DAVLAT BOSHQARUVI FAOLIYATINING MA’MURIY-HUQUQIY SHAKLLARI VA USULLARI MAVZU DOIRASIDA KO'RIB CHIQILADIGAN ASOSIY MASALALAR: 1.Davlat boshqaruv faoliyatining shakllar tushunchasi va ahamiyati. 2.Davlat boshqaruv organlari faolyatiga boshqaruvining huquqiy va tashkiliy shakllari . 3.Davlat boshqaruvi faolyatining maxsus shakllar. 4.Davlat boshqaruv faolyatida boshqaruvning ma’muriy –huquqiy shartnoma shakllari. 5.Davlat boshqaruv organlari foalyatida boshqaruv usullari tushunchasi va ahamiyati. 6.Davlat boshqaruv organlari foalyatida boshqaruv usullari va turlari . 7.Ishontirish- davlat boshqaruv foalyatining usuli sifatida. 8. Davlat boshqaruvida ma’muriy majburlash va uning xususuiyatlari. Ma’muriy huquq sohasining yetuk olimlari tomonidan ishlab chiqilgan va bizga tavsiya qilingan xulosalaridan ko’rinadiki, davlat boshqaruv organlari va xo’jalik boshqaruv organlari tushunchalarini umumiy ifodalovchi tushuncha-bu ommaviy boshqaruv organlari tushunchasidir. Bu holatda davlat boshqaruv organlari-ommaviy boshqaruv organlari hamdir. Davlat boshqaruv faolyatining ma’muriy –huquqiy shakllari-ommaviy boshqaruv faolyatining ma’muriy –huquqiy shakllari ham hisoblanadi. Davlat boshqaruvi faolyatining ma’muriy-huquqiy shakllari haqida batafsil to’xtalishdan oldin yuqoridagi davlat boshqaruv organlari va xo’jalik boshqaruv organlari tushunchasiga qayta to’xtalib o’taylik. Oldingi mavzulardan ma’lumki,davlat boshqaruvi organlari-bular qonun bilan belgilangan tartibda tashkil topgan va uning funksiyalari hamda vazifalarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan vakolat berilgan,bu maqsadda davlat hokimyati vakolati bilan ta’minlangan va belgilangan tartibda ish ko’ruvchi fuqarolar guruhidir. Ma’muriy huquqning asosiy subyekti hisoblangan davlat boshqaruvi organlari qatoriga-vazirliklarni,davlat qo’mitalarini,agentliklarini,inspeksiyalarini,komissiyalar va markazlar hamda hokimyatlar kiritilgan. Yuqorida sanab o’tilgan organlarning barchasi davlatning ijro hokimyatida faoliyat yurituvchi boshqaruv organlaridir. hularga uyushmalar,konsernlar,kompaniyalar,birlashmalar taalluqli. Davlat boshqaruv organlari bilan xo’jalik boshqaruvi organlarining uyg’unligi va umumiyligi nimalarda ko’rinadi.Buni keltirilgan tasnif bilan izohlashga harakat qiladigan bo’lsak,qo’shi,mcha ravishda shuni ta’kidlash kerakki, bunday organlarda davlat o’z ulushi bilan ishtirok etadi.Demak bunday ko’rinishdagi boshqaruv organlarida xususiy shaxslarning ham ulishlari bo’lishi aniq.Odatda ular aksiyador sifatida ishtirok etadi, ammo davlatning aksiyasi qoida tariqasida umumiy aksiyalarining 30 foizidan kam bo’lmaydi.Shu tariqa davlat o’zining iqtisodiyotni boshqarishdagi o’rnini saqlab turadi. Qisqa qilib ta’kidlaganda,davlat boshqaruv organlari asosan idoraviy faoliyat turi bo’lib, ularning xodimlaridan ya’ni, davlat xizmatchilaridan asosan yuksak intellektual salohiyatni,oddiy qilib ta’kidlaganda hujjatlar bilan ishlash ko’nikmasini talab qiluvchi faoliyat turidir.Davlat va xo’jalik boshqaruv organlarining umumiyligi esa ularning davlat hokimiyati organlari ( O’zbekiston Respublikasi Prezidenti, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ) tomonidan tashkil etilishidir. Demak, ommaviy boshqaruv organlari bu –davlat va xo’jalik boshqaruv organlaridir. Ommaviy boshqaruv organlarining ( Davlat va xo’jalik boshqaruv organlarining ) shakllari va turlari haqida batafsil to’xtalib o’tamiz. Xar qanday faoliyat singari davlat boshqaruvi faolyati ham ma’lum bir shakllarda ifodalanadi.Davlat boshqaruvi shunday jarayonki, unda ko’pgina shaxslar,tashkilot,organlar ishtirok etadi.Bu jarayonda ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifalari,funksiyalari va vakolatlari amalga oshirilganligi sababli,birinchi navbatda,mazkur hokimiyat subyektlari faoliyat shakllari muammosi vujudga keladi. Shakl o’zi nima.Shakl-ma’lum bir xodisa yoki xarakat mazmunining tashqi ko’rinishidir. Ijro etuvchi hokimiyat organlari o’z funksiyalarini bevosita davlat nomidan amalga oshirar ekan,ular faoliyatining tashqi ko’rinishi (shakli) huquq normalari bilan tartibga solingan bo’lishi kerak.U yoki bu davlat organining huquqiy maqomini belgilab beruvchi ma’muriy-huquqiy normalar,ular faoliyatining tashqi ko’rinishi ( shakllari )ni ham belgilab beradi. Boshqaruv organlari o’z vazifa va funksiyalarini amalga oshirish jarayonida turli xil ma’muriy-huquqiy shakllardan foydalanadilar. Davlat boshqaruvi jarayonida normativ-huquqiy hujjatlar ( ustavlar,nizomlar,yo’riqnomalar ) bilan o’rnatilgan boshqaruv shakllaridan foydalaniladi. Davlat boshqaruvi faoliyatining tashqi ko’rinishlari turli xil bo’lganligi sababli,uni har-xil asoslarga ko’ra tasniflash mumkin. Boshqaruv shakllari turli yuridik ahamiyatga ega bo’lgan ma’muriy-huquqiy normalar bilan tartibga solinadi.Ularning belgilari konstitutsiyaviy normalar (masalan:O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,qaror,farmoyishlari)va qonunlar bilan (masalan:O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarorlari)boshqalari esa qonunosti aktlari bilan ( masalan: vazirlik,davlat qo’mitasining buyruqlari,ko’rsatmalari va hokazo) tartibga solinadi.Davlat organlarining ichki tashkiliy faoliyati shakllari ham ma’lum bir normalar bilan tartibga solingan bo’lib tashkilot ichidagi u yoki bu organning faoliyati doirasida bo’ladi (masalan: yo’riqnomalar ) Davlat boshqaruvi shakllari bo’yicha keng doiradagi ilmiy tadqiqotlar E.Starosiyak tomonidan olib borilgan bo’lib,u boshqaruv shakllarining quyidagi turlarini ko’rsatib o’tgan: 1.Umummajburiy normalarni o’rnatish 2.Ma’muriy aktlar qabul qilish 3.Shartnomalar tuzish 4.Ijtimoiy-tashkiliy faoliyatni amalga oshirish 5.Moddiy-texnik xarakatlarni bajarish X.R.Alimovning fikriga,boshqaruv faoliyati shakllari quyidagicha ; Huquqiy shakllar; -Huquq normalarini o’rnatish ( boshqaruv aktlarini qabul qilish) - Huquq normalarini qo’llash amaldagi huquq normalari asosida yuridik axamiyatga ega bo’lgan harakatlarni amalga oshirish. Nohuquqiy shakllar: -Tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish ; -Moddiy-texnik operasiyalarni amalga oshirish; Hozirgi eng oxirgi,yangi ilmiy adabiyotlarda boshqaruv shakllari quyidagicha tasniflanadi; -Ommaviy boshqaruv organlarining ( davlat va xo’jalik boshqaruvi organlarining ) huquqiy boshqaruv shakllari. -Ommaviy boshqaruv organlarining (davlat va xo’jalik boshqaruv organlarining ) nohuquqiy ( tashkiliy )boshqaruv shakllari. Ommaviy boshqaruv organlari faoliyatining huquqiy va nohuquqiy (tashkiliy)shakllari deb ularning faoliyatida o’zlariga qonunlar va kodekslar bilan berilgan vakolatlarni,huquq hamda majburiyatlarni kundalik tarzda amalga oshirilishiga qaratilgan boshqaruv shakliga aytiladi. Ommaviy boshqaruv organlari faoliyatida boshqaruvning huquqiy shakllari deb u yoki bu ommaviy boshqaruv organi va ular mansabdor shaxslarining harakatlari va qabul qilgan qarorlarining,qonunlar va kodekslarga hamda yuqori turuvchi organlar xujjatlariga to’la mos ravishdagi yuridik javobgarlikni keltirib chiqaruvchi harakatga aytiladi. Ommaviy boshqaruv organlarining va ular mansabdor shaxslarining