DAROMADLAR VA XARAJATLAR Muqaddima 1-§. Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) 2-§. Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar (9100) 3-§. Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishini hisobga oluvchi schyotlar (9200) 4-§. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9300) 5-§. Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar (9400) 6-§. Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9500) 7-§. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar (9600) 8-§. Favqulodda foyda (zarar)larni hisobga oluvchi schyotlar (9700) 9-§. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash uchun foydaning ishlatilishini hisobga oluvchi schyotlar (9800) 10-§. Yakuniy moliyaviy natijani hisobga oluvchi schyotlar (9900) Ushbu bo‘limning schyotlari hisobot davridagi korxona faoliyati moliyaviy natijalarining shakllanishi va ishlatilishi to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan. Ushbu bo‘limda quyidagi schyotlarning hisob tartibi yoritiladi: 9000 - Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar; 9100 - Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar; 9200 - Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishini hisobga oluvchi schyotlar; 9300 - Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar; 9400 - Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar; 9500 - Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar; 9600 - Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar; 9700 - Favquloddagi foyda (zarar)larni hisobga oluvchi schyotlar; 9800 - Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash uchun foydaning ishlatilishini hisobga oluvchi schyotlar; 9900 - Yakuniy moliyaviy natijani hisobga oluvchi schyotlar. Moliyaviy natijalarni shakllantirish uchun alohida daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar va alohida xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar ishlatiladi. Mahsulot (tovar, ish, xizmat)larni sotishdagi qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz va boshqa to‘lovlar olinadigan schyotlar yoki pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlarning debetida va byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga oluvchi schyotlarning (6400) kreditida aks ettiriladi. 1-§. Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) 376. Tayyor mahsulot, tovar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar, shuningdek sotilgan tovarlarning qaytishi, sotish va baholardan chegirmalar to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”; 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”; 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar”; 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi”; 9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar”. 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”, 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”, 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar” schyotlarining kreditida korxonaning asosiy faoliyati (tayyor mahsulotlar, tovarlarni sotish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish)dan daromadlar olinadigan schyotlar va pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi, biroq, oldingi hisobot davrlarida olingan, ammo joriy hisobot davriga tegishli bo‘lgan daromad summalari 6230 “Boshqa kechiktirilgan daromadlar” schyoti bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Mahsulot, tovar, ish, xizmatlarni sotishda 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”, 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”, 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar” schyotlarida sotishdan tushgan sof tushum summasi aks ettiriladi. Hisobot davrining oxirida 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”, 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”, 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar” schyotlari 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyoti bilan yopiladi. 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi” schyoti sotilgan mahsulot va tovarlarning qaytishini hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Bu schyot asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) guruhiga kontr-passiv schyot hisoblanadi va uning debet aylanmasi mahsulotlar va tovarlar sotishdan daromadni kamaytiradi. 