DARSDAN TASHQARI VAQTDAGI TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKIL
ETISH SHAKLLARI
Reja:
6.1. Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlar mazmuni va unga
qo‘yiladigan talablar.
6.2. Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlarning shakllari.
6.3.Talalabalarni o‘z-o‘zini boshqarish.
6.4.Ta’lim – tarbiya muassasalarida bayramlarni, ommaviy tadbirlarni
namunali o‘tkazish.
Shaxs sog‘lom va har tomonlama barkamol shakllanishi uchun unda
o‘qishga intilish hissini takomillashtirish bilan chklanib bulmaydi. Ular ongida
kasb - hunar va mehnat kunikmalarini hosil qilish, umummadaniy bilimlarni, milliy
va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan yuksak ma’naviy-a hloqiy fazilatlarini
tarbiyalash bilan uz vatani va halqiga nisbatan sadoqatni shakllantirish, atrof-
muhitga nisbatan ongli munosabatda bulish tuyg‘usini, huquqiy ongini tarbiyalash
lozim. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da madaniy - estetik, ilmiy, te hnikaviy,
sport va boshqa yunalishlarda o‘quv bilim yurtidan tashqari davlat va nodavlat
ta’lim muassasalarini tashkil etish ta’kidlangan hamda ta’lim sifatini yahshilash,
uning tuzilmasi va mazmun-mundarijasini takomillashtirish vazifalari belgilab
berilgan. Ushbu «Darsdan tashqari ta’limni tashkil qilish davlat talablari»
talabalarning bo‘sh vaqtini tarbiyaviy ta’lim jihatdan samaradorli tashkil etishga
qaratilgan bulib, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va milliy dastur g‘oyalari asosida
ishlab chiqildi.
Darsdan tashqari ta’limni urf-odatlarimiz, milliy qadriyatlarimiz, Respublika
hududlari talablari asosida tashkil etib, uning tarmog‘ini kengaytirib, hozirgi
zamon talablari darajasida islo h, qilish kun tartibida turgan dolzarb masaladir.
Hozirgi paytda yangi pedagogik va a hborot te hnologiyasi qonuniyatlari asosida
pedagog olimlarimiz ta’lim muassasalaridan tashqari ta’limni tashkil etishning turli
shakl va metodlarini ishlab chiqish yo‘nalishida tegishli tadqiqotlarni olib
bormokdalar. Shuning bilan birga bu, bir joyda to‘ htab turuvchi jarayon emas.
Ushbu «Talablar» barcha o‘quv maskanlaridan tashqari ta’lim muassasalari o‘quv -
tarbiyaviy ishini rejalashtirishda dastur va uslubiy materiallar, metodik
qo‘llanmalar, o‘qyv adabiyotlarini tayyorlashda muhim hujjat bulib hizmat qiladi.1
Darsdan tashqari ta’lim muassasalarining tugarak qatnashchilari ongida
yuksak ma’naviy a hloqiy fazilatlar mujassamlashgan bulishi kerak.
Darsdan tashqari ta’lim muassasalari tugarak qatnashchilarini doimiy
ravishda fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlaridan habardor qilib turish ular
ongini ijobiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish muhim o‘rin tutadi.
Tugarak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bulishi, ular
Davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni bilishi shart. Talabalar qaysi
tugarakka qatnashishidan qat’iy nazar shu kasb yoki hunar to‘g‘risida boshlang‘ich
ko‘nikmalarga zga bulishi lozim.
Darsdan tashqari ta’lim talabalar qiziqshiga, hohishiga asoslangan holda
darsdan bo‘sh vaqtlarida o‘qyv tarbiya jarayonini to‘ldiradi va quyidagi yunalishlar
buyicha tugarak qatnashchilariga talablar qo‘yilishi kerak:
1. Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi.
2. Estetik ta’lim.
Z. Sayyohlik yunalishi buyicha tugaraklarga qatnashish.
4. Ekologik ta’lim yo‘nalishi buyicha.
5. Talabalarni ma’naviy, a hloqiy yunalish buyicha.
6. Huquqiy ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha.
7. Texnik ijodkorlik yo‘nalishi bo‘yicha.
8. Iqtidorli va iste’dodli yoshlar.
9. Iqtisodiy ta’lim.
6.2. Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlarning shakllari.