har bir xarakati,qabul qilgan qarori qonunlarga,kodekslarga asoslangan bo’lishi kerak. Ommaviy boshqaruv organlari jamiyatda uchratishi mumkin bo’lgan har bir vaziyatini qonunlarga mujassamlashtirish o’ta murakkab ish.Biror bir soha bo’yicha qonun qabul qilib,o’sha qonunda amaliyotda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan barcha vaziyatlarni belgilab qo’yishning deyarli imkoni yo’q.Shu sababli ham qonunlar va kodekslardagi ayrim masalalarni qo’shimcha ravishda,qonunlar maqsad va prinsiplarga mos ravishda aniqlashtirish,oydinlashtirish zaruriyati paydo bo’ladi.Ushbu vazifani odatda Ozbekiston Respublikasi Prezidenti hujjatlari yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi hujjatlari amalga oshiradi.Yangi qonunlar va kodekslarning ayrim normalarini detallashtiradi.Shu tariqa ommaviy boshqaruv organlarining u yoki bu vaziyatlarda qanday harakat qilishi lozimligini belgilab beradi.Bu esa ma’muriy huquqda ommaviy boshqaruv organlarining huquqiy shakllari deb nomlanadi. O’z navbatida huquqiy boshqaruv shakllari ham 2 turga ajratiladi. a) Huquq normasini o’rnatilishi, b) Huquq normasining qo’llanilishi. Huquq normasini o’rnatish ( boshqaruv aktlarini qabul qilish ) Ommaviy boshqaruv organlariga qonunlar bilan belgilab berilgan vakolatlarni,huquq va majburiyatlarni amalga oshirish mexanizmlarini aniqlashtirishga qaratilgan ijro hokimyati organlarining norma ijodkorligi faoliyatidagi harakatlaridir Huquq normasini o’rnatish asosan boshqaruv aktlarini qabul qilishdan iborat. Boshqaruvning huquqiy aktlari deganda,ijro etuvchi hokimiyat subyektlarining bir tomonlama hokimiyat ko’rsatmalarini ifodalash,yuridik oqibatlarni vujudga keltirish va bajarishi majburiy bo’lgan aktlar tushuniladi. Huquqiy aktlar boshqaruv qarorlarining yuridik shakli hisoblanadi.Ijro etuvchi hokimiyat organi (mansabdor shaxs) vakolati doirasida hukumat akt qabul qilishi orqali umumiy ( normativ) yoki individual ( yakka,ma’muriy ) ahamiyatga ega bo’lgan masalalarni xal etadi. Boshqaruvning huquqiy akti imperativ xususiyatga ega bo’lib,uning talablari qaysi subyektga qaratilgan bo’lsa,uning uchun majburiy bo’ladi. Hukumat aktlarning ijrosi,uni talablarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxslarni yuridik javobgarlikka tortish taxdidi bilan ta’minlanadi. Boshqaruvning huquqiy aktlari : birinchidan,davlat boshqaruv sohasida xulq – atvor qoidalarini o’rnatadi,ikkinchidan,aniq bir me’yoriy-huquqiy munosabatni vujudga keltiruvchi yuridik fakt sifatida namoyon bo’ladi.Masalan,vazir o’z buyrug’i bilan tegishli sohaga faoliyat yurituvchi barcha davlat organlari,mansabdor shaxslar,korxona va muassasalar uchun majburiy bo’lgan qoidalar o’rnatadi. Boshqaruvning har qanday shakldagi huquqiy akti qonunosti xususiyatga ega bo’ladi,ya’ni ular vakolatli davlat organlari tomonidan konstitutsiya va qonunlarga asoslanib va ularni ijro etish maqsadida qabul qilinadi. Boshqaruv aktlari boshqaruv subyektlari tomonidan mamlakatning xo’jalik, ijtimoiy-madaniy,ma’muriy-siyosiy sohalariga kundalik hamda bevosita raxbarlik jarayonida qabul qilinadigon qarorlaridir. Boshqaruv aktlari o’rtasida ijro etuvchi hokimiyat organlari ( mansabdor shaxslar ) tomonidan qabul qilinadigan aktlar alohida ahamiyatga egadir. Huquqiy akt-bir tomonlama tartibda,ya’ni ommaviy boshqaruvning maxsus organi yoki mansabdor shaxs tomonidan qabul qilinadi. Boshqaruvning huquqiy aktlari huquq normalarini o’rnatadi,o’zgartiradi va bekor qiladi; keng doiradagi shaxslar ishtirok etgan munosabatlarni bir xil tartibga solidi; boshqaruv tartibini,ma’muriy majburlov choralarini qo’llash imkoniyatini belgilab beradi. Boshqaruv aktlari boshqa huquqiy aktlarning qabul qilinishida xizmat qiladi. Masalan; O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni asosida,Vazirlar Mahkamasining qarori asosida vazirliklar, davlat qo’mitalari,yoki boshqa organlarning normativ hujjatlari qabul qilinadi. Huquqni qo’lash ommaviy boshqaruv organlari va ular mansabdor shaxslarining qonunlar bilan belgilab berilgan vakolatlarni,huquq va majburiyatlarni amalga oshirish mexanizmlarining ijro hokimiyati organlari tomonidan huquq normasi o’rnatilganidan so’ng uni qo’llash yuzasidan qaror qabul qilishi shaklida namoyon bo’ladigon faoliyatdir. Dastavval huquq normasini o’rnatish deb nomlangan boshqaruvining huquqiy shakliga misol keltiramiz Huquqiy shakl turi Huquqiy shaklining nomlanishi Misol Huquq normasining o’rnatilishi “ Chakana savdo va xizmat ko’rsatish sohasida o’tkaziladigan soliq tekshiruvlarida nazorat xaridini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida,, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2013-yil 28-iyunda ro’yxatdan o’tkazildi,ro’yxat raqami 2475 Aholiga chakana oziq-ovqat savdosi bilan shug’ullanuvchi A ismli tadbirkor subyektining do’konida tuman soliq inspeksiyasi vakillari fiskal xotirali nazorat kassa mashinasidan foydalanayotganligini tekshirish maqsadida nazorat xaridi shaklidagi soliq nazorati tadbirini o’tkazishga qaror qildi va tuman soliq inspeksiyasi raxbari shu masala yuzasidan buyruq chiqardi.So’ng ular shu buyruq bilan kelib tadbirkorlik O’rnatilgan huquq normasining qonunlar va kodekslarga mosligi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi, “ Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi qonun subyektini do’konida naqd va bank plastic kartochkasidan foydalangan holda biron bir maxsulotni xarid qilishdi,shu tariqa nazorat xaridini o’tkazdi.Nazorat xaridi davomida tadbirkorning naqd pul uchun nazorat kassa mashinasidan chek bermaganligi aniqlandi.So’ngra soliq inspeksiyasi vakillari o’z xizmat guvohnomalarini taqdim qilib,bu nazorat xaridi bo’lganligini ta’kidlashdiva qisqa muddatli tekshiruvni boshlashdi Qonunlar va kodekslarning Konstitutsiyaga mosligi O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi Eslatma! Ushbumisoldatumansoliqinspeksiyasixodimlario’zhattixarakatlarininghuquqiylig inita’minlashiuchunquyidagilargaqat’iyrioyaetishishart; - O’rnatilganhuquqnormasichegarasidanchiqmasligi.Bu“Chakanasavdovaxizmatk o’rsatishsohasidao’tkaziladigansoliqtekshiruvlaridanazoratxaridiniamalgaoshiris htartibito’g’risidaginizomnitasdiqlashhaqidaO’zbekistonRespublikasiAdliyavazir ligitomonidan 2013-yil 28-iyundaro’yxatdano’tkazildi,ro’yxatraqami,2475 huquqnormasidir. - Ushbuo’rnatilganhuquqnormasihamo’znavbatidaO’zbekistonRespublikasiSoliqK odeksiningyoki ,, Davlatsoliqxizmatito’g’risida”giqonuniningyoxud ,,Xo’jalikyurituvchisubyektlariningdavlatnazoratito’g’risida”giqonuniningtegishl imoddalarivabandlarigato’liqmosravishdaqabulqilinganbo’lishishart. -O’z navbatida mazkur qonunlar ham mantiqan O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi moddalari va bandlariga mos bo’lishi lozim. Mana shu talablarga mos bo’lgan ommaviy boshqaruv organining ( tuman soliq inspeksiyasining ) harakatlarini huquqiy shakldagi harakatlar deyish mumkin. Endigi navbatda huquq normasini qo’llash deb nomlangan boshqaruvining huquqiy shakliga misol keltiramiz.Bunda tizimli va tushunarli bo’lishi uchun yuqoridagi kazusli vaziyatni davom ettirgan holda kazusdagi huquqni qo’llash shaklida