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi” schyotining debetida qaytarilgan tovarlar qiymati, tegishli: pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar bilan - xaridorlar va buyurtmachilar tomonidan qaytarilgan tovarlarning qiymati; olinadigan schyotlar bilan - qaytarilgan tovarlar bo‘yicha bekor qilingan debitorlik qarzlari summasi; to‘lanadigan schyotlar bilan - mazkur tovarlar uchun xaridorlar va buyurtmachilardan olingan to‘lovlar va bo‘naklar bo‘yicha vujudga kelgan qarz summasi aks ettiriladi. Bunda ilgari hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i bo‘yicha byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga oluvchi tegishli schyotlarning debeti va pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar, olinadigan schyotlarning kreditida yozuv amalga oshiriladi. Qaytarilgan mahsulotlar va tovarlarning tannarxi TMZlarni hisobga oluvchi tegishli schyotlarning debetida va sotilgan mahsulotlar va tovarlarning tannarxini hisobga oluvchi tegishli schyotlarning kreditida aks ettiriladi. 9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyoti shartnoma shartlariga muvofiq berilgan sotuv chegirmalari, shuningdek sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larda aniqlangan yaroqsizliklar va hokazolar natijasida berilgan narx chegirmalarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Ushbu schyot asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) guruhiga kontr-passiv schyot hisoblanadi va uning debet aylanmasi mahsulotlar va tovarlarni sotishdan, ish bajarishdan va xizmat ko‘rsatishdan daromadlarni kamaytiradi. 9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyotining debetida sotuv va narxlardan berilgan chegirmalarning summasi tegishli olinadigan schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) bo‘yicha analitik hisob sotilgan mahsulotlar (tovarlar), bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning har bir turi bo‘yicha alohida yuritiladi. Bundan tashqari, analitik hisobni sotuvning geografik segmentlari (hududlar) va korxonani boshqarish uchun zarur bo‘lgan boshqa segmentlar bo‘yicha yuritish mumkin. 380. Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000)ning bog‘lanishi: T/r Xo‘jalik muomalalarining mazmuni Schyotlarning bog‘lanishi Debet Kredit 1 Jo‘natilgan mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar (QQS, aksizlardan tashqari) uchun xaridorlarga taqdim etilgan hisob-kitob hujjatlaridagi summaga 4010, 4020 9010, 9020, 9030 2 Mahsulotlar, tovarlar, ishlar va xizmatlarni naqd pulga sotish 5010, 5020 9010, 9020, 9030 3 Korxona xodimiga mahsulot, tovarlar, ishlar va xizmatlar (jumladan maxsus kiyimlar) sotildi 4790 9010, 9020, 9030 4 Dividendlar mahsulotlar, tovarlar, ishlar va xizmatlar bilan to‘landi 6610 9010, 9020, 9030 5 Vositachilik operatsiyalari bo‘yicha komission mukofotlar summasi 4010 9010 6 Mahsulot, tovarlar, ishlar va xizmatlar sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga sotildi 4120 9010, 9020, 9030 7 Kechiktirilgan daromadlar summasi ular taalluqli bo‘lgan hisobot davri kelganda sotish hajmiga kiritildi 6230 9010, 9020, 9030 8 Sotilgan tovarlarning qaytishi 9040 4010 9 Sotishdan va narxdan chegirmalar berish 9050 4010 10 Hisobot davrining oxirida 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi” schyotining yopilishi 9010, 9020 9040 11 Hisobot davrining oxirida 9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyotining yopilishi 9010, 9020,9030 9050 12 Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlarning yopilishi 9010, 9020. 9030 9910 2-§. Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar (9100) Sotilgan tayyor mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 9110 “Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”; 9120 “Sotilgan tovarlarning tannarxi”; 9130 “Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi”; 9140 “Davriy hisobda TMZ sotib olish/xarid qilish”; 9150 “Davriy hisobda TMZ bo‘yicha tuzatishlar”. 382. Tayyor mahsulotlar, tovarlar, ishlar, xizmatlar sotilganda, sotilgan tayyor mahsulotlar, tovarlar, ishlar, xizmatlarning tannarxi 9110 “Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”, 9110 “Sotilgan tovarlarning tannarxi”, 9130 “Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi” schyotlarining debetida tayyor mahsulotlarni (2800), tovarlarni (2900) hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. 383. Hisobot davrining oxirida 9110 “Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”, 9120 “Sotilgan tovarlarning tannarxi”, 9130 “Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi” schyotlari 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyoti bilan yopiladi. 384. Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar (9100)dan amalda foydalanish korxonada qo‘llaniladigan tovar-moddiy zaxiralarning hisob usuliga, ya’ni, tovar-moddiy zaxiralarning uzluksiz yoki davriy hisobiga bog‘liq. Tovar-moddiy zaxiralarni uzluksiz hisobga olish usuli qo‘llanilganda har bir mahsulot yoki tovarning tannarxi uning ishlab chiqarish jarayonidagi harakatiga qarab xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarda to‘planadi. Tovar-moddiy zaxiralarni davriy hisobga olish usulidan foydalanilganda har bir mahsulot (tovar)ning tannarxi hisobot davri davomida vaqtinchalik 9140 “Davriy hisobda TMZ sotib olish/xarid qilish” schyotida yig‘iladi, biroq sotilgan mahsulotlar, tovarlarning haqiqiy tannarxini faqat TMZ inventarizatsiya qilingandan so‘ng aniqlash mumkin. 9150 “Davriy hisobda TMZ bo‘yicha tuzatishlar” schyoti - hisobot davrining oxirida inventarizatsiya natijasida TMZning mavjudligini aks ettirish uchun foydalaniladigan vaqtinchalik schyot. Ko‘rsatilgan schyotning debeti bo‘yicha TMZning kamayishi, krediti bo‘yicha TMZning o‘sishi TMZni hisobga oluvchi schyotlar (1000 - 2900) bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. 9150 “Davriy hisobda TMZ bo‘yicha tuzatishlar” schyotining qoldig‘i 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyotiga o‘tkazilishi orqali yopiladi. 387. Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar (9100)ning bog‘lanishi: T/r Xo‘jalik muomalalarining mazmuni Schyotlarning bog‘lanishi Debet Kredit 1 Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi 9110 2810 - 2830 2 Chiqib ketayotgan hayvonlarning tannarxi 9110 1110, 1120 3 Sotilgan o‘zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlarning tannarxi 9110 2110 4 Sotilgan tovarlarning tannarxi 9120 2910-2990 5 Asosiy, yordamchi ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik sexlarining bajargan ishlari va ko‘rsatgan xizmatlarining tannarxi 9130 2010, 2310, 2710 6 Tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish (TMZni davriy hisobga olish uslulida) 9140 6010 7 Hisobot davrining oxirida inventarizatsiya natijalari bo‘yicha TMZ schyotlari bo‘yicha qoldiqlarga tuzatishlar qilindi: a) asosiy moddiy zaxiralar: zaxiralarning o‘sishi; 1010-1090 9150 zaxiralarning kamayishi; 9150 1010-1090 b) tugallanmagan ishlab chiqarish: o‘sish; 2010 9150 kamayish; 9150 2010 v) tayyor mahsulot: zaxiralarning o‘sishi; 2810 9150 zaxiralarning kamayishi; 9150 2810 g) tovarlar: zaxiralarning o‘sishi; 2910-2990 9150 zaxiralarning kamayishi. 9150 2910-2990 8 Hisobot davrining oxirida 9140 “Davriy hisobda TMZ sotib olish/xarid qilish” schyotining yopilishi 9910 9140 9 Hisobot davri oxirida 9150 “Davriy hisobda TMZ bo‘yicha tuzatishlar” schyotining yopilishi 9910 (9150) 9150 (9910) 10 Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar (9100)ning yopilishi 9910 9110, 9120, 9130 3-§. Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishini hisobga oluvchi schyotlar (9200) 388. Korxonaga tegishli asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishi (tugatish, sotish, tekinga berish, ulush sifatida ustav kapitaliga berish, moliyaviy ijara shartnomasi bo‘yicha berish, aniqlangan kamomad yoki yo‘qotish) to‘g‘risidagi axborotlarni umulashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi”; 9220 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishi”. 389. 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” schyotining debeti bo‘yicha chiqib ketgan asosiy vosita ob’ektlarining boshlang‘ich qiymati, shuningdek asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar aks ettiriladi. 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” schyotining kreditiga asosiy vositalar ob’ektlarini sotishdan olingan tushumlar va hisobdan chiqarish natijasida sotish va foydalanish mumkin bo‘lgan bahoda kelib tushgan materiallarning qiymati, shuningdek chiqib ketgan asosiy vositalar ob’ektlari bo‘yicha chiqib ketish vaqtida hisoblangan eskirish summalari olib boriladi. Asosiy vositalarni sotishdan tushumlar 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” schyotining kreditida olinadigan schyotlar va pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Joriy hisobot davrida 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” schyoti bo‘yicha debet qoldiq (zarar) 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” schyotiga, ushbu