki kelishmovchiliklardan ustamonlik bilan foydalanib, 1875 yil avgustida Qo’qon Ilmiybaza.uz xonligini batamom bosib olish uchun katta qo’shinni safarbar etdi. Xonlikni bosib olishda genarallar Skobelev, Golovachev va boshqalar rahbarlik qildilar. Nasriddinbek, lashkarboshi Abdurahmon Oftobachi tezlikda dushmanga taslim bo’lishdilar va ular tomoniga o’tdilar. 1876 yil fevralida Po’latxon boshchiligidagi qo’zg’olonchilar vahshiylik bilan bostirildi. Po’latxon 1876 yil 1 martida dorga osildi, uning safdoshlari esa ayovsiz jazolandi. 1873-1876 yillardagi Farg’ona vodiysidagi qo’zg’olonlar xalqning milliy-ozodlik harakati edi. Keyin imperatorlik xonlik o’rnida Farg’ona viloyati tuzilib, Turkiston general-gubernatorligiga tarkibiga kiritildi. Harbiy gubernator qilib general Skobelev tayinlandi. U tez orada Oloy vodiysini ham o’z tasarrufiga kiritdi. Endi bosqinchilar turkmanlar yashaydigan hududlarni bosib olishga kirishib, 1877 yilda Qizil Arvot, 1881 yilda Ashabod, 1877 yilda Marv bosib olinadi. Bosib olingan hududda Kaspiyorti viloyati tuzilib, u ham Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi. Shunday qilib, Rossiya 20 yil davom etgan qonli urushdan keyin O’rta Osiyoni to’laligicha bosib oldi. Bosib olingan hududlarda mustahkam o’rnashib olish maqsadida 1881 yilda Rossiya – Eron chegara konvensiyasi imzolanib, ikki o’rtadagi chegara aniqlandi. 1885-1887 yillarda esa Rossiya va Angliya hukumatlari tomonidan Rossiya Afg’oniston chegarasi, 1895 yilda esa Pomirdagi chegaralar belgilandi. Bu Chor Rossiyasining O’rta Osiyodagi bosqinchilik, talonchilik harakatining yakunlovchi nuqtasi bo’ldi.Turkiston general-gubernatorligi tashkil topishi bilan bir vaqtda Turkiston harbiy okrugi ham yuzaga keldi. General-gubernator bir vaqtning o’zida okrug qo’mondoni ham hisoblangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari va uyezd boshliqlari ham o’z ixtiyoridagi harbiy qismlarning qo’mondonlari bo’lishgan. Shu tariqa «harbiy xalq boshqaruvi»dagi harbiy hokimiyat chor zobitlari va harbiylari qo’lida to’plangan. «Xalq boshqaruvi» – yuzboshi, oqsoqollar, «xalq sudyalari» – qozilar aholi tomonidan saylangan. O’lkaning markaziy boshqaruv general- gubernator hamda uning Kengashi va Mahkamasidan iborat bo’lgan. General- gubernatorlikning – bosh boshqarmaning ijroiya organi bo’lgan general-gubernator mahkamasi dastlab to’rt bo’limdan iborat edi. Birinchi bo’lim ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchisi bosh boshqarmaning moliyaviy va xo’jalik ishlariga Ilmiybaza.uz qaragan. Uchinchi bo’lim soliqlar va shahar ishlariga doir masalalar bilan shug’ullangan. To’rtinchi bo’lim esa maxsus bo’lim hisoblanib uning faoliyati serqirra bo’lgan. 1886 yilgacha mustaqil ish ko’rgan bu bo’lim harbiy va adliya vazirlari ishlaridan mustasno ravishda sud qarorlarini ham qayta ko’rib chiqish huquqiga ega bo’lgan.Shaharlar o’zlarining mavqeiga ko’ra siyosiy, harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifasini bajargan. Toshkent, Samarqand, Qo’qon, Andijon, Marg’ilon, Namangan, Buxoro, Ashhobod o’lkaning eng yirik shaharlari hisoblangan. Yana mahalliy ahamiyatga bo’lgan Chimkent, Jizzax, Kattaqo’rg’on, Qarshi, Termiz kabi shaharlarda iqtisodiy hayot tez rivojlana borgan. Mustamlakachilik yangi shaharlarni ham yuzaga keltirdi. Jumladan, Kazalinsk, Petro Aleksandrovsk, Skobelev, Chernyayevka qabilar. Bosib olingan shaharlarda ruslar uchun maxsus ajratilgan manzilgohlar paydo bo’ldi. Shaharlar ikki qismga bo’linib, biri eski shahar (mahalliy aholi yashaydigan qism), ikkinchisi yangi shahar (ruslar yashaydigan qism) deb ataladigan bo’ldi. Toshkentning rus qismini tashkil qilish uchun maxsus qo’mita tuzildi. Rejaga kirgan joylardan mahalliy aholi majburan ko’chirildi.Shaharlarni ruslashtirish va rus aholisiga qulaylik yaratish maqsadida Turkiston shaharlarida savdo-sotiq, hunarmandchilik va sanoat bilan shug’ullanuvchi rus fuqarolari uchun alohida imtiyozlar yaratildi. 