qabul qilingan qarorlarga misol keltiramiz Yuqorida biz huquqni qo’llash, ommaviy boshqaruv organlari va ular mansabdor shaxslarning qonunlar va kodekslar bilan belgilab berilgan vakolatlarni, huquq va majburiyatlarni amalga oshirish mexanizmlarining ijro hokimiyati organlari tomonidan huquq normasi o’rnatilganidan so’ng unib qo’llash yuzasidan qaror qabul qilish shakllida namoyon bo’ladigan faoliyati degan ta’rifni ilgari surdik. Xo’sh, chakana savdo va xizmat ko’rsatish sohasida o’tkaziladigan soliq tekshiruvlarida nazorat xaridini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi nizom tasdiqlanib, huquq normasi o’rnatilgan ekan, mazkur tadbirni o’rnatish asoslari, muddatlari,ishtirokchilari va boshqa zarur shartlarini huquqiy asoslantirilgan tarzda tuman soliq inspeksiyasi buyruq qabul qilishi shart. Mazkur buyruqda yuqoridagi ta’kidlangan barcha shartlar o’z ifodasini topishi lozim. Eng avvalo nazoratni bunday shaklini qo’llashga bo’lgan zarurat va asos aniq hamda to’liq keltirilishi darkordir. Demak, ushbu shartlar aniq va to’liq asoslantirilgan tarzda qabul qilingan nazorat haridini o’tkazish to’g’risidagi qaror huquqni qo’llash hisoblanadi. Ya’ni soliq inspeksiyasi rahbari qonuniy va hatto konstitutsiyaviy asoslarga ega bo’lgan, avval o’rnatilgan huquq normasiga asoslangan va uning ijrosini ta’minlash maqsadida qabul qilgan buyrug’i huquqni qo’llash deb ataladi. Shunday qilib, ommaviy boshqaruv organlarining boshqaruv shakllarining huquqiy shakllari turlari bo’lgan huquq normasini o’rnatish va huquqni qo’llash turlari bir-biri bilan bevosita bog’liqlikda va bir-birini to’ldirib turish xususiyatiga ega. Ta’kidlash kerakki, bunda shartli ravishda avval huquq normasi o’rnatilishi shart, so’ngra uni qo’llash mumkin.Agar uning aksi yuz beradigan bo’lsa, ya’ni huquq normasi o’rnatilmasidan u qo’llanilsa, bunday harakat o’z-o’zidan nohuquqiy yoxud noqonuniy hisoblashga asos bo’ladi. Ommaviy boshqaruv organlarining faoliyatida nohuquqiy (tashkiliy ) shakllari deb, boshqaruv organining huquqiy shakllarini amalga oshirish maqsadida qo’llaniladigan harakatlar algoritimi tushuniladi. O’z navbatida ushbu shakl ham 2 turga ajratiladi. Bular: - Tashkiliy shakllar - Moddiy texnik shkllar Tashkiliy shakllar deb ommaviy boshqaruv organining huquqiy shakllarida belgilangan vakolatlarni, huquq va majburiyatlarni amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan taskiliy, uslubiy harakatlar algoritmini amalga oshirish tushuniladi. Moddiy texnik shakllar deb ommaviy boshqaruv organining huquqiy shakllarida belgilangan vakolatlarni, huquq va majburiyatlarini amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan moddiy ajratmalar, ommaviy boshqaruv organining resurslarti, kuch va vositalarining ajratilishi, foydalanilishiga aytiladi. Boshqaruvning ushbu shaklini ta’riflar ekanmiz, yuqoridagi tuman soliq inspeksiyasi misolini davom ettirish maqsadga muvofiq. Tashkiliy shakllarga quyidagfilar taalluqli. Bunda tuman soliq inspeksiyasi hodimlari mazkur tadbirkorlik subyekti ustidan jismoniy yoki yuridik shaxs tomoonidan kelib tushgan shikoyatini o’rganib chiqadi. Jumladan, tegishli bo’lim shikoyatni ro’yxatga oladi, shikoyat mazmuni bo’yicha murojaatchi bilan bog’lanishi mumkin, ustidan shikoyat kelib tushgan tadbirkorlik subyektining soliq organi ixtiyorida mavjud bo’lgan soliq hisobotlarini o’rganishi mumkin, uning soliq to’lash to’lash tarixini o’rganishi mumkin, tadbirkor faoliyat yurituvchi hudud uchastka soliq inspektoridan tavsiyanoma so’rashi mumkin, shikoyat yuzasidan qisqa muddatli tekshirish o’tkazish yoki o’tkazmaslik to’g’risida kengashisgi mumkin, so’ngra soliq o’rgani ish yurituvchisi tomonidan tekdshirish o’tkazish to’g’risida soliq o’rgani rahbari imzolaydigan buyrug’ loyihasini tayyorlaydi va boshqa shu kabi hasrakatlarni amalga oshiradi. Bularning barchasini ommaviy boshqaruv organlarining boshqaruvidagi tashkiliy shakllari deb ataladi. Boshqacha qilib ta’kidlaganda, boshqaruvning huquqiy shakllari tomonidan o’rnatilgan tartib qoidalarini bevosita ro’yobga chiqarish yo’lida amalga oshiriladigan ish yurituv jarayoniga aytiladi. Boshqaruv nohuquqiy shaklining 2-turi bu moddiy texnik shaklidir.Bunda yuqoridagi misol asosida davom ettirgan holda shuni ta’kidlash kerakki, tuman soliq inspeksiyasi chakana savdo va xizmat ko’rsatish sohasida o’tkaziladigan soliq tekshiruvlarida nazorat xaridini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi nizom talablariga ko’ra o’z kuch va vositalaridan foydalanishi mumkin.Bunda mazkur davlat boshqaruvi organi belgilangan tartibda nazorat xaridini o’tkazishda foydalanish uchun milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari O’zbekiston Respublikasi davlat soliq qo’mitasining noddiy yordam, ijtimoiy himoya, soliq organlarini rivojlantirish va ko’zda tutilmagan xarajatlare maxsus jamg’armasi mablag’lari hisobidan ajratadi, nazorat xaridi o’tkazilganidan so’ng soliq o’rgani hodimlari qisqa muddatli tekshiruvni e’lon qoladi va ularning yakunlari tekshiurilgan tadbirkorga ham tekshiruvlar natijalari bo’yicha tuzilgan bayyonnomaning bir nusxasini tekshiriluvchining imzosini olib unga topshirish jarayonidagi maxsus pul mablag’ining ajratilishi va tekshiriluvchiga bayyonnomaning bir nusxalarining topshirilishi ham boshqaruvning moddiy texnik shakliga misol bo’la oladi, ommaviy boshqaruv organining u yoki bu o’z vakolatiga taalluqli bo’lgan tadbirni o’tkazish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan kuch va vositalari, boshqaruvning nohuquqiy moddiy texnik shakllaridir. Ta’kidlash kerakki ko’lab adabiyotlarni boshqaruvni ushbu shaklini nohuquqiy degan ta’rifni ishlatadi. Nazarimizda ushbu ahtama uning asl ma’nosini bera olmaydi. Shu bilan birga bunday atama talabalar orasida uni huquqqa hilof degan ma’nolarda tushunishga ham olib kelish mumkin. Shuning uchun ommaviy boshqaruv organlarining boshqaruv shakllarini huquqiy va tashkiliy deb atash maqsadga muvofiq. Boshqaruv shakllari huquq yoki tashkiliy shakllarga ajratilishi shartli tushunchalar ekanligini ta’kidlash zarur. Chunki biri ikkinchisisiz mavjud bo’la olmaydi,ya’ni ular bir tizimning ajralmas qismlaridir. Shu shaklni chizma ko’rinishida batafsil tushunib yetish uchun quyidagi №3 chizmaga qarang. №3 chizma. Ommaviy boshqaruv organining 3. Davlat boshqaruvining maxsus shakllari. Paragraf mazmunini o’zlashtirish uchun kichik kazusli misol Talaba qonunchilikda belgilangan 74 soatdan ko’p miqdorda uzrli sabablarsiz dars mashg’ulotlarini qoldirdi.Natijada tegishli fanlar professor – o’qituvchilar talaba tehsil oluvchi dekanatiga bildirgilar kiritdi,talabaning o’zi ham bir necha bor tushuntirish xatlari taqdim etdi.Belgilangan tartibda talabaga qayta o’zlashtirish uchun vaqt va imkoniyat yaratildi,shunga qaramasdan talaba vaziyatni o’zi uchun ijobiy tomonga o’zgartira olmadi. Yakunda tegishli tartibda institut rahbarining buyrug’i rasmiylashtirildi. Buyruqda talabaning shikoyat keltirishi mumkinligi to’g’risidagi band ham mustahkamlab qo’yildi. 1.Mazkur vaziyatda boshqaruvning huquqiy shakllarini aniqlang 2.Mazkur holatga huquq normasini qo’llash amalga oshirilganmi 3.Mazkur vaziyatda qanday tashkiliy-uslubiy ishlar amalga oshirilgan bo’lishi mumkin. Huquq Huquq Tashkiliy Moddiy-texnik Maxsus shakllar deb nomlashimiz prinsipial ahamiyatga ega emas.Keyinchalik uni yangi qirralari kashf qilinishi orqali uni boshqacha nomlash ham mumkin.Asosiysi bugungi kunda shunday maxsus boshqaruv shakllari degan shartli nomlanishdagi kategoriyalarning mavjudligi,uning ommaviy boshqaruv organlari faoliyatiga, qolaversa rasmiy hujjat shakliga kirgandan so’ng jamiyat hayotiga ham ta’sir etishi hamda ushbu shakllarning ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltira olishi faktini o’rganishi zaruriyati mavjud. Ushbu maxsus boshqaruv shakllariga ommaviy boshqaruv organi yoki uning bir qismining istiqboldagi rivojlanish va zamonaviy yondashuvlarni qo’llash faoliyati tushuniladi.Odatda ushbu shakllar konsepsiyalar,strategiyalar,doktrinalar va yo’l xaritalari shaklida namoyon bo’ladi. Strategiya,konsepsiya va doktrina tushunchalari bir –biriga yaqin tushunchalar va ular istiqbolda erishish lozim marralarni,rejalarni,loyihalarni idora etadi.Ushbu tushunchalar bir-biriga o’xshash va yaqin bo’lsada ma’lum farqlarga ham ega ekanligini ta’kidlash lozim. Xususan ayrim jixatlariga ko’ra strategiya keng va umumiy ahamiyatga ega.Har qanday davlat,xalqaro hamjamiyatning bir qismi sifatida o’z istiqbolini 10,20,30 hatto 50 yilga mo’ljallangan strategiyalarni qabul qilishi mumkin. Ularning ayrim yo’nalishlari yoki davrlardagi marralarga erishish uchun konsepsiya yoki doktrina shakldagi hujjatlarni ham qabul qilishi mumkin. Ma’lumki,bugungi kunda ijro hokimyatining ma’lum tarmoqlarida ham o’zlarining rivojlanishi strategiyalari,konsepsiyalarini qabul qilmoqdalar. Dasturlar va yo’l xaritalari ham strategiya,konsepsiya va doktrinalardan so’ngi o’rinlarda turuvchi odatda qisqa muddatli istiqbolga ( 1 yilga )mo’ljallangan loyihalardir.Ushbu rejadagi,loyihadagi tadbirlarni bosqichma –bosqich amalga oshirish orqali u huquqiy,bajarilishi majburiy bo’lgan kategoriyaga aylanadi. Strategiya va konsepsiya shaklidagi hujjatning boshqa huquqiy,ijro etilishi majburiy bo’lgan hujjatlardan bir qator xususiyatlari bilan farqlanadi. Strategiya,konsepsiya va doktrina shaklidagi hujjatning normativ –huquqiy hujjatlardan farqi. Strategiya,konsepsiya va doktrina shaklidagi hujjatning o’ziga xosligi Normativ –huquqiy hujjatlarning o’ziga xosligi Istiqbolga mo’ljallangan qarashlar,g’oyalar yo’nalishlar yig’indisi Rasmiy ravishda tayyorlanib,taxlil qilinib,huquqiy va boshqa ekspertizalardan o’tkazilgan,ro’yxatga olingan va bajarilishi majburiy kuchga ega bo’lgan rasmiy hujjat Kelgusida davlat va jamiyat hayotidagi obyektiv o’zgarishlar ta’siri ostida strategiya,konsepsiya va doktrinalarning u yoki bu qismi o’zgarishi ommaviy va xususiy huquq subyektlari huquq va manfaatlariga javob bermay qolishi natijasida bajarilmasdan qolishi mumkin Normativ –huquqiy hujjatining barcha normalari rasmiy kuchga kirganidan keyin ijro etilishi va ommaviy boshqaruv organlarining mansabdor shaxslariga ma’lum huquq va majburiyatlar yuklanadi Bir qator yangi normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinishi yoki eskilari ma’lum o’zgarishlarga uchrashi kuzatiladi Rasmiy qabul qilingan hujjat amalda o’z kuchida turli yuridik faktlarga huquqiy ta’sir etishda davom etadi Odatda o’rta va uzoq istiqbolga mo’ljallanadi Odatda muddatsiz yoki yangisi qabul qilinmaguncha davom etadi Bajarilishi ommaviy boshqaruv organlaridan talab qilinadi Bajarilishi ommaviy va xususiy huquq subyektlaridan birdek talab qilinishi mumkin Odatda amalga oshirish mexanizmlari no’malum holatda bo’ladi Mexanizmlari aniq belgilangan bo’ladi Hoxish,istak yoki tasavvurdagi ideal holat Jamiyat hayotga bevosita bugungi kunda ta’sir qiladigan real holat Ilmiy –nazariy nuqtai nazardan strategiya,konsepsiya va doktrinalar,yuqoridagi jadvalda ko’rsatilgan xususiyatlardan kelib chiqib,hamda ma’lum o’zgarishlarga uchrashi mumkinligini e’tiborga olib,parlament,mahalliy vakillik organlari kabi kollegial institutlar tomonidan e’lon qilinishi maqsadga muvofiq bo’lishi mumkin.Ammo,ta’kidlash lozim,bugungi kunda O’zbekiston Respublikasidagi barcha darajadagi vakillik organlari faoliyatida,eski tuzum davridan qolgan,boqimandachilik kayfiyati ma’lum darajada saqlanib qolmoqda va natijada barcha strategiya,konsepsiya va doktrina kabi muhim istiqbolli hujjatlar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumat tashabbusi bilan amalga oshirilmoqda . Ommaviy boshqaruv organlari faoliyatida maxsus boshqaruv shakllari ( strategiya,konsepsiya,doktrina,yo’l xaritasi )ga quyidagilar misol bo’lishi mumkin. Strategiya 2017-yil 7-fevralda qabul qilingan “2017-2021- yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” Konsepsiya 2010-yil 12-noyabrda e’lon qilingan O’zbekiston respublikasida demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish konsepsiyasi 2017-yil 8-sentabrda qabul qilingan O’zbekiston respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi 2018-yil 8-avgustda qabul qilingan “Norma ijodkorligi faoliyatini takomillashtirish konsepsiyasi. Doktrina Doktrina tushunchasi mazmun –mohiyatiga ko’ra siyosiy va ilmiy kategoriya bo’lib,uni huquqiy kategoriyaga bog’liqligi yuqori darajada o’rin tutmasligini ta’kidlash joiz. Doktrina 2 ko’rinishda bo’ladi.Bular yuqorida ta’kidlanganidek ilmiy va siyosiy. - Ilmiy doktrinalarga ko’ra turli sohalardagi olimlar,shu jumladan huquq sohasi olimlarining umum tan olingan qarashlari va g’oyalari nazarda tutuladi. - Siyosiy doktrinalarga siyosiy arboblarning qarashlari,chiqishlari va ilgari suradigan takliflari hamda murojaatlarini keltirish mumkin Dastur 2019-yil 17- yanvarda qabul qilingan “2017- 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”ni <<Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili>>da amalga oshirishga oid davlat dasturi Yo’l xaritasi O’zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasining samarali amalga oshirilishi bo’yicha <<yo’l xaritasi>> Xalq ta’limi tizimida maktab va maktabdan tashqari ta’lim sifatini yanada yaxshilash bo’yicha bosqichma bosqich chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratilgan yo’l xaritasi Ma’muriy huquq doirasida ommaviy boshqaruv organlari tomonidan boshqaruvning maxsus shaklini o’rganish natijasida ushbu organlar va ularning mansabdor shaxslari xatti-harakatlariga baho berish,ularning qabul qilayotgan qarorlari va chiqarayotgan hulosalarining qanchalik huquqiy tomondan asoslanganligiga,adolatlilik,xolislik va ochiqlik prinsiplariga mosligiga baho berish imkoniyatini yaratadi. Paragraf mazmunini o’zlashtirish uchun kichik kazuzli misol 2030-yilgacha xalq ta’limi tizimini rivojlantirish Konsepsiyasi qabul qilinganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligining strategik taxlil ,progressiv pedagogik texnalogiyalar va ta’lim sohasida yangi tashabbuslarni joriy etish boshqarmasiga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasidan konsepsiyada belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan yo’l xaritasini tayyorlab Vazirlar Mahkamasiga tasdiq uchun taqdim etish topshirig’i kelib tushdi.Shu munosabat bilan Vazirlik tegishli xat bilan ta’lim sohasini takomillashtirish masalalariga oid olib borilgan ilmiy va taxliliy tadqiqotlar natijalarini so’rab tegishli OTM lariga,O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiga,O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi parlament tadqiqotlari va qonunchilik muammolari Institutiga boshqa ta’limga aloqador tashkilotlarga xat yo’lladi.Mazkur masala yuzasidan soha mutaxassislari bilan konferensiya o’tkazish masalalari belgilanib olindi. 