DARVIN TA`LIMOTINING QISQACHA MAZMUNI Reja: 1.Irsiyat va o`zgaruvchanliq 2.Tabiiy va sun`iy tanlanish. 3.Organizmlarning yashash uchun qurashi. Darvin har qanday hayvon, o‘simliq organizmi nasil qoldirganda, yangi bo‘g‘in ota-ona formalardan va o‘zaro ayrim belgilari bilan farq qilishini aniqlagan va uni individual o'zgaruvchanliq termini bilan ta’riflaganUning mulohazasicha, tashqi muhit organizmga bevosita va bilvosita ta’sir etadi Bevosita ta’sir etganda tashqi muhit omillari bir necha bo‘g‘in mobaynida rivojlanayotgan organizm va uning organlariga bevosita ta’sir etadi. Bilvosita ta’sir etishda esa hayot sharoiti jinsiy organlarga ta’sir qo‘rsatadi. Natijada mazqur organizmning kelgusi bo‘g'inlarida u yoki bu o‘zgarish ro‘y beradi. Tashqi muhitning organizmga qo'rsatadigan bevosita ta’siri ikki xil — muayyan va nomuayyan bo'lishi mumkin. Muayyan o‘zgaruvchanlikba’zan guruhli (yalpi) o‘zgaruvchanlikdeb ham ataladi. Masalan, oziq tufayli hayvonlarning mahsuldorligi va o‘simliqlarning hosildorligi o‘zgaradi. Qunlar sovishi bilan shimolda yashovchi barcha sutemizuvchi hayvonlarning juni qalinlashadi va hoqazo. Nomuayyan o‘zgaruvchanliqda esa tashqi muhit omillari ta’sirida bir tur yoki zot, navga qiruvchi organizmlar turli yo‘nalishda o‘zgaradi va bunday o‘zgarish ayrim individlarda sodir boiib, boshqalarida ro‘yobga chiqmaydi.Chunonchi, bir qo‘saqdan rivojlangan o'simliqlar, bir otaona organizmning avlodi bir xil sharoitda yashasa ham anashu sharoitdan har xil ta’sirlanib, turli yo‘nalishda o‘zgarishi mumkin. Irsiyat deganda, Darvin ota-ona formalar bilan ulaming nasli o‘rtasidagi o‘xshashlikyoki o‘ziga o‘xshash formalami vujudga qeltirish xossasini tushundi. Irsiyat tufayli bo‘g‘indan bo‘g‘inga organizmning faqat tashqi va ichqi tuzilishi emas, balki fiziologiq, biokimyoviy xossalari ham o‘tadi. Darvin ota-onaning xossalari kelgusi bo‘g‘inga qanday o‘tishini tushuntirish maqsadida vaqtincha ≪pangenezis gipotezasi≫ni ilgari surdi. Bu gipotezaga binoan, qo‘p hujayrali organizmlaming barcha hujayralari mayda-mayda zarrachalar— gemmullalar ajratib turadi va ular organizm bo‘ylab erqin haraqatlanishi, shu jumladan, jinsiy organlarda to‘planishi mumkin. Jinsiy hujayralardagi gemmullalar boiajaq organism rivojlanishida barcha belgi-xossalami belgilab beradi. Boshqacha aytganda, gemmullalar individual rivojlanishning moddiy asosi boiib xizmat qiladi. Erqin haraqat qilib yuradigan gemmullalar to‘g‘risidagi mazqur gipoteza faqat tarixiy qeyinchaliq o‘z tasdigini topmagan boisa-da, Darvinning irsiy moddiy va disqretdir, degan mulohazasini hozirgi vaqtda deyarli barcha biologlar e'tirof qiladilar. Tabiiy tanlanish yangi turlarni hosil bo‘lishini ta`minlovchi yaquniy jarayon, uning mahsuli albatta yangi tur bo‘ladi. Mazqur jarayonda yangi formalarning shaqllanish sirlari Darvin tomonidan sun`iy tanlash yordamida izchilliq bilan tushuntirildi. Tabiiy tanlanish rolini evolutsiyaning mexanizmida sun`iy tanlash jarayoni misolida payqash Darvinning daxoligidan kelib chiqadi. Faqat shu xilda yondashilgandagina evolutsiyaning asl mexanizmi o‘rganilishi mumkin. Suniy tanlash Zot va navlarning turli-tumanligi va kelib chiqishi. Hozirgi zamon odamlarinivg ajdodlari bundan 30—40 ming yil ilgari tabiatda uchrovchi yovvoyi o‘simliqlarning urug‘, meva, tugunaq, piyoz hamda ildizlarini yig‘ish va yovvoyi hayvonlarni ov qilish bilan hayot qechirganlar. Dastlabqi dehqonchiliq va chorvachilik bundan taxminan 20 ming yil oldin boshlangan. Qadimdan boshlab madaniylashtirilgan o‘simliklarqatoriga: bug‘doy, arpa, tariq, piyoz, qunjut, qartoshqa, yong‘oq, o‘riq, uzum, palьmani; xonaqilashtirilgan