1877 yilda maxsus Muvaqqat komissiya tuzilib, saylovlar tartibi belgilandi. Unga ko’ra saylovchilar mulkdorlik darajasiga qarab uch toifaga bo’lindi. Bunda shahar ziyolilari, ishchilar va hunarmandlar yetarli miqdorda mulki bo’lmaganligi uchun saylov huquqidan mahrum etildi. 2400 saylovchi ishtirokida o’tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi saylandi. Ruslar uchun noiblarning uchdan ikki qismi miqdorida o’rin ajratildi. Shahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi viloyat idorasi tuzildi. Uning raisi Sirdaryo harbiy gubernatori edi. 1888 yilda esa bu vazifa general-gubernatorga yuklandi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo’mondoni zimmasiga yuklandi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan. Toshkent shahar Dumasining oqsoqoli vazifasini 1877-1907 yillarda – shahar boshlio’i – hokim to’raning o’zi boshqardi. 1870 yilda Toshkentda 80 ming aholi bo’lib, ulardan 7 mingi dehqon, 6 ming kishi hunarmand, 4 mingi – savdogar, 4 mingi – mardikor kishilar edi.Chor Ilmiybaza.uz ma’murlari dastlab yer-suv ishlari bilan shug’ullanmadilar. Istilo vaqtida o’lkadagi yer-suv davlat mulki, vaqf va xususiy mulkdan iborat bo’lgan. Xo’jalik yuritishning asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil kilgan. Sun’iy sug’orish uning negizi hisoblangan. 1873 yilda Kaufman rus podshosiga yer-suvga egalik qilishni o’zgartirish to’g’risidagi loyihasini taqdim qiladi. Unga ko’ra amlok yerlar uni ishlatib turgan kishilar tasarrufiga o’tishi zarur edi. Lekin bu qoidani vaqf yerlarga joriy etish taklifi rad etiladi. Yer-suv masalasini Kaufman ko’proq o’z bo’yniga olib, juda ko’p yerlar davlat ixtiyoriga olindi, mulkiy va vaqf yerlarga soliq joriy qilindi. 1886 yilda Turkistonni boshqarish to’g’risida yangi Nizom joriy qilib, uning asosiy maqsadi yerli aholi zodagonlarini zaiflashtirishdan va mustamlakachilarni esa kuchaytirishdan iborat bo’lgan. Qisqasi, bu tadbirlar natijasida harbiy-feodal yer egaligi tugatildi. Qishloqlarni boshqarish uchun ko’chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovullar), o’troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar) boshqaruvchi joriy qilindi. Volost asosini ming xonadondan ikki ming xonadongacha, ovul jamoalarini esa yuz o’tovdan ikki yuz o’tovgacha aholi tashkil kilgan. Chorizm bu o’zgarishlar bilan ko’chmanchi aholining urug’chilik asosidagi tarihiy bo’linishini bekor qildi. 1886 yildagi «Nizom»ga ko’ra o’troq aholining bir bosqichli boshqaruvchi ikki bosqichga aylantirilib, oqsoqollar volostlarga birlashtirildi. Ovul jamoalari va oqsoqolliklar vakillari yig’ini barcha saylovchilar yig’ini bilan almashtirildi.Turkiston shaharlarida polismeyster lavozimi joriy etilgandi. U huquq jihatidan tumanboshilarga tenglashtirilgan. Ularga politsiya pristavlari bo’ysungan. Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va oqsoqollari ham quyi politsiya zobitlari vakolatlari huquqlariga ega bo’lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bo’yinlaridan biri sud organlari hisoblangan. Sudlar ikki ko’rinishga ega bo’lib, sudlar va xalq sudlaridan tashkil topgan. Ularning birinchisi mustamlakachilik shaklida bo’lsa, xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi edi. Sudlar hududiy ko’rinishga ko’ra, tuman sudlari, xalq palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, dunyoviy masalalar bo’yicha ish yurituvchi sudlar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari joriy etildi.