1.Mazkur vaziyatda boshqaruvning qanday maxsus shakli qo’llanilgan 2.Ma’muriy huquq subyektlari maqomiga huquqiy baho bering 3.Ushbu holatda Ma’muriy huquq predmeti doirasidagi ijtimoiy munosabatga misol mavjudmi ? 4. Davlat boshqaruvi organlari faoliyatida boshqaruvning ma’muriy – huquqiy shartnoma shakllari Ommaviy boshqaruv organlari faoliyatida boshqaruvning ma’muriy-huquqiy shartnoma shakli O’zbekiston huquq tizimi uchun nisbatan yangi shakl bo’lib bugungi kunda amaliyotda kam uchraydigan va yetarli darajada ilmiy tadqiq etilmagan qismidir.Ammo ta’kidlash kerakki,shunday bo’lsada O’zbekiston Respublikasi ijro hokimyati organlari tizimida ham ma’muriy -huquqiy shartnomalardan foydalangan holdagi boshqaruv shakli mavjudligini,faqat ular yetarli darajada ilmiy tadqiq etilmaganligini kuzatish mumkin. Ma’muriy-huquqiy shartnomalar nazariy jihatdan subyektlariga ko’ra 2 guruhga bo’linadi. 1.Yuridik shaxslar bilan tuzildigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar 2.Jismoniy shaxslar bilan tuziladigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar Muddatiga ko’ra -Ma’lum muddatga tuziladigan ma’muriy –huquqiy shartnomalar -Noma’lum muddatga tuziladigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar Boshqaruv faoliyatining (hararakatlarini) amalga oshirishning huquqiy shakllaridan biri ma’muriy-huquqiy shartnoma tuzish hisoblanadi. Ma’muriy-huquqiy shartnoma-bu ommaviy boshqaruv organining o’ziga berilgan qonuniy vakolatlari doirasida ularni samarali amalga oshirish, jamiyatning huquq va manfaatlarini ro’yobga chiqarish maqsadida turli mulkchilik shakllaridagi yuridik va jismoniy shaxslar bilan tuziladigan shartnomasi bo’lib, ularga o’z funksiyalari va vakolatlariga oid ayrim boshqaruv bilan bog’liq bo’lgan ustunliklarining ta’minlanishi tushuniladi. Xozirgi sharoitda ma’muriy-huquqiy shartnomalarning ahamiyati ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ko’maklashadi. Bunday ommaviy huquqning bu shaklini o’rnatishni nafaqat ijro etuvchi hokimyat sohasida intizom va javobgarlikni kuchaytiruvchi, balki shartnoma vakolatlarini qo’llash orqali boshqaruv vazifalarini hal etishning huquqiy mexanizmlarini yaratishga yo’naltirilgandir. Ommaviy huquqiy tartibga solishda shrtnomalardan foydalaniladi. Ommaviy huquqiy sohada shartnomalar, ommaviy manfaatlarni qondirish maqsadida, boshqaruv funksiyalarini (masalan muvofiqlashtirish, bo’ysunish, tashkil etish, taqsimlashni) o’z zimmasiga oladi. Ma’muriy-huquqiy shrtnomalar muammosiga nafaqat moddiy ma’muriy-huquqiy normalar, ya’ni munosabat ishtirokchilari, ularning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini, ijro etish tartibini o’rnatuvchi normalar orqali, balki unga ma’muriy- protsessual huquq nuqtayi nazaridan ham yondashish zarur bo’ladi. Ma’muriy huquqiy shartnomalarga maxsus majburiyatlar (shartnomalar) ni nazarda tutadigan va oddiy fuqarolik-huquqiy shartnomalar doirasidan tashqari chiqadigan shartnomalarni kiritish mumkin. Mazkur shartnomlarda davlat va jamiyat manfaatlarini qondirishni nazarda tutgan davlat vazifalarini amalga oshirishi tushuniladi. Ma’muriy-huquqiy shartnomalarning majburiy shartlari ikkinchi ishtirokchi tomonidan bajarilmaganligi-mazkur shartnomalarda ko’jrsatib o’tilgan iqtisodiy sanksiyalarni harakatga keltirishi, shuningdek, ijro hokimyati organi tomonidan shartnomaning bir tomonlama bekor qilinishiga olib kelishi mumkin. Ijro etuvchi hokimyat organi shartnoma munosabatlariga kirishganda,uning ijro etilishini nazariy qilish, barcha hujjatlar bilan tanishib chiqish, shartnoma subyektlarining faoliyatini tekshirish vakolatiga ega bo’lishi kerak.Nazoratni amalga oshirish tartibi va usullari shartnomaning o’zida nazarda tutishi lozim. Ijro etuvchi hokimiyat organi nazarda tutilmagan holatlarning vujudga kelishi bilan shartnomani bir tomonlama tartibda,uni moliyaviy va boshqa muhim shartlarini buzmagan holda o’zgartirish,imkoniyatiga ega bo’lishi kerak.Mazkur shartnoma bo’yicha vujudga keladigan barcha nizolar ma’muriy va sud tartibida hal qilinishi kerak. Shartnoma munosabatlari subyektlari ustidan shikoyat qilish va prokurorning mazkur shartnoma va uning ijrosi ustdan protesti-ma’muriy sudlar tomonidan,ularning tashkil etilishiga qadar esa tegishli sudlar ( masalan xo’jalik sudlari)tomonidan ko’rib chiqilishi lozim. Shartnomalarni tuzish va ijro etishda belgilangan doirada,fuqarolik qonunchiligi bilan o’rnatilgan shartnomalarning umumiy talablaridan foydalanish kerak. Masalan: Shartnoma shakli,shartnomada o’rnatiladigan muddatlar,shartnoma ishtirokchilari,va ularning ma’muriy - huquqiy holati,shartnomalarni ijro etish,shartnomada nazarda tutilgan majburiyatlar bajarilishini ta’minlash, shartnoma shartlarini buzganlik uchun javobgarlik,shartnoma shartlarini o’zgartirish hamda uni bekor qilish va hokazo. Ma’muriy-huquqiy shartnomalar nazariy jihatdan subyektlariga ko’ra ikkita guruhga bo’linadi. -Yuridik shaxslar bilan tuziladigan ma’muriy huquqiy shartnomalar. - Jismoniy shaxslar bilan tuziladigan ma’muriy –huquqiy shartnomalar Muddatiga ko’ra - Ma’lum muddatga tuziladigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar - Noma’lum muddatga tuziladigan shartnomalar Darajasiga ko’ra - Respublika darajasidagi ma’muriy –huquqiy shartnomalar - Mahalliy darajadagi ma’muriy-huquqiy shartnomalar Ma’muriy-huquqiy shartnomalarga oid ushbu nazariy kategoriyalarni tahlil qilishdan oldin ushbu tushuncha ta’rifini keltiragigan bo’lsak ,Ma’muriy-huquqiy shartnoma-bu ommaviy boshqaruv organining o’ziga berilgan qonuniy vakolatlari doirasida ularni samarali amalga oshirish,jamiyatning qonuniy huquq va manfaatlarini ro’yobga chiqarish maqsadida turli mulkchilik shakllaridagi yuridik va jismoniy shaxslar bilan tuziladigan shartnomasi bo’lib ularga o’z funksiyalari va vakolatlariga oid ayrim boshqaruv bilan bog’liq bo’lgan ustunliklarni ta’minlanishi tushuniladi. Shu masalaga alohida urg’u berish lozimki,ma’muriy huquqiy shartnomalar fuqarolik-huquqiy shartnomalardan tubdan farq qiladi.Fuqarolik-huquqiy shartnomaning huquqiy asoslari mavjud va u yillar davomida shakllanib ulgurgan.Jumladan O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 26-bobi O’zbekiston Respublikasining “Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida”gi qonuni kabi normativ- huquqiy asoslarini tashkil etadi.Ammo ularning barchasi fuqarolik sohasiga oid bo’lgan shartnomalardir.O’zbekiston Respublikasining “Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida”gi qonuni 8-9-moddalarida mustahkamlangan normalar ham ma’muriy-huquqiy shartnoma mazmunini