Darsdan tashqari ta’lim muassasalari oldida turgan muhim tarbiyaviy
1 А.Б.Исимова “Дарсдан ташқари таълим – тарбия жараёнида ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини
шакллантиришнинг педагогик шарт шароитлари” номзодлик диссертацияси. Т., 2004.
faoliyati bu yoshlarga estetik, ekologik, ahloqiy, huquqiy, iqtisodiy va shunga o‘
hshash boshqa turdagi tarbiyaviy ishlarni o‘rgatishdan iboratdir. Tarbiyaning ushbu
turlarini yosh avlodga singdirish uchun avvalo muassasada utkaziladigan talabalar
his – tuyg‘usini shakllantirishga asoslangan turli tadbirlarda, tugaraklar faoliyatida
milliy madaniy-tari hiy an’analarga, urf-odatlar va umumbashariy qadriyatlarga
tayangan holda amalga oshiriladi. Masalan estetik tarbiyani yoshlar ongiga
singdirish maqsadda talabalar uylari, saroylari, shaxslar va usmirlar ijodiyot
uylarida doirachilar, paqc, vokal-cholg‘u, folklor, maqom, karnay-surnaychilar,
ashula va paqc, uzbek xalq cholg‘u dastalari, hor studiyasi, qo‘g‘irchoq teatri,
drama tugaragi, san’at sevarlar klublari tashkil etadi.
Tugarak a’zolari ushbu dasta, tugarak va klublarda san’atni sevishga,
ardoqlashga, san’at orqali go‘zallikni kura bilishga, shu go‘zallik orqali uz ona
yurtini ulug‘lashga, undagi go‘zallikni, chiroyni asrab qolishga intiladi.
Estetik yo‘nalish buyicha tahsil olgan tugarak a’zolari quyidagilarni bilishi
lozim:
- raqs san’atining mashhur namoyandalari hayoti va ijodini;
-kuy tinglash, uning mo h,iyatini tushunib paqc harakatlari orqali
ifodalashni;
-turli millat va elatlar raqslari harakatlarini, uni ijro etishni;
-doiraning yaratilish tari hini, uning keksa namoyandalari ijodiy yo‘lini,
doirani ushlash qoidalarini;
Shuningdek, estetik ta’lim tasviriy va halq amaliy san’ati yo‘nalishlaridagi
tugaraklar mashg‘ulotlari orqali ham talabalar qalbiga singdiriladi. Bu o‘rinda
talabalar uylari, saroylarida tashkil etilgan«Tasviriy san’at», «haykaltaroshlik”,
«Kulolchilik”, «Milliy kashtachilik” , «Naqqoshlik», «yog‘och o‘ymakorligi»,
«Ganch o‘ymakorligi», «Yosh ta’mirlovchilar» tugaraklari ayni maqsadni doimiy
va uzluksiz amalga oshiradi.
Sayyohlik tugaraklariga talabalar ularning qiziqishlarini hisobga olgan holda
keng jalb qilinadi.
To‘garakka qabul qilinayotgan talaba yoshlar avvalo sayyohlik
tugaraklarining biror bir yunalishiga qiziqqan, sayyohlik ekspeditsiyasi to‘g‘risida
tasavvurga ega bulgan, sog‘lom bo‘lishi kerak.
Sayyohlik yo‘nalishi bo‘yicha qatnashadigan talabalar birinchi o‘quv yilidan
keyin quyidagilarni bilishi lozim:
-yurtimiz haqida tasavvurga ega bulishi;
-yurtimizning tari hini, qadimiy obidalarini, ular haqidagi afsona va
rivoyatlarni bilishi;
-ma’lum joy, ulkani o‘rganish bo‘yicha reja va yunalishlarni ishlab chiqish;
-sayohat davomida kuzatuvchanlikni bilish, sayyohlikka oid materiallarni
o‘rganish;
-turli hildagi sayyohlikka oid adabiyotlar bilan doimiy tanishib borishi va
ularni bilish kerak.
Ekologik tabiatshunoslikdan tashkil qilingan tugaraklarning asosiy maqsadi
yoshlarda jonli va jonsiz tabiat haqida ya hlit tasavvur hosil qilish,
tarbiyalanuvchilarni usimlik va hayvonot olami bilan tanishtirish. Tugarak
a’zolarida usimlik va hayvonlarni himoya qilish kerakligi to‘g‘risida tasavvur hosil
qilish, tugarak a’zolari o‘quv bilim yurtilarida yer maydonlarida va tirik tabiat
burchagida o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilgandagina, ya hshi hosil olish
mumkinligiga ishonch hosil qilishdan iboratdir.