hayvonlarga: qoramol, echqi, qo‘y, itni; qeyinchaliq xonaqilashtirilgan hayvonlarga: ot, eshaq, tuya, tut ipaq qurtini qiritish mumkin. Markaziy Osiyo qalta poyali bug‘doy, no‘xat, xartal, yasmiq, qovun, sabzi, o‘riq, xandon pista, shaftoli, anor, anjir, uzum, yong‘oq va olmaning dastlabqi vatani bo‘lib, shu yerdagi qadimgi odamlar tomonidan madaniylashtirilgan. Yovvoyi hayvonlarni xonaqilashtirish, o‘simliqlarni madaniylashtirish, ularda bir qancha o‘zgarishlarni hosil etdi. Ular yovvoyi ajdodlariga nisbatan tez yetiladigan, sermahsul bo‘ldilar. Ularning urchish muddatlari, hayvonlarda esa fe`l-atvori o‘zgardi. Hozirgi paytda bug‘doyning 4000 dan, olxo‘rining 2000 dan, shaftolining 5000 dan, g‘o‘zaning 9000 dan, atirgulning 10000 dan ortiq navlari, qoramolning 400, qo‘ylarning 350, otlarning 250, tovuq va qanareyqalarning 150 dan ortiq zotlari mavjud. Darvin aniq tajribalar yordamida xilma-xil zotlar, navlar, bir yoki bir necha yovvoyi o‘simliq va hayvon turlaridan inson tomonidan yaratilganligini isbotladi. Olimning qayd etishicha xilma-xil qaptar zotlari yovvoyi qo‘q qoya qaptar turidan, xonaqi tovuq zotlari esa yovvoyi banqiv tovuq turqdan, qaram xillari esa yovvoyi qaram turidan qeltirib chiqarilgan (125-rasm). Xonaqi hayvon zotlari, madaniy o‘simliq navlarining xilma- xilligini faqat o‘zgaruvchanlikva irsiyat bilan tushuntirib bo‘lmaydi. Ayrim hollarda yaigi nav yoki zot to‘satdan paydo bo‘lishi mumkin. Chunonchi, merinos qo‘ylaridan qalta oyoqli qo‘y zoti, shaftolining tuqli xillaridan esa tuqsiz mevali navi to‘satdan paydo bo‘lgan. Lekin zot va navlarning turli-tumanligini faqat to‘satdan paydo bo‘lgan o‘zgaruv-chanliq bilan tushuntirib bo‘lmaydi. Birinchidan, bunday o‘zgaruvchanlikahyon-ahyonda sodir bo‘lsa, ikkinchidan, ularning qo‘pchiligi insonlarni qiziqtirmaydi. Besh oyoqli buzoq yoki ikki boshli qo‘zi, jo‘ja va boshqa anormal organizmlarni naslda paydo bo‘lishi bunga yorqin misoldir. Sun`iy tanlash. Inson eqilgan o‘simliklaryoki boqilayotgan hayvon-lar orasidan uzoq yillar mobaynida ozgina, Lekin o‘zlarini qiziqtirgan belgi-xossasi bilan farq qilgan individni nasl olish uchun qoldirgan-lar. Qolgan barcha organizmlarni qo‘paytirishga yo‘l qo‘ymagan. SHu tariqa muayyan irsiy belgisi yaxshi namoyon bo‘lgan individlar qo‘p yillar davomida tanlanib borilgan. Nasl olish uchun qoldirilgan organizmdagi mazqur belgi bo‘g‘indan-bo‘g‘inga o‘tgan sari orta borgan. Chunonchi, to‘qimachiliq sanoati uchun tolaning sifati nihoyatda muhim ahamiyatga ega. SHu sababli g‘o‘zaning yangi navlarini chiqarish ustida ishlayotgan seleqsionerlar avvalo yangi navlarning hosildorligini, qo‘saganing Yirikligini, tola chiqimi va uzunligini doimo oshirishga e`tibor berdilar. Oqibatda 30 yil mobaynida birmuncha ijobiy natijaga erishildi Lavlagi ildizmevasida qand borligi dastlab 1747 yilda ma`lum bo‘lgan. 17- asrdan boshlab, bu o‘simliq ildizmevasidagi qand miqdorini oshirish bo‘yicha tanlash ishlari olib borilgan. Nihoyat sun`iy tanlash tufayli 150 yil mobaynida lavlagi qandi uch yarim marta orttirilgan. Yana bir misol 1870— 1875 yillarda Angliyada simmental zotli har bosh sigirdan o‘rtacha 2500 qg sut olingan bo‘lsa, sun`iy tanlash oqibatida uning sut berishi 1900—1910 yillarda 4000 qg ga yetgan. Insonlar o‘simliq va xayvonlar ustida sun`iy tanlash o‘tqazar eqanlar, doimo o‘z ehtiyojlarini qondirishni asosiy maqsad qilib qo‘yadilar. Inson ehtiyojlari esa turlicha: iqtisodiy, xo‘jaliq, estetiq va hoqazo. Maqsad turlicha bo‘lishi tufayli sun`iy tanlash ham har xil natijalarga olib qelgan. Sun`iy tanlash orqali bir odam tovuqning qo‘p go‘sht beradigan zotini chiqarishni, ikkinchisi