bera olmaydi.Ommaviy boshqaruv organlarining xo’jalik yurituvchi subyektlar bilan tovarlar yetkazib berish va xizmatlarni amalga oshirish yuzasidan tuziladigan shartnomalari fuqarolik-huquqiy shartnomalar guruhiga taaluqli bo’lib unda shartnoma predmetiga ommaviy boshqaruv organi vakolatlari,huquq va majburiyatlari,tuzilmaviy masalalar kiritilmaydi. Ma’muriy –huquqiy shartnomalarning nazariy tasniflanishiga misollar: Tasniflanishi Xususiyati Amaliy misollar Subyetlariga ko’ra Yuridik shaxslar bilan tuziladigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar Mahsulot taqsimotiga oid bitim ( bundan buyon matnda bitim deb yuritiladi )shartnoma hisoblanib,unga muvofiq O’zbekiston Respublikasi haq olish asosida va muayyan muddatga chet ellik investorga ( bundan buyon matnda investor deb yuritiladi)bitimda ko’rsatilgan yer qari uchastkasida konlarni aniqlash,qidirish va foydali qazilmalarni kavlab olish hamda shular bilan bog’liq bo’lgan ishlarni olib boorish uchun mutloq huquqlar beradi,investor esa mazkur ishlarni o’z mablag’lari hisobiga va tavakkal qilib amalga oshirish majburiyatini oladi. Jismoniy shaxslar bilan tuziladigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar Kontrakt bo’yicha harbiy xizmatga kirish Ma’lum muddatga tuziladigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar Odatda yuridik shaxslar bilan tuziladigan har qanday shartnoma muayyan muddatga tuziladi Muddatiga ko’ra Nomalum muddatga tuziladigan ma’muriy-huquqiy shartnomalar Davlat xizmatiga qabul qilinayotgan fuqarolar bilan tuziladigan shartnomalar Darajasiga ko’ra Respublika darajasidagi ma’muriy-huquqiy shartnomalar Davlat boshqaruvi organlari social va ijtimoiy ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun nodavlat notijorat tashkilotlariga buydjetdan tashqari mablag’lar hisobidan bevosita davlat ijtimoiy buyurtmasi berish mumkin Mahalliy darajadagi ma’muriy-huquqiy shartnomalar Qonun hujjatlarida belgilangan hollarda vakolatli davlat organlari tomonidan ushlangan transport vositalarini saqlash Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan talab olingan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladi Har bir mintaqada tanlov asosida,mintaqaning ma’muriy- hududiy bo’linishining joylashishidan kelib chiqqan holda transport vositalarini saqlash xizmatlari ko’rsatuvchi bir necha yuridik shaxslar aniqlanishi mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek,ma’muriy-huquqiy shartnomalar masalasi u yoki bu qonunlarning ayrim normalarida ko’rsatilishiga qaramasdan bugungi kunda alohida institute sifatida o’rganilmaydi.Ushbu holat Ma’muriy huquq fani doirasida,xalq tili bilan ta’kidlaganda “ teshi tegmagan”masalalardan biridir.Aynan ushbu shartnoma turning o’rganilishi,aniqlashtirilishi O’zbekiston Respublikada davlat xizmati,davlat xizmatchisi institutining rivojlanishiga ham zamin yaratishi mumkin.Zero,davlat xizmatchisi maqomidagi mansabdor shaxs bilan tuziladigan shartnoma mazmuni bilan oddiy ishga joylashish masalasi bo’yicha tuziladigan mahnat shartnomalari orasida katta huquqiy farq mavjud.Chunki,davlat xizmatchisi- bu boshqaruv bilan bog’liq bo’lgan hokimiyat vakolatiga ega mansabdor shaxs hisoblanadi.Mehnat shartnomasini imzolayotgan ikkinchi tomonda esa har doim ham hokimiy vakolatlar bo’lmasligi aniq.Aynan ushbu joy,ushbu nuqta,hudud bugungi kundagi Ma’muriy huquqning mustaqil institutlaridan biri bo’lgan-Davlat xizmati institutining mehnat huquqi bilan eng yaqin joylashgan chegaralari hisoblanadi.Davlat xizmati va davlat xizmatchilari to’g’risida keyingi bobimizda atroflicha to’xtalamiz. Paragraf mazmunini o’zlashtirish uchun kichik kazusli misol O’zbekiston Respublikasida Davlat Soliq qo’mitasi soliq organlarini yangi kompyuter jihozlari bilan ta’minlash maqsadida ommaviy axborot vositalari orqali kompyuter xaridi tenderini e’lon qildi.Tenderdagi talablarga ko’ra har bir kompyuter narxi 3 mln dan ko’p bo’lmagan,oxirgi rusumdagi qo’shimcha uskunalari bilan jihozlangan hamda 1 kalendar yili davomida dasturlash va sozlash xizmatlari sharti belgilandi.Tenderda Toshkent shahrida ro’yxatdan o’tgan 5 ta va Samarqand shahrida faoliyat yurituvchi 3 ta jami 8 ta mazkur xizmatni ko’rsatishga tayyor xo’jalik yurituvchi subyekt qatnashdi.Natijada Toshkent shahridagi “ REAL LIFE ” MCHJ g’olib deb topildi va DSQ bilan shartnoma imzolanadi.Shartnoma shakllariga ko’ra ma’muriy organ 15% to’lovni amalga oshirdi.Qolgan 10% to’lov bir calendar yili yakunlanganidan keyin amalga oshiriladigan bo’ldi.”REAL LIFE ”MCHJ shartlarda belgilanganidek bir yil davomida dasturlash va sozlash xizmatlarini amalga oshirib keldi. 1. Mazkur vaziyat Ma’muriy huquq predmetiga taalluqlimi ? 2. Mazkur vaziyatdagi shartnoma ma’muriy –huquqiy shartnoma maqomiga egami ? 3. Ma’muriy huquqiy shartnoma tushunchasi va shartlarini yana bir esga oling. 5-Davlat boshqaruvi faoliyatiniig usullari tushunchasi va ahamyati. Boshqaruv jarayonida ijro etuvchi organlar oldida turgan vazifalar muayyan vositalar va usullar orqali amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi usullari ijro etuvchi xokimiyat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan boshqariluvchi obyektlarga va shaxslarga maʼmuriy taʼsir koʻrsatish maqsadida qonunchilikda ruxsat etilgan doirada qoʻllaniladigan usul va vositalardir. Boshqaruv usuli huquqiy vosita sifatida davlat boshqaruvi faoliyatining maqsadlariga erishish, vazifalarini bajarish va funksiyalarini amalga oshirish uchun qollaniladi. O’z navbatida, bosharuv usullari boshqaruv shaklari bilan chambarchas bogliqdir. Chunki, muayyan boshqaruv xarakatlari natijasida yuzaga kelgan huquqiy oqibat (huquqiy akt) asosidagina boshqaruv usullari qollanilishi mumkin. Aniqrogi, boshqaruvning huquqiy shakli bo’lgan boshqaruv xujjatining qabul qilinishi u yoki bu usulning qollanilishiga asos boladi. Boshqaruv usullari ijro etuvchi xokimiyat organlari tomonidan boshqaruv maqsadlari, vazifalari va funksiyalarini amalga oshirish xamda vakolatlarini taminlash vositasi sifatida namoyon boʻladi. Shu bilan birga, boshqaruv usullari muayyan ijro etuvchi organlarning boshqaruv maqsadlariga qanday usul va vositalar bilan erishishini belgilab beradi. Boshqaruv usuli boshqaruv subyektining boshqaruv obyektiga nisbatan maqsadga muvofiq yoʻnaltirilgan taʼsir etish vositasi xamdir. Ilimiy jamoatchilikda ommaviy boshqaruv organlari qo’laydigan uslublar turlari borasida har-xil yondashuvlar mavjud. Xususan M.Shotursunovning fikricha ommaviy boshqaruvda ishontirish, boshqaruv, rag’batlantirish, tarbiyalash va majburlash uslublari mavjud. D.N.Baxraxning fikricha yuqoridagi sanab o’tilgan uslublar bilan bir qatorda ommaviy boshqaruv organlarida normativ tartibga solish ,tashkilashtirish,legallashtirish,vakolat bilan ta’minlash,taqsimlash,xisob-kitob qilish ,nazorat,ishontirish, rag’batlantirish,muammoni bartaraf etish ,majburlash, qurolli bostitish kabi usullarni sanab o’tadi. D.N.Baxrax :ommaviy boshqaruv organlari usullarini ma’muriy organning bevosita va bilvosita ta’sir estish lozimligini ta’kidlaydi.Uning fikricha birinchisi “Buyurilgandek bajar”, ikkinchisi “Vaziyatga