Tugarak a’zolariga birinchi o‘quv yili o hirida quyidagi talablar qo‘yilishi
lozim:
-jonli va jonsiz tabiat haqida tasavvurga ega bo‘lishi;
-jonli va jonsiz tabiatni bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligini;
-yoz, kuz, qish va bahorning harakterli belgilarini;
-yilning turli fasllarida odamning yashab turgan joyidagi mehnati va ularning
turlarini;
-usimlik nomlari, ildiz, poya, barg, meva va urug‘larini;
-ut usimliklar, dara htlar nomini;
-meva va manzarali dara htlarni aa ularning bir biridan farqlarini
-uchib ketuvchi va qishlovchi qushlarning hayoti va hususiyatlarini;
-tabiat bilan inson orasidagi qonun-qoidani doimo muvozanatda saqlashni
bilgan, kuzatgan ishlari yuzasidan hisobot yoza bilishni, ma’ruza qilishni bilishilari
kerak.
Ta’lim muassasalaridan tashqari ta’limning barcha yo‘alishlari va
tugaraklaridagi talabalarning ma’naviy fazilatlari, boy madaniy merosimiz, tari hiy
an’analarimizga, umuminsoniy k,adriyatlarga hurmat, vatanga muhabbat, istiqlol
g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalanishi bilan belgilanadi.
O‘quv bilim yurtlaridan tashqari ta’lim muassasalari klub va tugaraklari
boradilar. Bilimga tashnalik ham a hloqiy tarbiyaning tarkibiy qismidir tarbiyachi,
muassasa hodimlari talaba qalbida kitobni sevish, uni o‘qish va ardoqlash kabi
fazilatlarni doimiy ravishda shakllantiradilar.
Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida rejalashtirilayotgan har bir tadbir
mazmunida, klub va tugaraklar faoliyatida - Vatanga muhabbat va komilinson
tarbiyasi aks etishi lozim. Talabalarda Vatanga muhabbat tuyg‘usini tarbiyalashda
yurtimiz madaniyati tari hi, muayyan davrlardagi mavqei, buyuk mutafakkir-
larimizning jahon fan va madaniyati sohasidagi o‘rni, mamlakatimizning yorqin
istiqboliga ishonch to‘g‘pisida ma’lumot beriladi. Vatanni sevish, uning istiqboli
haqida qayg‘urish iymon-e’tiqod ramzi ekanligi o‘qtiriladi. Shu nuqtai nazardan
asosiy maqsad - komil insonni tarbiyalash amalga oshiriladi.
Talabalarning hququqiy ongini oshirmasdan huquqiy fuqarolik davlatni
tasavvur etib bulmaydi. huquqiy ong poydevoriga o‘quv muassasasilarda asos
solinadi.
Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida talabalarga huquqiy bilimlar, ijtimoiy
hayot me’yorlari va qoidalari to‘g‘risida keng ma’lumotlar berib boriladi. Huquqiy
ta’limning mazmuni mustaqil O‘zbekiston davlatining iqtisodiy, ma’naviy, siyosiy-
huquqiy manfaatlarini uzida mujassamlashtirishi kerak. 2
Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida iqtidorli shaxslar va iste’dodli
yoshlarni uziga xos psixologik jihatlarini va fazilatlarini hisobga olib turli
tugaraklarga jalb etish «Respublika iste’dod markazi» xodimlari bilan hamkorlikda
va ularning ilmiy amaliy tajribalaridan foydalangan holda iste’dodlarin aniqlashga
muljallangan texnologik diagnostik tadbirlar asosida amalga oshiriladi.
Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida quyidagi tadbirlar ishlab chiqiladi:
--iqtidorli shaxslar va iste’dodli yoshlarni chet ellarda kasbiy jihatdan
tayyorgarlikdan o‘tkazishga qaratilgan turli tadbirlarni amalga oshirish;
--«Kamolot», “Mahalla», «Ulug‘bek» , «Oltin meros», «Umid» , «Ustoz»
kabi jamg‘armalar bilan hamkorlikda ish olib borish;
2 О.Собиров “Талаба ёшларда худудий маданиятни шакллантириш услубиёти” Т., 2005. (Б.М.И.)
--o‘quv bilim yurtlaridan tashqari Ta’lim muassasalarida yoshlar iste’dodi va
iqtidorini namoyon qilishga doir shart sharoitlar yaratib berish;
--ularning qiziqishini inobatga olgan holda fanlar buyicha olimpiadalar,
tanlovlar, kurgazmalar, turli bayramlar, talabalar ijodkorligi kabi tadbirlarni
o‘tkazish.