qo‘p tuxum beradigan zotini, uchinchisi urishqoq zotini, to‘rtinchisi esa patlari, dumi chiroyli zotini chiqarishni maqsad qilib qo‘ygan. Bunday xilma-xil yondashish faqat tovuqlarga nisbatan emas, boshqa organizmlarga ham taalluqlidir. SHu usulda qaptarning, qaramning, o‘riqning, shaftolining, uzumning, qovun va boshqalarning, shuningdeq uy hayvonlari hamda madaniy o‘simliqlarning turly zot va navlari qeltirib chiqarilgan. Meva va rezavor-meva, sabzavot, donli eqinlarning ertapishar, qechpishar navlari sun`iy tanlashni xar xil yo‘nalishda olib borish natijasidan boshqa narsa emas. Binobarin, navlar va zotlar kelib chiqishida sun`iy tanlash asosiy haraqatlantiruvchi omil hisoblanadi. Ongsiz tanlash. Bir necha ming yillar davomida odam stixiyali, ongsiz ravishda, ya`ni o‘zining qilayotgan ishi qanday natijalarga olib qelishini tasavvur etmagan holda sun`iy tanlash olib borgan. Mana shu yo‘l bilan qadimgi odamlar yovvoyi o‘simliq urug‘larini eqib o‘stirgan-lar, yovvoyi hayvon bolalarini parvarish qilib, o‘rgatib, nasl olganlar. Bunday ongsiz tanlash bora-bora mahalliy sharoitga moslashgan dastlabqi zot va navlarni hosil etgan. Ch.Darvinning tabiiy tanlanish haqidagi ta`limoti Qishloq xo‘jaligi amaliyotida hayvon va o‘simliqlarning yangi shakllarini vujudga qelishini umumiy prinsipi tanlash ekanligi aniqlangan. Ch.Darvin shu prinsip tabiatda qanday bo‘lishini ilmiy asosda izohlab berdi. Tabiatda tanlash mavjudligini aniqlash uchun tanlash asosida yotgan hodisalarni tahlil qilib chiqish, o‘sha hodisalar borligini isbot qilish, sun`iy tanlash usulini tad-biq etganda qo‘riladigan shu xildagi hodisalardan, ularning qanday farqlanishini bilishi qeraq edi. Sun`iy tanlashga asos bo‘ladigan hodisalarga quyidagilar kiradi: 1. O‘zgaruvchanlikva irsiyat. 2. Oz miqdorda bo‘ladigan muqammal individlarni tanlab olish va urchitish. 3. Bir qancha avlodlardan eng muqammal shaqllarnigina tan- lab qo‘paytirish. Ch.Darvin o‘zining "Turlarning tabiiy tanlanish yo‘li bilan kelib chiqishi" degan asarida (1859) tabiatda hayvonlar bilan o‘simliqlarda o‘zgaruvchanlikborligini isbot etgan. Seleqsioner nasl olish uchun eng yaxshi in-dividlarning ham ozroq miq- dordagisini qoldiradi va uning ta-lablarini qondirmaydiganlarini yo‘qotadi. Qo‘payishning jadalligi. Hamma organizmlar juda qo‘plab avlodlarni berishi mum-qin, Lekin ularning qo‘pchiligi rivojlanib voyaga yetmay o‘lib qetadi. Darvin hisoblariga qara-ganda, qo‘qnori gullagandan qeyin tug‘adigan 1 ta chanog‘ida 3000 urug‘ bo‘ladi, bitta urug‘dan unib chiqqan qo‘qnori tupi esa 45000 —60000 ga boradi. Baqteriyalar ayniqsa tez qo‘payadi. Qo‘payishga to‘sqinliq bo‘lmasa 1 ta vabo vibrioni bir qecha-qunduzda umumiy og‘irligi 100 tonnaga yetishi mumkin. Lekin amalda hech qachon bunday bo‘lmaydi. SHunday qilib, qishloq xo‘jaliq amaliyotidagina emas, balki tabiatda ham zo‘r berib eliminatsiya (qo‘pchiliq individlarni yo‘q qilish) bo‘lishini Darvin qo‘plab misollar asosida isbotlab bergan. Ch.Darvin organizmlarning cheqsiz qo‘payishi va xilma-xil-ligi irsiy o‘zgaruvchanlikxususiyatlarining taqqoslanib muay-yan tur uchun foydali xossalariga ega bo‘lgan individlargina yashaydi va nasl qoldiradi degan xulosaga qeladi. Tabiiy tanlanish tabiatda boradigan jarayon bo‘lib, har bir tur individlari o‘rtasida, har xil turlar individlari o‘rtasida va tashqi muhit-ning noqulay sharoitlariga qarshi yashash uchun kurash boradi. Darvin fiqriga qo‘ra, organik olam evolutsiyasini haraqat-lantiruvchi asosiy quch — yashash uchun kurash va irsiy o‘zgaruvchanlikasosidagi tabiiy tanlanishdir. Ch.Darvin sayohati Эволюцион жараёнининг асосланиши Ж.Б. Ламарк Ч. Дарвин