DARYODAGI MAKSIMAL SUV SARFINI ANIQLASH (Daryolardagi maksimal suv sarfi, Daryolardagi maksimal suv sarfini analitik aniqlash usuli)

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

30,6 KB


Ilmiybaza.uz DARYODAGI MAKSIMAL SUV SARFINI ANIQLASH Reja: 1. Daryolardagi maksimal suv sarfi. 2. Daryolardagi maksimal suv sarfini analitik aniqlash usuli. Tayanch so‘z va iboralar: oqar suv, suv oqimi, suv yig‘gich,toshqin,quvur, ko‘prik, suv sathi, muzlik, qor erishi, maksimal tezlik, yuvilish, mintaqa, yo‘l tarmog‘i,maksimal sarf, analitik usul, inshoot. Ilmiybaza.uz DARYODAGI MAKSIMAL SUV SARFINI ANIQLASH Reja: 1. Daryolardagi maksimal suv sarfi. 2. Daryolardagi maksimal suv sarfini analitik aniqlash usuli. Tayanch so‘z va iboralar: oqar suv, suv oqimi, suv yig‘gich,toshqin,quvur, ko‘prik, suv sathi, muzlik, qor erishi, maksimal tezlik, yuvilish, mintaqa, yo‘l tarmog‘i,maksimal sarf, analitik usul, inshoot. Ilmiybaza.uz Ko‘prikli o‘tish joyining inshootlari suv oqimi bilan o‘zaro ta’sirlashadi va suv bosish, oqar suv bilan tagidan yuvilish va yuvilib ketish hamda shovush bilan shikastlanish xavfi ostida buladi. Inshootlarning shikastlanish xavfining darajasi barcha boshqa teng sharoitlarda yildan-yilga o‘zgarib turadigan toshqin balandligi bilan belgilanadi. Ko‘prikli o‘tish joylari o‘z vazifasini uzoq muddatli xizmati davrida (odatda yuz yillardan ortiq) bajarib turishi zarur. Bu vaqt mobaynida daryoda faqat kichik toshqinlargina emas, balki ayni suv o’rnida qayd etilgan toshqindan kuchli katta toshqinlar ham bo‘lib turishi mumkin. O‘tish joyining inshootlari to‘g‘ri loyihalangan va qurilgan, ya’ni hamma vaqt turg‘un bo‘lishi va butun xizmat qilish vaqti davomida ulardan normal foydalanish mumkin bo‘lishi uchun inshoot o‘lchamlari va konstruksiyalarini hisoblash ehtimoliy toshqinlar balandligini aniqlashga asoslanishi kerak. Har qaysi toshqin bir nechta kursatkichlari bilan tavsiflanadi:  maksimal sarfi Qtax;  suvning eng baland sathi belgisi Ntax;  oqimning maksimal tezligi;  toshqin davomiyligi va hokazo. Birlamchi ko‘rsatkich suv sarfidir, u ko‘prikli o‘tish joyi joylashgan yerdan tashqarida suv yig‘gichda suv oqib kelishi jarayonida hosil bo‘ladi. Shuning uchun ko‘prikli o‘tish joyi inshootlari uchun xavfli bo‘lgan toshqinlarni bashoratlash daryodagi maksimal suv sarfini bashorat qilishga va keyin gidrometrik egri chiziqlar bo‘yicha ikkilamchi tavsiflarni aniqlashdan iborat bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda daryolarning maksimal suv sarfini bashorat qilish, odatda, daryo suv oqimining ko‘prikli o‘tish joyini qurishdan oldingi davrdagi rejimi to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar asosida bajariladi. Bashorat qilish daryo oqimi tavsiflarining o‘zgaruvchanligi to‘g‘risidagi quyidagi tasavvurlarga tayanadi:  oqimning yillik (sikli) davri qonuniyatli bo’lib, yil fasllari almashinuvini va daryoning suv bilan ta’minlanish turini aks ettiradi; Ilmiybaza.uz Ko‘prikli o‘tish joyining inshootlari suv oqimi bilan o‘zaro ta’sirlashadi va suv bosish, oqar suv bilan tagidan yuvilish va yuvilib ketish hamda shovush bilan shikastlanish xavfi ostida buladi. Inshootlarning shikastlanish xavfining darajasi barcha boshqa teng sharoitlarda yildan-yilga o‘zgarib turadigan toshqin balandligi bilan belgilanadi. Ko‘prikli o‘tish joylari o‘z vazifasini uzoq muddatli xizmati davrida (odatda yuz yillardan ortiq) bajarib turishi zarur. Bu vaqt mobaynida daryoda faqat kichik toshqinlargina emas, balki ayni suv o’rnida qayd etilgan toshqindan kuchli katta toshqinlar ham bo‘lib turishi mumkin. O‘tish joyining inshootlari to‘g‘ri loyihalangan va qurilgan, ya’ni hamma vaqt turg‘un bo‘lishi va butun xizmat qilish vaqti davomida ulardan normal foydalanish mumkin bo‘lishi uchun inshoot o‘lchamlari va konstruksiyalarini hisoblash ehtimoliy toshqinlar balandligini aniqlashga asoslanishi kerak. Har qaysi toshqin bir nechta kursatkichlari bilan tavsiflanadi:  maksimal sarfi Qtax;  suvning eng baland sathi belgisi Ntax;  oqimning maksimal tezligi;  toshqin davomiyligi va hokazo. Birlamchi ko‘rsatkich suv sarfidir, u ko‘prikli o‘tish joyi joylashgan yerdan tashqarida suv yig‘gichda suv oqib kelishi jarayonida hosil bo‘ladi. Shuning uchun ko‘prikli o‘tish joyi inshootlari uchun xavfli bo‘lgan toshqinlarni bashoratlash daryodagi maksimal suv sarfini bashorat qilishga va keyin gidrometrik egri chiziqlar bo‘yicha ikkilamchi tavsiflarni aniqlashdan iborat bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda daryolarning maksimal suv sarfini bashorat qilish, odatda, daryo suv oqimining ko‘prikli o‘tish joyini qurishdan oldingi davrdagi rejimi to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar asosida bajariladi. Bashorat qilish daryo oqimi tavsiflarining o‘zgaruvchanligi to‘g‘risidagi quyidagi tasavvurlarga tayanadi:  oqimning yillik (sikli) davri qonuniyatli bo’lib, yil fasllari almashinuvini va daryoning suv bilan ta’minlanish turini aks ettiradi; Ilmiybaza.uz  oqimning fazaviy-bir turlik tavsiflarining har yilgi o‘zgarishlari, masalan maksimal sarflarning yoki bahorgi toshrnlar oqimi hajmining o‘zgarishi katta sonlar qonuniga bo‘ysindirilgan, ya’ni bu tavsiflarning o’rtacha qiymatlari turg’un bo’lib, kuzatishlar davr yilligiga bog‘liq emas;  erkin daryolar oqimining o‘zgarishi qonuniyatlari davomiyligi bir necha yuz yillarga teng bo‘lgan (ya’ni ko‘prikli o‘tish joyi inshootlarining xizmat qilish muddatidan ortib ketadi) davrlarda nisbatan barqaror bo‘ladi, chunki shu vaqt ichida iqlimda va daryo hovzasining tuproq qatlamida katta o‘zgarishlar yuz bera olmaydi. Shuning uchun oqimning oldingi davr ma’lumotlari bo‘yicha aniqlangan o‘zgarish qonuniyatlarini keyingi davrlar uchun ham amal qiladi, deb hisoblash mumkin;  oqim tavsiflarining qiymatlari har qaysi ayni yil uchun tasodifiy qiymatlardir va shuning uchun ularni paydo bo‘lish muddatlari bo‘yicha bashorat qilib bo‘lmaydi. Faqat oqim tavsiflari ehtimoliy bashorat qilinishi, jumladan toshqinlarning maksimal sarflarini bashorat qilish mumkin. Bunda katta toshqin bo‘lish ehtimoli kam bo‘lishiga qaramasdan, u boshqa kichik toshqinlar singari, ko‘prik qurilganidan keyin yaqin yillar ichida bo‘lib o‘tishi mumkin. Uzoq vaqt davrlari uchun maksimal