Respublikaning chekka mintaqalaridan iqtidorli shaxslar va iste’dodli
yoshlarni izlash, ularga kelgusida uz qobiliyatlarini takomillashtirishlariga shart-
sharoitlar yaratib berish kerak.
6.3.Talalabalarni o‘z-o‘zini boshqarish.
Pedagog mustakil tayyorgarlik davrida talabalar bilan ishlashni
tabakalashtirilgan tarzda olib boradi, ularni guruhlarga taksimlaydi, ayrimlari bilan
esa yakka tartibda ish olib boradi. Pedagog fan kabinetlaridagi mustakil ishlarni
tashkil etib, bilimlar egallashni ta’minlovchi topshiriklar sistemasini ishlab chikadi,
muntazam ravishda ukishning borishini nazorat kiladi, talabalarning kitob,
asboblar, qullanmalar, ukuv telekursatuvlari, kushimcha adabiyotlar va boshkalar
bilan ishlash malaka va kunikmalarini muntazam shakllantirishni ta’minlaydi.
Mustakil tayyorgarlikni tashkil etishda laborant talabalar alo hida urin tutadi.
Ular murakkab tajribalarni amalga oshirishda yordam beradilar, diapozitivlar,
filmlarni namoyish etadilar, haritalarni tayyorlaydilar, almashtiriladigan stendlarni
bezatadilar, kabinetlarda inventarizatsiya utkazadilar, darsliklar va dasturlarga doir
adabietlar fondiga mudirlik kiladilar va hokazo.
Mustakil mashgulotlarda pedagog bilan talabaning hamkorlik kilishi
zarurligi bekor qilinmaydi, lekin u darsdagiga nisbatan boshkacha—asosan
bavosita, ukuv materiali (sxemalar, jadvallar, yul-yuriklar, maxsus tuzilgan
ma’lumotnomalar va hokazolar)ni tegishli tarzda tashkil etish orkali amalga
oshiriladi.
Kelgusida urta buginda darsdan tashkari mashgulotlarni tashkil etishda
pedagogning yunaltiruvchi ta’siri ostidagi talabalarning uz-uzini tartibga solish, uz-
uzini nazorat kilishi asosiga kurilgan va fan kabinetlarida, kutub honada va uyda
yakka tartibdagi reja asosida utkaziladigan mustakil mashrulotlar yetakchi shaklga
aylanishi kerak. Bunda darsdan tashkari ishda ta’limning moddiy bazasi:
kushimcha va ma’lumotnoma adabietlar, laboratoriya uskunalari, kurgazmali
kullanmalar, didaktik materiallar, te hnika vositalaridan okilona foydalanish kuzda
tutiladi.
Uz ichiga:
— darslik va kushimcha adabietlar bilan ishlashning hilma- hil shakllarini
olgan, nazariy bilimlarni uzlashtirishni ta’minlovchi;
— tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyi halashni,
maketlar, modellar va hokazolarni tayyorlashii olgan mustakil ishlash uchun
topshiriklar sistemasi maksadga muvofikdir.
Yukorida kayd etilgan topshiriklarni bajarish jaraenida talabalar turli
kullanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni
urganadilar, uz-uzini tekshirish uchun turli ma’lumot va tayanch materiallarni jalb
etish kunikmalarini egallaydilar. Ayni paytda ularda topshiriklarni bajarish uchun
zarur materiallarni tanlash, ishning ketma-ketligini belgilash, vaktni hisobga olish
kabi tashkiliy kunikmalar shakllanadi. Bunga u hshash mashgulotlar talabalarga
ular uchun yangi bulgan sharoitlarda me hnat kilish kuiikmasini egallashga yordam
beradi, ukituvchiga esa talabalarda ta’lim-tarbiya jarayoniga faol kushilish uchun
zarur bulgan fazilatlarni anik, maksadni kuzlab, izchil shakllantirish imkonini
be;radi.