schyot bo‘yicha kredit qoldiq (foyda) esa 9310 “Asosiy vositalarning chiqib ketishidan foyda” schyotiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalar ob’ektlarini moliyaviy ijara shartnomasi bo‘yicha berish natijasida 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” schyotida yuzaga keladigan va kechiktirilgan daromadlarga tegishli bo‘lgan foyda summasi 6230 “Boshqa kechiktirilgan daromadlar” (joriy qismi) yoki 7230 “Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar” (uzoq muddatli qismi) schyotiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalar ob’ektlarining kamomadi yoki buzilish hollarida qiymatliklar kamomadi sifatida aks ettiriladigan qoldiq qiymati 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” schyotining krediti bo‘yicha 5910 “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar” schyoti bilan bog‘langan holda hisobdan chiqariladi. Aniq aybdor aniqlangandan keyin kamomad va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar summasi 4730 “Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi” schyotining debetiga, aniq aybdorlar aniqlanmagan holda esa 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” schyotining debetiga 5910 “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar” schyoti bilan bog‘langan holda olib boriladi. 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” schyoti bo‘yicha analitik hisob chiqib ketayotgan asosiy vositalarning inventar ob’ektlari bo‘yicha alohida yuritiladi. 390. 9220 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishi” schyotining debetida chiqib ketayotgan qiymatliklarning balans qiymati, shuningdek shu bilan bog‘liq amalga oshirilgan xarajatlar (komission mukofotlar va hokazolar) aks ettiriladi. 9220 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishi” schyotining kreditiga aktivlarni sotishdan tushum, ya’ni sotilgan mulk uchun korxonaga tegishli bo‘lgan summa olib boriladi. Nomoddiy aktivlar ob’ektlarining sotilishi va turli chiqib ketishida 9220 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishi” schyotining kreditiga, shuningdek ushbu ob’ektlar bo‘yicha chiqib ketish vaqtigacha hisoblangan eskirish summasi, nomoddiy aktivlarning eskirishini hisobga oluvchi tegishli schyotlar (0500) bilan bog‘langan holda hisobdan chiqariladi. Ushbu schyot bo‘yicha debet qoldiq (zarar) 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” schyotiga, kredit qoldiq (foyda) esa 9320 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda” schyotiga hisobdan chiqariladi. 391. Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishini hisobga oluvchi schyotlar (9200)ning bog‘lanishi: T/r Xo‘jalik muomalalarining mazmuni Schyotlarning bog‘lanishi Debet Kredit 1 Tugatish, sotish, tekinga berish, ustav kapitaliga ulush sifatida berish, moliyaviy ijara shartnomasi bo‘yicha berish, kamomad yoki yo‘qolishining aniqlanishi natijasida chiqib ketayotgan asosiy vositalar ob’ektlarining boshlang‘ich qiymatini hisobdan chiqarish 9210 0110-0190 2 Chiqib ketayotgan asosiy vositalar bo‘yicha eskirish 0210-0290 9210 3 Asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog‘liq yordamchi ishlab chiqarishning xizmatlari va xarajatlari hisobdan chiqarildi 9210 2310 4 Asosiy vositalarning chiqib ketishi bo‘yicha operatsiyalarda ishtirok etayotgan ishchilarga mehnat haqi hisoblandi 9210 6710 5 Asosiy vositalarning chiqib ketishi bo‘yicha operatsiyalarda ishtirok etayotgan ishchilarga hisoblangan mehnat haqi summasidan ijtimoiy sug‘urta ajratmalari amalga oshirildi 9210 6520 6 Asosiy vositalarning chiqib ketishida ko‘rsatilgan xizmatlar uchun boshqa korxonalarga bo‘lgan qarz 9210 6990 7 Asosiy vositalar ob’ektlarini moliyaviy ijaraga berish natijasida hosil bo‘lgan kelgusi davr daromadlari hisobdan chiqarildi 9210 6230, 7230 8 Mavjud asosiy vositalar ob’ektlari moliyaviy ijarasining to‘liq muddati davomida olinadigan ijara to‘lovlari summasi (ijaraga beruvchida) 0920 9210 9 Asosiy vositalarning chiqib ketishidan qolgan materiallarning kirim qilinishi 1010-1090 9210 10 Asosiy vositalarning chiqib ketishidan bankka kelib tushgan tushum (naqdsiz hisob- kitoblar bo‘yicha) 5110 9210 11 Xaridorlarning ularga sotilgan asosiy vositalar uchun qarzi 4010 9210 12 Sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarining ularga sotilgan asosiy vositalar uchun qarzi 4120 9210 13 Asosiy vositalarning chiqib ketishi bo‘yicha muomalalarning moliyaviy natijalarini aniqlash: