Daryolar gidrokimyosi Daryolar suvining kimyoviy tarkibi, minerallashuv darajasi va gidrokimyoviy rejimi ularning quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi: 1) daryo o‘zanida suv massalarining tez almashinishi va natijada ularning o‘zandagi tog‘ jinslari bilan qisqa vaqt oralig‘ida ta’sirlashuvi; 2) daryo suvlarining er po‘stining yuza qatlamlarida shakllanishi; 3) daryolar suv rejimining ob-havo va iqlim sharoitlari bilan chambarchas bog‘liqligi; 4) daryo suvlarining atmosfera bilan uzluksiz ta’sirlashuvda bo‘lishi; 5) daryo suvlariga o‘simlik va tirik organizmlarning doimiy ta’siri va boshqalar. Daryolar suvining gidrokimyoviy rejimi unda erigan asosiy ionlar, jumladan gidrokarbonat (NSO3'), karbonat (CO3''), sulfat (SO4''), xlor (Cl') anionlari hamda kalsiy (Sa''), natriy (Na'), magniy (Mg''), kaliy (K') kationlari miqdori bilan xarakterlanadi. Daryolar suvining kimyoviy tarkibi va minerallashuvi, yuqorida qayd etilganlar bilan bir qatorda, ularning to‘yinish manbalari bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Ko‘proq er osti suvlari hisobiga to‘yinadigan daryolar suvida erigan moddalar ko‘p bo‘lsa, ya’ni ular yuqori darajada minerallashgan bo‘lsa, yomg‘ir, qor, muzliklar suvlari hisobiga to‘yinadigan daryolar esa, aksincha, kam minerallashgan bo‘ladi. Umuman olganda, daryolarda suv almashuvining boshqa suv havzalari, masalan, okeanlar, dengizlar va ko‘llarga nisbatan tez borishi, ularning kam darajada minerallashuviga sabab bo‘ladi. Daryolarning to‘yinish manbalari va suv rejimi davrlariga bog‘liq holda, ularning suvi tarkibidagi asosiy ionlar orasidagi nisbatlar yil davomida o‘zgarib turadi. Deyarli barcha daryolarda toshqin va to‘linsuv davrlarida NSO3' anionlari va Ca'' kationlari miqdori nisbatan ko‘p bo‘lsa, kam suvli davrlarda esa SO4'', Cl' anionlari va Na' kationlarining miqdori ortadi. Ayrim daryolar suvining kimyoviy tarkibi yil fasllariga mos ravishda o‘zgarib turadi. Natijada ayni bir daryo, suvining kimyoviy tarkibi bo‘yicha, yil davomida turli sinflarga mansub bo‘lishi mumkin. Bunday o‘zgarish ularning to‘yinish manbalarining o‘zgarishlari bilan bog‘liqdir. Masalan, Amudaryo yozda, ya’ni iyul avgust oylarida asosan muzlik suvlari hisobiga to‘yinadi. SHu sababli daryo yozda gidrokarbonatli sinfga mansub bo‘lsa, qishda (dekabr fevral) xloridli sinfga, qolgan vaqtlarda esa sulfatli sinfga tegishli bo‘ladi. SHunga o‘xshash misollarni ko‘plab keltirish mumkin: Er yuzidagi yirik daryolardan biri hisoblangan Lena daryosi to‘linsuv davrida gidrokarbonatli sinfga tegishli bo‘lsa, qishda esa xloridli sinfga kiradi. Daryolar suvining minerallashuv darajasi unda erigan moddalar miqdori bilan aniqlanadi. Daryo suvining minerallashuvi deb, uning bir litrida mavjud bo‘lgan gramm yoki milligram hisobidagi erigan moddalar miqdoriga aytiladi. Tabiiy suvlar, shu jumladan daryolar, minerallashuv darajasi, ya’ni ularning suvi tarkibida erigan moddalar miqdoriga bog‘liq holda O.A.Alyokin tomonidan quyidagi to‘rtta guruhga ajratilgan: 1) kam minerallashgan suvlar (200 mg/l dan kichik); 2) o‘rtacha minerallashgan suvlar (200 ÷ 500 mg/l); 3) yuqori darajada minerallashgan suvlar (500 ÷ 1000 mg/l); 4) o‘ta minerallashgan suvlar (1000 mg/l dan katta). Er yuzidagi daryolar suvining minerallashuvi ular suv to‘playdigan havzalarning namlik darajasi bilan ham bog‘liqdir. Nam iqlimli hududlardagi daryolar suvining minerallashuvi juda kichik bo‘ladi. Masalan, nam iqlimli hududdagi Amazonka daryosi suvining minerallashuvi atigi 35÷50 mg/l atrofida o‘zgaradi. Aksincha, qurg‘oqchil hududlarda daryolar suvining minerallashuvi keskin ortadi. Masalan, O‘rta Osiyo yoki Qozog‘iston daryolarida, ayniqsa ularning quyi oqimlarida minerallashuv darajasi 1000 mg/l atrofida yoki undan ham katta bo‘ladi. Daryolar suvining eng kam minerallashuvi ko‘p suvli toshqin va to‘linsuv davrlaridagi oylarda kuzatilsa, yuqori darajadagi minerallashuv esa kam suvli davrlarga to‘g‘ri keladi. Masalan, CHirchiq daryosining G‘azalkent gidrologik postida 1986 yilda qayd etilgan o‘rtacha oylik suv sarflari va daryo suvining minerallashuvi haqidagi ma’lumotlar fikrimizning yorqin dalilidir (2.1 - rasm). 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 I II III IV V VI VII VIII IX X XII XII Q, м з/с 0 50 100 150 200 250 300 350 ∑U, мг/л Q ∑U CHirchiq daryosi o‘rtacha oylik suv sarflari (Q) va minerallashuv darajasining (U) o‘zgarishi (G‘azalkent gidrologik posti, 1986 y.) SHunga o‘xshash holatlarni boshqa daryolar misolida ham keltirish mumkin. Masalan, Sirdaryo oqimining tabiiy holati o‘zgarmagan yillarda (To‘xtag‘ul suv ombori ishga tushgunga qadar) Kal qishlog‘i yaqinida to‘linsuv davrida uning minerallashuvi 300÷500 mg/l ga teng bo‘lsa, kam suvli davrda esa 500÷800 mg/l oralig‘ida bo‘lgan. Daryolar suvining minerallashuvi ularning quyi oqimi tomon ortib boradi. Masalan, 1987 – 2000 yillarda Sirdaryoning Kal qishlog‘i yaqinida o‘rtacha ko‘p yillik minerallashuv darajasi 693 mg/l bo‘lsa, Bekobod yaqinida 1152 mg/l ni tashkil etgan. SHu yillarda Amudaryo suvining minerallashuvi Termiz shahri yaqinida o‘rtacha 617 mg/l ga teng bo‘lgan bo‘lsa, Tuyamo‘yinda esa 907 mg/l gacha ortgan. Hozirgi kunda O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston daryolarining gidrokimyoviy rejimi antropogen omillar ta’sirida keskin o‘zgargan. Buning asosiy sabablari ekin maydonlarida hosil bo‘lgan oqava suvlarning, shuningdek, yirik shaharlar, aholi punktlari va sanoat korxonalarida ishlatilgan suvlarning to- zalanmay, bevosita daryolarga oqizilishi bilan bog‘liqdir. Kuzatish ma’lumotlariga ko‘ra, Sirdaryo suvi minerallashuvining o‘sishi sobiq Ittifoq davrida, aniqrog‘i o‘tgan asrning 50yillaridan boshlangan. Natijada, 60-yillarda daryo suvining minerallashuv darajasi Kal qishlog‘i yaqinida tabiiy holatdagiga nisbatan 1,8 marta, 70-yillarda esa 2,3 marta ortgan. Xuddi shu daryoda, uning quyi qismida, Kazalinsk shahri yaqinida erigan moddalar miqdori 1974 yilda 1953 yildagiga nisbatan 3,1 marta, nisbatan kam suvli hisoblangan 1975 yilda esa 5,1 marta ortgan. Amudaryo havzasidagi daryolar suvi minerallashuv darajasining ortishi Surxondaryoda 60yillardan, Zarafshon daryosi va Amudaryoning o‘zida 60yillarning oxirlaridan sezilarli bo‘la boshlagan (2.2-rasm). Keyingi yillarda daryolar suvining minerallashuvi ularning quyi oqimi tomon ortib borgan. Natijada ko‘pgina daryolar, jumladan, Amudaryo, Sirdaryo, CHirchiq, Ohangaron, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo suvidan ularning quyi qismida ichimlik suvi sifatida foydalanish mumkin bo‘lmay qolgan. 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Термиз Туямўйин Саманбой Amudaryo suvi minerallashuvining yillararo o‘zgarishi Mazkur holatlarni hisobga olib, mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridanoq aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning maxsus farmonlari chiqarilgan va shu asosida barcha viloyatlar miqyosida muammoning echimiga qaratilgan rejalar, chora-tadbirlar majmuasi ishlab chiqilgan. Daryolar suvida ham ma’lum miqdorda organik va noorganik moddalar ionlimolekulyar yoki kolloid holatda uchraydi. Ularning ma’lum bir hududdan ma’lum vaqt davomida daryolar suvi bilan oqizilib ketgan miqdori erigan mod- dalar oqimini tashkil etadi. Erigan moddalar oqimining eng katta qismi ionli oqimga tegishlidir.