Natijada talabalar uchun ukuv mashg‘ulotlarini tashkil etishning yangi
shakllni kiroat hona va bush auditoriyalarda pedagogsiz mustakil mashgulotlarni
asta-sekin joriy etish mumkin buladi. Shuni aytish kerakki, bunday ish shaklining
dastavval ayrim kismlari uzlashtiriladi. Talabalar guruhlariga tarbiyachisiz, uzlari
shugullanishlari uchun imkoniyat yaratiladi. Bunday mashgulotlar kattik, tartibga
solinadi: ish joyi, tarbiyachiga takdim etilishi kerak bulgan hisobot materiallari va
bu ishlarni amalga oshirish vakti anik belgilab kuyiladi. talabalarni guru hlarga
taksimlash oldidan katta tayyorgarlik ishlari olib boriladi: tarbiyachilar bilan ular
me hnatini tashkil etish usullari hakida suhbatlar, kiroat honada va bush
auditoriyalarda mustakil mashgulotlarni tashkil etish yuzasidan dastlabki sinovlar,
bu tajribani mu hokama kilish va unga zarur tuzatish kiritish kabi ishlar bajariladi.
Kuzatishlarning kursatishicha, ishning yangi shakllariga utish butun
pedagoglar jamoasining kuch-gayratlarini birlashtirishni, bush honalarni
taksimlashda, tartib va intizomga rioya etilishini nazorat kilishda alo hida aniklikni
talab etadi.
Talabalarning uz-uzini tartibga solish va uz-uzini nazorat kilish asosiga
kurilgan guruh. va yakka tartibdagi ish shakllari asta-sekin asosiy ish shakllari
bulib koladi. Ular talabalarda intizom va mas’uliyatni shakllantirishga
kumaklashadi.
Bir kancha hollarda mustakil tayyorgarlik yuzasidan ayrim mashgulotlarni
tarbiyachi ishtirokida uyushtirish zarurati vujudga keladi. Bu unchalik musta hkam
bulmagan va yanada kuchaytirilishi zarur bulgan malaka va kunikmalarni tiklash
yoki shakllantirishni davom ettirish maksadida utkaziladi. Binobarin, tarbiyachi
ishtirokidagi mustakil mashgulotlarni talabalar mustakilligi shakllanishining
muayyan boskichida tula bardam topadigan shakl sifatida karamaslik kerak. U
ukuv mashgulotlaridan keyingi darslarni tashkil etish shakllari sistemasida zarur ji
hat sifatida saklanib koladi, lekin undan foydalanish me’yori uzgaradi.
Mustakil tayyorgarlikni tashkil etish jarayonida shaxslarning zurikishiga yul
kuymaslik mu himdir. Shu maksadda shaxslarda ukuv ishining okilona usullarini,
ilmiy va ijtimoiy-siyosiy a hborot okimida yul topa olish, mustakil tajribalar kilish
va kuzatish olib borish kunikmalarini shakllantirish zarur.
Fanlararo alokalar goyalarini ruyobga chikarish uchun: dars va darsdan
tashkari ukuv ishlari—mustakil tayyorgarlikni uygun birlashtirish; mustakil
tayyorgarlik davrida turli fan ukituvchilarining uzaro alokasi; fan ukituvchisi bilan
tarbiyachining hamji hatligi; turli rejim paytlarida yagona talablarni amalga
oshirish kabi yangi imkoniyatlar vujudga keladi va hokazo.
Talabalarning barcha fanlar yuzasidan mustakil ishlashi fakat darsdan
tashkari faoliyatdagina emas, shu bilan birga darsda ham boshkacha sifat kasb
etadi. Dars va mustakil tayyorgarlikning bir-biriga singib ketishi, ukuv va
kushimcha adabiyotlardan, komuslardan, ma’lumotnomalardan va boshkalardan
keng foydalanish imkoniyati ob’ektiv tarzda ukuv materialini eng kup darajada
uzlashtirishga, mustakil ishni jadallashtirish hisobiga (uni birmuncha kiskartirgan
holda).ukuv vaktidan samarali foydalanishga, eng mu himi, talabalarda
mehnatsevarlik, mustakillik, mas’uliyatni tarbiyalashga kumaklashadi.
Talabalarning mustakilligi turli darajada bulganida mustakil tayyorgarlik
amalga oshirilishi mumkinligini hisobga olish mu himdir, albatta, bu esa ular sha
hsining shakllanishiga shub hasiz ta’sir kursatadi. Ayrim talabalarning ishdagi faol
va mustakil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki talabalarning
uzlari oldilarida turgan vazifalarni va ularni hal etish yullarini ancha yaxshi
tushunadilar. tarbiyalanuvchilar tarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu yerda tar-
biyachining aralashuvi makbul emas, chunki bunday holat tarbiyalanuvchilarning
mexnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng katta imkoniyatga
egadir.