sarflarning o‘rtacha kiymatlarini va ularning o‘zgarish qonuniyatlarini belgilash (aniqlash) uchun ko‘prikli o‘tish joyini loyihalash davridan oldingi davrda daryo rejimini kuzatishlar bo‘yicha olingan statistik ma’lumotlardan foydalaniladi. Bu ma’lumotlarni tanlab olishga katta e’tibor berilishi kerak. Fazaviy-turli xil sarflarni birlashtirish yaramaydi. Masalan, agar daryoda qor erishidan ham, jala yog‘ishidan ham toshqin bo‘lsa, u holda bahorgi toshqinni bashorat qilishda yomg‘ir toshqinlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan, hatto ular erish suvlari toshqinidan ortib ketgan yillardagi jala toshqini ma’lumotlaridan ham foydalanish mumkin emas. Maksimal oqimning haqiqiy manzarasini buzib ko‘rsatuvchi dimlanish, muz tiqinlari va shu kabi tabiiy omillarning ta’sirini istisno qilish uchun har qaysi yildagi oqim sharoitlarini sinchiklab tahlil etish zarur. Suv sathini o‘lchash postlarida Ilmiybaza.uz  oqimning fazaviy-bir turlik tavsiflarining har yilgi o‘zgarishlari, masalan maksimal sarflarning yoki bahorgi toshrnlar oqimi hajmining o‘zgarishi katta sonlar qonuniga bo‘ysindirilgan, ya’ni bu tavsiflarning o’rtacha qiymatlari turg’un bo’lib, kuzatishlar davr yilligiga bog‘liq emas;  erkin daryolar oqimining o‘zgarishi qonuniyatlari davomiyligi bir necha yuz yillarga teng bo‘lgan (ya’ni ko‘prikli o‘tish joyi inshootlarining xizmat qilish muddatidan ortib ketadi) davrlarda nisbatan barqaror bo‘ladi, chunki shu vaqt ichida iqlimda va daryo hovzasining tuproq qatlamida katta o‘zgarishlar yuz bera olmaydi. Shuning uchun oqimning oldingi davr ma’lumotlari bo‘yicha aniqlangan o‘zgarish qonuniyatlarini keyingi davrlar uchun ham amal qiladi, deb hisoblash mumkin;  oqim tavsiflarining qiymatlari har qaysi ayni yil uchun tasodifiy qiymatlardir va shuning uchun ularni paydo bo‘lish muddatlari bo‘yicha bashorat qilib bo‘lmaydi. Faqat oqim tavsiflari ehtimoliy bashorat qilinishi, jumladan toshqinlarning maksimal sarflarini bashorat qilish mumkin. Bunda katta toshqin bo‘lish ehtimoli kam bo‘lishiga qaramasdan, u boshqa kichik toshqinlar singari, ko‘prik qurilganidan keyin yaqin yillar ichida bo‘lib o‘tishi mumkin. Uzoq vaqt davrlari uchun maksimal sarflarning o‘rtacha kiymatlarini va ularning o‘zgarish qonuniyatlarini belgilash (aniqlash) uchun ko‘prikli o‘tish joyini loyihalash davridan oldingi davrda daryo rejimini kuzatishlar bo‘yicha olingan statistik ma’lumotlardan foydalaniladi. Bu ma’lumotlarni tanlab olishga katta e’tibor berilishi kerak. Fazaviy-turli xil sarflarni birlashtirish yaramaydi. Masalan, agar daryoda qor erishidan ham, jala yog‘ishidan ham toshqin bo‘lsa, u holda bahorgi toshqinni bashorat qilishda yomg‘ir toshqinlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan, hatto ular erish suvlari toshqinidan ortib ketgan yillardagi jala toshqini ma’lumotlaridan ham foydalanish mumkin emas. Maksimal oqimning haqiqiy manzarasini buzib ko‘rsatuvchi dimlanish, muz tiqinlari va shu kabi tabiiy omillarning ta’sirini istisno qilish uchun har qaysi yildagi oqim sharoitlarini sinchiklab tahlil etish zarur. Suv sathini o‘lchash postlarida Ilmiybaza.uz (kuzatish joyi) suv sathi o‘lchanadi, keyin sarf egri chizig‘i bo‘yicha har qaysi sath uchun sarfning ma’lum qiymatlari yozib qo‘yiladi. Biroq, sarf egri chizigi faqat erkin oqim sharoitlari uchun to‘g‘ri bo‘lib, undan foydalanishdan oldin suv sathi yuqorida aytib o‘tilgan hodisalar ta’sirida qanchalik buzib ko‘rsatilganini aniqlash kerak. Oshish ehtimoli faqat bir yil uchun tegishli bo‘lmasdan, balki vaqtning uzoq muddatli davriga ham tegishli bo‘ladi. Bu holda oshish ehtimolini takrorlik bilan, ya’ni shu davr uchun oshish hollari soni bilan bir xil deb qarash mumkin. Masalan, agar bir yilda bir marta yuz beradigan bahorgi toshqin maksimal sarfining oshish ehtimolini har qaysi yilda 0,02 ga teng bo‘lsa, u ayni bir vaqtda shuni bildiradiki, bunday maksimal sarf yana katta sarflar bilan oshadi: o‘rtacha 50 yilda bir marta; 100 yilda 2 marta va h;. Uzoq muddat ichida sarfning oshishi taxminan to‘g‘ridir. Maromida foydalanish sharoitlari buziliishning takrorlik me’yorlari, ya’ni yuk tashishlar va avtomobil hamda avtopoezdlar harakat tezligining cheklanish me’yorlari va inshootlarning shikastlanish xavfi yuz berishi takrorligini me’yorlari ko‘priklarni loyihalash texnik shartlari bilan belgilanadi. 7.1-jadvalda avtomobil yo‘llari, shahar ko‘chalari va shaxar yo‘llari uchun ma’lumotlar berilgan. 7.1-jadval Inshootlar Yo‘llarning toifasi Hisobiy toshqinlarning maksimal sarflarining oshish ehtimoli, % Katta va o‘rtacha ko‘priklar I…III, IIIp va shahar ko‘chalari va yo‘llari 1* Shuning o‘zi IV,IVaV,Ic,Iic 2* Kichik ko‘priklar va quvurlar I 1** Shuning o‘zi II,III,IIIa, shahar ko‘chalari va yo‘llari 2** Shuning o‘zi IY, IYu va ichki xo‘jalik yo‘llari 3** Ilmiybaza.uz (kuzatish joyi) suv sathi o‘lchanadi, keyin sarf egri chizig‘i bo‘yicha har qaysi sath uchun sarfning ma’lum qiymatlari yozib qo‘yiladi. Biroq, sarf egri chizigi faqat erkin oqim sharoitlari uchun to‘g‘ri bo‘lib, undan foydalanishdan oldin suv sathi yuqorida aytib o‘tilgan hodisalar ta’sirida qanchalik buzib ko‘rsatilganini aniqlash kerak. Oshish ehtimoli faqat bir yil uchun tegishli bo‘lmasdan, balki vaqtning uzoq muddatli davriga ham tegishli bo‘ladi. Bu holda oshish ehtimolini takrorlik bilan, ya’ni shu davr uchun oshish hollari soni bilan bir xil deb qarash mumkin. Masalan, agar bir yilda bir marta yuz beradigan bahorgi toshqin maksimal sarfining oshish ehtimolini har qaysi yilda 0,02 ga teng bo‘lsa, u ayni bir vaqtda shuni bildiradiki, bunday maksimal sarf yana katta sarflar bilan oshadi: o‘rtacha 50 yilda bir marta; 100 yilda 2 marta va h;. Uzoq muddat ichida sarfning oshishi taxminan to‘g‘ridir. Maromida foydalanish sharoitlari buziliishning takrorlik me’yorlari, ya’ni yuk tashishlar va avtomobil hamda avtopoezdlar harakat tezligining cheklanish me’yorlari va inshootlarning shikastlanish xavfi yuz berishi takrorligini me’yorlari ko‘priklarni loyihalash texnik shartlari bilan belgilanadi. 7.1-jadvalda avtomobil yo‘llari, shahar ko‘chalari va shaxar yo‘llari uchun ma’lumotlar berilgan. 