qarab bajar” degan tamoyilarga to’gri kelishi kerakligiga urg’u beradi.Bunda albatta olim fikrlarida Sobiq Ittifoq davridan “meros” bo’lib qolgan, ommaviy boshqaruv organlari usullari targ’ibotini sezish mumkin. B.N. Gabrichidzening fikricha ommaviy boshqaruv organlari tabiatiga iktisodiy uslub, statistik uslub, sotsiologik, psixologik va axborot bilan taʼminlash uslublari xos degan fikr bildirib, mazkur uslublar bir biri bilan uzviy bogʻliqlikda bo’lib, ijro xokimiyati uslublariniig yagona majmuyini tashkil etishini taʼkidlaydi. Yu.M. Kozlovning fikricha ishontirish, majburlash va iqtisodiy uslublar ommaviy boshqaruv organlari tomonidan eng koʻp qoʻllanilishini taʼkidlaydi. Olimning nazarida, majburlash uslubining ommaviy boshqaruv organlari oʻz qonuniy maqsad va vazifalarini amalga oshirishi uchun zarur" ekanligini taʼkidlaydi. Shunday qilib, ommaviy (davlat) boshqaruv organlari faoliyatida uslublar deb, boshqaruv organiga qonunan yuklatilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan harakatlari davomida ishlatiladigan vositalari yigindisi tushuniladi. Maʼmuriy huquq nazariyasidagi turli xil uslublarni umumlashtirgan xolda shuni taʼkidlash joyizki, xar bir olim, nazariyotchi ommaviy boshqaruv organlari uslublarini qanday turlarga, toifalarga ajratmasin, ularning mazmuni bir xil bo’lib qolaveradi. Jumladan, bu ommaviy boshqaruvni amalga oshirishga qaratilgan, qonuniy tartibga solingan, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini asossiz cheklamaydigan harakatlar majmuidir. Ommaviy (davlat) boshqaruv organlari faoliyatida uslublar deb, boshqaruv organiga qonunan yuklatilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan xarakatlari davomida ishlatiladitan vositalari yigʻindisi tushuniladi. Paragraf mazmunini uzlashtirish uchun kichik kazusli misol: Oʻzbekiston Respublikasi Davlat soliq qoʻmitasida 2018-yil yakunlari bo’yicha hisobot majlisi bo’lib o’tdi va unda bir qator masalalar ko’rib chiqildi. Xususan majlisda DSK raisining birinchi oʻrinbosari hisobot yili davomida soliq organlari tomonidan byudjetga tushumlarni yashirgan va kamomad bilan to’lagan shaxslarga nisbatan jami 1174ta maʼmuriy ish ochilganligi, insofli soliq toʻlovchilarga o’z vaqtida va to’la hajmda soliqlarni to’laganliklari uchun jami 24ta xujalik yurituvchi subyektlarga “soliq ta’tillari” eʼlon qilinganligi taʼkidlandi. Hisobot yilida namunali xizmati uchun soliq organlari xodimlarining 47 nafari Uzbekiston Respublikasi mustakilligining 27 yilligi" koʻkrak nishoni bilan taqdirlanganligi, aholining soliq to’lovlarini oʻz vaqtida to’lashlari uchun jami 4ta ijtimoiy video rolik tayorlanib davlat telekanallarida efirga uzatilganligi taʼkidlangan. Natijada xisobot yilida avvalgi yillarga nisbatan soliq tushumlari 33%ga oldindan va to’la xajmda ixtiyoriy tulanishi taʼminlanganligi taʼkidlandi. 1.Mazkur misolda Maʼmuriy huquq predmeti mavjudligiga baxo bering. 2. Ommaviy boshqaruv organlari faoliyatida qanday uslublar qo’llanilganligini izohlang. 6.Davlat boshqaruv organlari foalyatida boshqaruv usullari va turlari. Yuqoridagi va oldingi paragrafda davlat boshqaruv foalyatining usullari tushunchasi,mazmuni va bu boradagi olimlar tadqiqotlarinig ilmiy yondashuvlaridan korinadiki, davlat boshqaruv usuli deganda davlat bosharuvini amalga oshirish maqsadida boshqaruv subyektining boshqaruv obyektiga hokimyat tasirini tushunish mumkin. Davlat boshqaruv organlari foalyatidagi boshqaruv usullari haqida to’xtalishdan oldin umumiy boshqaruv usullari haqida to’xtalib o’tamiz. Boshqariv usullari ma’muriy,iqtisodiy va ijtimoiy-psixologik usullardan iborat. Bu usullar boshqaruv subyektining bosqaruv obyektiga tasir ko’rsatishining turli usullarini ifodalaydi hamda o’zaro bog’liqdir. Ushbu usullarning xar biri irodaviy yunalishga, iqtisodiy mazmunga ega bo’lishi hamda ijtimoiy-psixologik ta’sir ko’rsatishi mumkin. Boshqaruv amaliyotida usullar bir-biridan ajratilgan xolda qullanilmaydi. Barcha usullar yagona vazifaga ega, yaʼni boshqaruv maqsadlariga erishishga xizmat qiladi. Ularni muayyan boshqarish subyektlari qullaydilar hamda shu boshqarish obyektlarining xatti-harakatlariga taʼsir koʻrsatadilar. Bir boshqaruv subyektiga bir vaqtning oʻzida bir necha usullar qoʻllanilishi mumkin. Boshqaruvning barcha usullari mazmuni, aniq maqsadga yoʻnaltirilganligi va tashkiliy shakliga ko’ra amaldagi qonunchilik xujjatlariga mos kelishi kerak. Turli xil boshqaruv vaziyatlari, tarmoqlari va soxalarida u yoki bu usullardan koʻproq foydalanish mumkin. Masalan, ishlab chiqarishni boshqarish soxasida iqtisodiy usullar afzal deb topiladi, boshqaruvning taʼlim, madaniyat, sog’liqni saqlash soxalarida ijtimoyi- psixologik usullar keng qoʻllaniladi; mudofaa, ichki ishlar, milliy xavfsizlik sohalarida maʼmuriy usullar ustunlik qiladi. Maʼmuriy usullar boshqaruv subyektining obyektga (fukarolar, yuridik shaxslar, davlat xizmatchilari) bir tomonlama davlat-hokimiyat taʼsiri koʻrsatish orqali ifodalanadi. Bunda ushbu usulni qoʻllayotgan boshqaruv subyekti tegishli boshqariluvchilar uchun majburiy bo’lgan va yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradigan huquqiy aktlarni qabul qiladi. Qabul qilingan qaror, buyruq yoki farmoyishning bajarilmaganligi intizomning buzilishi xisoblanib, aybdorga nisbatan qonunda belgilangan majburlov choralari qoʻllanilishiga sabab bo’ladi. Ma’muriy usullar boshqaruv subyektining boshkaruv obyektiga tasir koʻrsatish usuli sifatida boshqariluvchining irodasini boshqaruvchining irodasiga buysundirishda, yaʼni “Hokimiyatga buysundirishda” namoyon boʻladi. Boshqaruv subyekti uziga berilgan vakolatlar doirasida bir tomonlama ravishda tegishli shakllar (xujjatlar) orqali oʻzining hukmron irodasini ifodalaydi, boshqariluvchilar uchun bajarilishi majburiy boʻlgan koʻrsatmalar, topshiriqlar beradi. Ushbu topshiriqlarning mazmunini boshqariluvchilar uchun beriladigan qaysi harakatlarni qanday usulda va qaysi muddatda bajarish kerakligi yoki qaysi harakatlardan tiyilish lozimligiga doir koʻrsatmalar tashkil qiladi. Bunday usullar muayyan boshqaruv xarakatlarini muvofiqlashtirish, boshqaruv maqsadlariga erishish, tartib va intizomni saqlash uchun nixoyatda zarurdir. Boshqaruv obyektlariga to’g’iridan to’g’ri taʼsir etish (maʼmuriy usul)dan foydalanmay turib davlat boshqaruvining maqsad va vazifalariga erishib boʻlmaydi. Tugʻridan-to’gʻri taʼsir etish-boshqariluvchining irodasiga bevosita taʼsirni, buyruq xususiyatiga ega ekanligini, berilgan ko’rsatmalarning bajarilishini ragʻbatlantirishni oʻzida ifoda etadi. Davlat boshqaruvining maqsad va vazifalariga bilvosita taʼsir etish, yaʼni iqtisodiy usullar orqali xam erishiladi. Iqtisodiy usullar boshqariluvchilarga ularning manfaatlarini qondirish, turli imtiyozli shart-sharoitlar yaratishni nazarda tutuvchi bilvosita taʼsir usulidir. Iqtisodiy usullarning qoʻllanilishi natijasida: - boshqaruv natijalariga erishish uchun boshqariluvchi shaxslarning ongi va irodasiga taʼsir koʻrsatishga; - boshqariluvchi subyektlarning manfaatlariga, extiyojlariga tasir ko’rsatish orqali, ularning namunali xulq-atvorda boʻlishini taʼminlashga; - maʼlum