Talaba mustakil harakat kilib, lekin uz ishini tarbiyalashning fikri va ba
hosiga boglik kilib kuygan paytda tobe mustakil holat vujudga keladi. Ish kizikish
va ishtiyok bilan bajarilsa ham, mustakil ishni bajarayotgan shaxsning
harakatlarida ishonchsizlik ji hatlari mavjud buladi.
Tarbiyachining tula rahbarligi va nazorati ostida harakat kiladigan talabalar
toifasida majburiy-ijro etish holati paydo buladi. Bunda talabalar ishga unchalik
kizikish bildirmaydilar. Ular kupincha tar-biyachining yordamini surab murojaat
kiladilar, kuchli talabalarning kullab-kuvvatlashidan foydalanishga intiladilar, agar
bunday kullab-kuvvatlash bulmasa, ishni davom ettirishda irodalarini ishga
solmaydilar. Bunday shaxslarda tashkaridan majbur kilish vaktida harakat kilish
odati musta hkamlanadi. Agar bunday holat barkaror bulib kolsa, u talabaning fakat
akliy emas, shu bilan birga ma’naviy rivojlanishiga ham, tuskinlik kilishi mumkin.
Mustakil tayyorgarlikning nazoratsiz—ijro etish holati rasmiy ijrochilik
bilan, ishgiyok. va havas bilan me hnat kilishni istamasligini yashirishga
intilayotgan talabalarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vakt mavjud bulishiga
yul kuyib bulmaydi, aks holda talabalarda ishga nisbatan rasmiy munosabat ji
hatlari paydo buladi, bu esa ularning me hnatdagi tashki faolliklarini yukka
chikaradi.
Va, nihoyat, beixtiyor hosil buladigan holat ham ruy berishi, bunday holat
«hohlasam—o‘ynayman, hohlamasam—o‘ynamayman»; «yoksa—ishlayman,
yokmasa—ishlamayman»; «oson bulsa—bajaraman, kiyin bulsa—bajar-mayman»
degan suzlarga rioya etadigan talabalar faoliyatida namoyon buladi. Bu talabalar
guruhi tarbiyachiga yukorida kayd etilgan talabalar guru higa nisbatan kam
kiyinchilik va tashvish keltirmaydi. shaxslarning mustakil tayyorgarligidagi
beihtiyor holatni boshka holatga aylantirish ancha kiyin ishdir. Bu shaxslarning
fakat uz sha heiy istaklari buyicha ish bajarishga doir no hush mayllarini bartaraf
etish uchun uzok. vakt ter tukib me hnat kilishga tugri keladi.
Kursatib utilgan hollarning har birida shaxslarni bilish jarayoniga jalb etish,
ularning kizikishlariga tayanish, talabalarga ukuv faoliyatida muvaffakiyatga
erishishni his etish imkonini berish, ularni ragbat-lantirish va albatta ukishga
urgatish kerak.
Kuzatishlarning kursatishicha, tarbiyachilarning uzlari kupincha
shaxslarning mustakil tayyorgarligi, ularning ishga munosabatidagi holatning
hilma- hilligini bilmaydilar. Pedagog esa ana shunday holatlar-ning namoyon
bulishiga tayanib, yakka tartibda yahshirok, yondashishni amalga oshirish mumkin,
mustakil tayyorgarlik davrida tarbiyalanuvchilarga uz ta’snrini muvofiklashtirishi
va takkoslashi, uni sha hsni shakllanti-rishning samarali vositasiga aylantirishi
mumkin. Bunda unga talabalarning fe’l-atvoridagi uzgarishlar jarayoo‘ini va uz
tarbiyaviy faoliyatining pirovard natijalarini oldindan kura bilish, har bir talabaning
hususiyatlarini, uning sha hs sifatida mehnatga munosabatini yaxshi bilish yordam
beradi.
Talabalarning mustakil tayyorgarligini tashkil etganda,
shaxslar
mustakilligini pasaytiruvchi ortikcha vasiylik kilishga yul kuyib bulmaydi.