7.1-jadval Inshootlar Yo‘llarning toifasi Hisobiy toshqinlarning maksimal sarflarining oshish ehtimoli, % Katta va o‘rtacha ko‘priklar I…III, IIIp va shahar ko‘chalari va yo‘llari 1* Shuning o‘zi IV,IVaV,Ic,Iic 2* Kichik ko‘priklar va quvurlar I 1** Shuning o‘zi II,III,IIIa, shahar ko‘chalari va yo‘llari 2** Shuning o‘zi IY, IYu va ichki xo‘jalik yo‘llari 3** Ilmiybaza.uz O‘ta muhim xalq xo‘jalik ahamiyatiga ega bulgan inshootlar uchun avtomobil yo‘llari tarmog‘i rivojlanmagan mintaqalarda oshish ehtimolini texnik- iqtisodiy asoslashda 1% o‘rniga 0,33 va 2% urniga 1 deb qabul qilishga yo‘l quyiladi, Avtomobil yo‘llari uchun mo‘ljallangan kichik ko‘priklar va quvurlar uchun avtomobil yo‘llari tarmog‘i rivojlangan mintaqalarda oshish ehtimolini texnik- iqtisodiy asoslashda 1% o‘rniga 2%, o‘rniga 5%, II s va IIIs toifali yo‘llarda 10% deb qabul qilishga yo‘l quyiladi. Empirik ehtimollikning re bilan belgilanadigan eng oddiy formulasi quyidagidir: pe=m/n, yoki pe=(m/n)*100%, bu yerda m-qator hadining bo‘ysira qilingan qatordagi tartib soni; n-qator hadlarining umumiy soni (daryo rejimi kuzatilgan yillar soni). Bunday sarflarning qisqa qatoriga oshish takrorligi kuzatishlar davri uchun 1 martaga Karaganda bir qancha kam bo‘lgan sarflarni kiritish ehtimolini tasvirlovchi formula ancha murakkabdir pe=m/(n+1) Maksimal sarflar oshishining hisobiy ehtimolligi qancha kichik bo‘lsa, jadval funksiyasi C5 shuncha katta va hisobiy maksimal sarfni ishonchli aniqlash uchun suv oqimi rejimini kuzatish uchun zarur bo‘lgan yillar soni shuncha ko‘p bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, rejimni o‘rganish uchun zarur bulgan muddat sarf qatorlari variatsiyasi (o‘zgaruvchanligi) qancha kam bo‘lsa, ya’ni ularning o‘zgarish chegaralari qancha tor bo‘lsa, shuncha kam buladi. Sv ning juda kichik qiymatlari uchun n ning qiymati juda kichik. Biroq, hisoblash formulasiga kiradigan variatsiya koeffitsientini ishonchli hisoblash uchun minimum kuzatishlar utkazish zarur. Xisoblash amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, maksimal sarflarning o‘rtacha qiymatining turg‘un (barqaror) qiymatiga n=10 yillik kuzatishlarda, variatsiya koeffitsientining barqaror qiymatiga n=15 yillik kuzatishlarda erishiladi. Ilmiybaza.uz O‘ta muhim xalq xo‘jalik ahamiyatiga ega bulgan inshootlar uchun avtomobil yo‘llari tarmog‘i rivojlanmagan mintaqalarda oshish ehtimolini texnik- iqtisodiy asoslashda 1% o‘rniga 0,33 va 2% urniga 1 deb qabul qilishga yo‘l quyiladi, Avtomobil yo‘llari uchun mo‘ljallangan kichik ko‘priklar va quvurlar uchun avtomobil yo‘llari tarmog‘i rivojlangan mintaqalarda oshish ehtimolini texnik- iqtisodiy asoslashda 1% o‘rniga 2%, o‘rniga 5%, II s va IIIs toifali yo‘llarda 10% deb qabul qilishga yo‘l quyiladi. Empirik ehtimollikning re bilan belgilanadigan eng oddiy formulasi quyidagidir: pe=m/n, yoki pe=(m/n)*100%, bu yerda m-qator hadining bo‘ysira qilingan qatordagi tartib soni; n-qator hadlarining umumiy soni (daryo rejimi kuzatilgan yillar soni). Bunday sarflarning qisqa qatoriga oshish takrorligi kuzatishlar davri uchun 1 martaga Karaganda bir qancha kam bo‘lgan sarflarni kiritish ehtimolini tasvirlovchi formula ancha murakkabdir pe=m/(n+1) Maksimal sarflar oshishining