bir xarakatlarni amalga oshirish va qarorlar qabul qilishni belgilovchi boshqaruv aktlari chiqarishga erishiladi Iqtisodiy usullarning qoʻllanilishi maʼmuriy yoki boshqa usullar bilan chambarchas bogʻliq. Iqtisodiy usullar orqali muayyan imtiyozlarning, shart- sharoitlarning oʻrnatilishi natijasida boshqaruvning samaradorligiga maʼmuriy usullar yoki boshqa taʼsir choralari qoʻllanilishi oqibatida erishish mumkin (masalan, soliqlarni oʻz vaqtida toʻlash huquq subyektlarining majburiyati yoki ular majburiy choralar bilan taʼminlangan boʻlsada, iqtisodiy usul sifatida soliq imtiyozi oʻrnatish usulining ko’lanilishi natijasida boshqaruv jarayonida muayyan samarali natijaga olib kelishi mumkin). Iqtisodiy usullarga mehnat jamoalarini ham, alohida xodimlarni ham moddiy rag’batlantirishda foydalaniladigan usullarning barchasi kiradi. Iqtisodiy usullar tizimi foyda, ish xaqi, mukofotlar, kredit, baho kabilarni oʻz ichiga oladi. Birlamchi davlat yoki maxalliy ishlab chiqarish tashkiloti (korxona, birlashma) darajasida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda iqtisodiy rag’batlantirish, xoʻjalik mustaqilligi, soliqqa tortish siyosati kabilar alohida oʻrin tutadi. Iqtisodiy rag’batlantirish boshqaruv usuli sifatida rejali ravishda ishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan xamda mehnat jamoalari va xar bir xodimning ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish xamda uning samaradorligini oshirishdan manfaatdorligini kuchaytirishga qaratilgan tadbirlar tizimidir. Iqtisodiy rag’batlantirish ijtimoiy (mexnat jamoalarining manfaatlari) va shaxsiy manfaatlarning; xodimlarning yuksak ongliligiga asoslangan iqtisodiy xamda maʼnaviy ragʻbatlantirishning; mehnat jamoalari va mansabdor shaxslarning belgilangan topshiriqlar va majburiyatlarni bajarmaganligi xamda ishdagi xatolari uchun moddiy javobgarligini nazarda tutuvchi iqtisodiy jazolarning uyg’unligiga acoslanadi. Mehnatni moddiy ragbatlantirish ham alohida ahamiyatga ega. U ishning miqdori va sifatiga qarab xaq to’lash prinsipi qoʻllanishini, mexnat natijalarining to’gʻri baholanishini, ishning korxona, birlashma, tashkilot foydasi bilan aloqadorligini bildiradi. Moddiy ragbatlantirish turlaridan birini organ, korxona, muassasa va tashkilotlar xodimlarini ish xaqi fondidan mukofotlash, yil natijalari buyicha mukofotlash hamda moddiy rag’batlantirish fondidan beriladigan bir martalik tulovlar tashkil qiladi. Rag’batlantirish fondlarining hajmi rentabellik darajasiga, shuningdek, mexnat unumdorligining usishi, ishlab chiqariladigan mahsulot sifatining yaxshilanishiga bog’liqdir. Mehnat jamoasi (korxona, birlashma) xo’jalik mustaqilligi asosida faoliyat ko’rsatib, ishlab chiqarish faoliyatidan olingan daromadlar xisobidan mahsulot ishlab chiqarish, ilmiy-tadqiqot hamda loyiha va konstruktorlik ishlari, maxsulot va texnikaning yangi turlarini oʻzlashtirish, bosqaruv apparatini saqlash uchun sarflanadigan xarajatlarni toʻliq qoplaydi. Olinadigan foyda byudjet, banklar bilan xisob-kitob qilish, ishlab chiqarishni texnikaviy jihatdan takomillashtirish va rivojlantirish, iqtisodiy ragʻbatlantirish fondlari va zaxiralarini tashkil qilish uchun ishlatiladi. Daromadlarning xarajatlardan koʻpligi ishning rentabelli ekanidan dalolat beradi. Moddiy manfaatdorlik ikki tarkibiy qismdan iborat: moddiy rag’batlantirish va moddiy javobgarlik. Moddiy ragʻbatlantirish choralari xodimlarga samarali mexnati uchun mukofotlar ko’rinishida beriladigan moddiy neʼmatlarning koʻpayib borishini nazarda tutadi. Moddiy javobgarlik choralari esa xodimlarning faoliyati zarar keltirgan xollarda ular oladigan moddiy neʼmatlar miqdorining kamaytirilishini nazarda tutadi. Boshqaruvning iqtisodiy usullariga kredit kiradi. Kredit yordamida qoʻshimcha kapital sarflashni talab etadigan ishlab chiqarish vazifalari xal qilinadi. Kreditdan foydalanish evaziga ishlab chiqarish va tovarlar shaklidagi fondlarning pul shaklidagi fondlarga aylanish jarayoni tezlashadi, ishlab chiqarish va muomala vaqti qisqaradi, pul mablagʻlarining aylanishi tezlashadi. Kredit ishlab chiqarishni kengaytirish xamda fan-texnika taraqqiyotini amalga oshirish uchun zarur boʻlgan pul mablagʻlarining yirik manbaidir. Boshqaruvda boshqa iqtisodiy usullar, chunonchi, soliqqa tortish siyosati xam muhim oʻrin tutadi. Ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun soliqning maqbul foizini belgilash ushbu tashkilotning maxsulot ishlab chiqarishni koʻpaytirishdan manfaatdor bo’lishiga yordam beradi va aksincha, soliqni asossiz ravishda koʻpaytirish ishlab chiqarish faoliyatini ragbatlantirmaydi. Jamiyat uchun muxim bo’lgan ishlab chiqarish soxalarini rivojantirish maqsadlarida davlat imtiyozli soliqlar belgilaydi. Boshqaruvning iqtisodiy usullaridan foydalanish ularning samaradorligini nazorat qilishining amaliy tizimi boʻlishini talab etadi. Maʼlumki, moddiy mukofot, ayniqsa individual mukofot miqdorini oshirish, agar u to’gʻri tanlangan boʻlsa, odatda kutilgan natijaga erishilishini taʼminlaydi. Shu bilan birga, iqtisodiy usullarni noto’gʻri qoʻllash moddiy mukofotlashning kutilgan samaradorligini bermasligiga olib kelishi mumkin. Masalan, asossiz ravishda moddiy mukofot berish ko’p xollarda salbiy oqibatlarga olib keladi, moddiy rag’batlantirishning taʼsir kuchini kamaytiradi. Mukofot miqdorining xaddan tashqari kamligi odatda ragʻbatlantituvchi taʼsir koʻrsatmaydi. Ommaviy boshqaruv organlari tomonidan qoʻllaniladigan turli xil uslublarni umulashtirib, mazmuni jixatidan uch turga boʻlish mumkinligini avvalgi paragrafimizda xam taʼkidlagan edik. Bular -ishontirish uslubi -rag’batlantirish uslubi; - -majburlash uslubi. 7. Ishontirish – davlat boshqaruv faoliyatining usuli sifatida. Ommaviy boshqaruv organi faoliyatida ishlatiladigan uslublardan biri bu ishontirish uslubi boʻlib, davlat dasturlarini, qonun normalarini va umuman davlat siyosatini amalga oshirishning eng afzal va ko’p qo’llaniladigan uslublaridan biridir. Davlat organlarining oʻz faoliyati davomida mazkur uslubdan foydalanishi va koʻzlangan ezgu natijaga erishishi ko’rsatkichining yuqoriligi - davlat va jamiyat ustunligi koʻrsatgichlaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Ommaviy boshqaruv organlarining ishontirish uslubini qoʻllashi maʼmuriy-huquqiy munosabatlar subyektlarining ongiga, dunyoqarashiga va maʼnaviyatiga ijobiy maʼnodagi taʼsir etish orqali amalga oshiriladi. Yuqorida qayd etilganidek, davlat boshqaruvining eng asosiy usullaridan biri hisoblangan ishontrish usuli boshqaruvchilarning amaldagi qonunchilik va oʻrnatilgan tartib-qoidalarining talablarini ixtiyoriy bajarishlarini nazarda tutadigon taʼsir usulidir. Ishontirish usuli yordamida kishilarning ongi va irodasiga muayyan taʼsir koʻrsatiladi, boshqaruv subyektlarining xarakatlari maqsadga muvofiqligi hamda ularga bo’lgan eʼtiborni shakllantirishga erishiladi. Fuqarolarning qonunlarga, huquqiy tartibotga rioya etish hamda bo’ysunish ruhida tarbiyalash bir necha qonunchilik xujjatlarining eng asosiy vazifalaridan biri xisoblanadi. Jumladan, MJtKning 2, 22-moddalariga asosan, shaxsni qonunlarga rioya etish va ularni