Kuzatishlarning kursatishicha, tarbiyachilar mustakil tayyorgarlikning turli
boskichlari (bulajak ishning borishi tushuntiriladi, uy ishi, uning mazmunini, talaba
faoliyatining tartibini tula tushuntirib berish hollari uchraydi va hokazo)da
talabalarning ishiga aralashib, kupincha ular mustakkilliginiig rivojlanishiga halakit
beradilar, mustakil faolnyat kunikmalari shakllanishiga tuskinlik kiladilar. Mustakil
tayyorgarlik jaraenida talabalar mustakilligi muntazam oshib borishi va yordam
berish muntazam kamayib borishiga erishish mu himdir, albatta.
Uz guruhining imkoniyatlarini, shaxslarning uziga hos hususiyatlarini, ular
mustakil ishining uslubini hisobga oluvchi tarbiyachi mustakil tayyorgarlik davrida
goyat talabchan buladi, shaxslarni mustakil faoliyatga yunaltiradi, mustakil
tayyorgarlikii talabalar bilimlarini musta hkamlashning va ularda tashkiliy-amaliy
malaka va kunikmalarii rivojlantirishning vositasi sifatida karab, uz yordami
darajasini asta-sekin pasaytiradi.
Ta’lim muassasalari talabalarining mustakilligi hakida gapirar ekanmiz, biz
bu jarayoining ikki tomonini ifodalaydigan tushunchalardan: talabalar faoliyatida-
mustakillik darajasidan, tarbiyachi faoliyatida—yordam berish darajasidan
foydalanamiz. Mustakillik darajasi deganda biz talabalarning pedagog yordamiga
bulgan ehtiyojini nazarda tutamiz. Yordamga bulgan ehtiyoj kanchalik yukori
bulsa, talabalarning mustakilligi shunchalik past buladi. Shaxslarga yordam
kursa;tish darajasining mezoni sifatida biz o‘quv muassasasi chilarining
topshiriklarni bajarish jaraeniga tarbiyachining aralashuvini kabul kilamiz.
Ayni vaktda shuni hisobga olish mu himki, mustakil tayyorgarlik mustakil
faoliyat shakli bulib, u shaxsni ukishga urgatar ekan, tulik; ravishda tarbiyachining
ra hbarligisiz, muayyan darajadagi tarbiyaviy kuch-rayrat sarflashisiz utishi
mumkin emas.
Pedagoglarning mustakillikni tarbiyalash vazifalarini hal kilishga sarflagan
kuch-gayrati talabalarning ruhiy-fiziologik kayfiyatiga mutanosibdir. Agar
shaxslar mustakil tayyorgarlikni uz faoliyati zanji-ridagi tabiiy bugin sifatida kabul
kilsalar, pedagoglar tomonidan ham, shaxslar tomonidan ham katta kuch-gayrat
sarflash talab etilmaydi. Aksincha, mashgulotga yomon tayyorgarlik kurish
hamma uchun kushimcha kiyinchiliklar tugdiradi. Tarbiyachining o‘quv
muassasasi talabalariga irodaviy ta’sir kursatishi talab etiladi, ularning esa uz
organizmlari va ruhiyatlarining a hvolini muayyan faoliyatga yunaltirish uchun
irodaviy zurikishlariga tugri keladi. Har kanday holatda tarbiyachi tomonidan ham,
talabalar tomonidan ham kup yoki oz midorda kuch-gayrat sarf etishni talab
etadigan vaziyatlar vujudga keladi. Mustakil tayyorgarlik davomida ta’lim
muassasalarining talabalari mustakil faoliyatining u yoki bu kunikmasi
shakllanayotganda ham huddi shunday vaziyatlar vujudga keladi. Bu vaziyatni
zarur tarbiyaviy maksadni amalga oshirishga yordam beradigan pedagogik ji
hatdan maksadga muvofik holatga aylantirish tarbiyachining ma horatini bildiradi.
O‘z-o‘zini tarbiyalash o‘z ustida ongli va rejali ish olib borish, jamiyat va
rivojlanish shaxsiy dasturi talablarga javob beruvchi xususiyat va sifatlarni
shakllantirishga yo‘natirilgandir. O‘z-o‘zini tarbiyalash tarbiya jarayonida
shakllanadi.
Bu usullarni shartli ravishda 2 guruhga bo‘lish mumkin.
O‘z-o‘zini tarbiyalash shaxsining o‘z-o‘zini anglashdan boshlanadi. Buning
uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi. Ular 1-guruhga tegishli:
O‘z-o‘zini kuzatish ;
Taqqoslash;
O‘z-o‘zini tahlil qilish;
Empatiya;
O‘z-o‘zini baholash.