hisobiy ehtimolligi qancha kichik bo‘lsa, jadval funksiyasi C5 shuncha katta va hisobiy maksimal sarfni ishonchli aniqlash uchun suv oqimi rejimini kuzatish uchun zarur bo‘lgan yillar soni shuncha ko‘p bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, rejimni o‘rganish uchun zarur bulgan muddat sarf qatorlari variatsiyasi (o‘zgaruvchanligi) qancha kam bo‘lsa, ya’ni ularning o‘zgarish chegaralari qancha tor bo‘lsa, shuncha kam buladi. Sv ning juda kichik qiymatlari uchun n ning qiymati juda kichik. Biroq, hisoblash formulasiga kiradigan variatsiya koeffitsientini ishonchli hisoblash uchun minimum kuzatishlar utkazish zarur. Xisoblash amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, maksimal sarflarning o‘rtacha qiymatining turg‘un (barqaror) qiymatiga n=10 yillik kuzatishlarda, variatsiya koeffitsientining barqaror qiymatiga n=15 yillik kuzatishlarda erishiladi. Ilmiybaza.uz Keyingi raqam bilan kuzatishlarning eng kam davomiyligi cheklanadi, u amalda hisobiy sarfni aniq topish uchun yetarlidir. Sarf qatorlari parametrlarini to‘g‘ri aniqlash uchun kuzatishlar davri kam suvli va kup suvli yillarni ham qamrab olishini hisobga olib, keyingi vaqtlarda faqat 25....50 yillik natura ma’lumotlar asosida olib borilgan hisoblashlarni ishonchli deb hisoblash mumkin, bu maqsadda aloqa egri chiziqlarini yasab, uxshash daryolar bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalaniladi. Maksimal sarflarni hisobiy oshish ehtimoli bilan aniqlashni ham jadval ko‘rinishida hisoblash qulaydir. Shunga e’tibor berish kerakki, bu misolda iqlimning uzgarish muddatida eng katta sarf ehtimolligi 0,01 bulgan odatdagi hisobiy sarfdan atigi 1,5 marta ortiqdir. Nazorat savollari 1. Daryolardagi suv toshqini qanday ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi? 2. Maksimal suv oqimiga tabiiy omillar qanday ta’sir qiladi? 3. Suv sathini o‘lchash postlarida (kuzatish joyi) suv sathi qanday o‘lchanadi? 4. Daryolardagi maksimal suv sarfini aniqlashning qanday usuli mavjud? Ilmiybaza.uz Keyingi raqam bilan kuzatishlarning eng kam davomiyligi cheklanadi, u amalda hisobiy sarfni aniq topish uchun yetarlidir. Sarf qatorlari parametrlarini to‘g‘ri aniqlash uchun kuzatishlar davri kam suvli va kup suvli yillarni ham qamrab olishini hisobga olib, keyingi vaqtlarda faqat 25....50 yillik natura ma’lumotlar asosida olib borilgan hisoblashlarni ishonchli deb hisoblash mumkin, bu maqsadda aloqa egri chiziqlarini yasab, uxshash daryolar bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalaniladi. Maksimal sarflarni hisobiy oshish ehtimoli bilan aniqlashni ham jadval ko‘rinishida hisoblash qulaydir. Shunga e’tibor berish kerakki, bu misolda iqlimning uzgarish muddatida eng katta sarf ehtimolligi 0,01 bulgan odatdagi hisobiy sarfdan atigi 1,5 marta ortiqdir. Nazorat savollari 1. Daryolardagi suv toshqini qanday ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi? 2. Maksimal suv oqimiga tabiiy omillar qanday ta’sir qiladi? 3. Suv sathini o‘lchash postlarida (kuzatish joyi) suv sathi qanday o‘lchanadi? 4. Daryolardagi maksimal suv sarfini aniqlashning qanday usuli mavjud?