Bu usullarning barchasi o‘z-o‘zini anglash saviyasini o‘stirishni
maromlashtiradi. Bu besh usul yordamida shaxsni o‘z-o‘zini baholashi amalga
oshiriladi. Qolgan usullar o‘z-o‘zini tarbiyalash uchun qo‘llaniladi:
O‘z-o‘ini tanqid qilish;
O‘z-o‘ziga majburiyat yuklash;
O‘z-o‘zini boshqarish;
O‘z-o‘ziga buyruq berish;
O‘z-o‘zini jazolash;
O‘z-o‘ziga ta’sir ko‘rsatish;
O‘ziga ishonch.
6.4.Ta’lim – tarbiya muassasalarida bayramlarni, ommaviy tadbirlarni
namunali o‘tkazish.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, yurtmizda ko‘plab bayramlar
nishonlana boshlandi. Ular o‘z mazmunicha xalqimizning azaliy an’analarini, urf –
odatlarini va orzu umidlarini olgan bo‘lib, ommaviy tarzda muntazam nishonlanib
kelyapti. Albatta, bu bayramlar kishilarga zavqu shavq bag‘ishlash barobarida,
yoshlarda vatanparvarlik, an’analarimizga sadoqat, urf – odatlarimizga hurmat
hissini shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Ushbu darslar talabalar qalbida iymon – e’tiqod hissini munavvar etib, ona –
Vatan, xalqiga mehir muhabbat uyg‘otish zarur. Shu bois avvalo dars mavzusini
to‘g‘ri tanlab olish, talabaning bilimdarajasi, malaka va ko‘nikmalariga mos
ravishda aniq belgilay bilishi lozim. Dars o‘tiladigan xona ham mavzuga mos
ravishda bezatilgan bo‘lishi lozim. Ya’ni qanday bayram o‘tkazilishga qarab
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog‘i, Gerbi, Madhiyasi, Konstitutsiyasi,
“Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun, Mutafakkir olimlarning ibratli so‘zlaridan
namunalar keltirish mumkin va hakozolar.
Saboqlar suhbat, savol–javob, bahs–munozara, hikoya shakllarida
sahnalashtirilgan lavhalar yordamida tashkil etilsa, yanada maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
Bunday bayram tadbirlariga eng asosiylaridan misol tariqasida aytib
o‘tishimiz mukin bo‘lganlari “Mustaqillik – buyuk ne’mat” umumxalq bayrami –
“O‘qituvchilar va murabbiylar kuni”, “ 9 may – Xotira va Qadrlash kuni”,
“Navro‘z – gul bayrami” kabilardir.
Ushbu bayramlarni tashkil etishda Milliy dastur talablariga muvofiq vujudga
kelayotgan akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida, ayniqsa, behad ko‘tarinki
ruhda alohida mahorat va izlanuvchanlikni talab qiladi.
Ta’lim muassasalarida, akademik-litsey, kasb-xunar kollejlarida, o‘quv
yurtlarida, mahallalarda, korxonalarda "1oktyabr—O‘qituvchilar va murabbiylar
kuni" bayramini o‘tkazish o‘sib kelaetgan yosh avlodni tarbiyalashda xalqimizning
ustoz murabbiyga bo‘lgan munosabatlarining eng yaxshi namunalari misolida
o‘quvchi yoshlar, umuman insonlar dunyoqarashini shakllantirishda katta
ahamiyatga ega.
Bayram tantanalariga ota-onalar, mahalla faollari, xalq ta’limi xodimlari,
yozuvchi, shoirlar, san’at ashli, homiy tashkilotlar, faxriy o‘qituvchilar, "Umid",
"Kamolot", "Ulug‘bek", "Mahalla" "Nuroniy", "Ustoz" "Oltin meros" kabi
jamg‘armalar, ommaviy axborot vositalari vakillarini jalb etish kerak.
Bayram doirasida dars, tarbiyaviy soat, seminar-adabiyot, adabiy-badiiy va
ilmiy kechalar, uchrashuv va davra suhbatlari o‘tkazilishi mumkin.
Bayram tantanalari "O‘qituvchi—ulug‘ nom, u Mag‘pyp jaranglaydi",
"Ustoz—otangdan ulug‘", "Ustoz va murabbiylar, sizlarni sharaflaymiz", "Men
sevgan ustoz", "Agar hayot bo‘ston bo‘lsa, bog‘bon muallim", "Ustozlar kuni —
umumxalq bayramidir" kabi mavzularda o‘tkazilishi mumkin.
