OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET DAVLAT BYUDJETI VA DAVLAT MAQSADLI JAMG’ARMALARI BYUDJETI DAROMADLARI IJROSI HISOBI TOSHKENT – 2023 1 Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjeti daromadlari ijrosi hisobi. Reja: Kirish 1. Davlat byudjeti. 2. Davlat byudjetining daromad va xarajatlari 3. Davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari daromadlarini ijro etish tartibi. 4. Davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari daromadlari ijrosi hisobini maqsadi hamda vazifalari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati KIRISH. 2 Byudjet tizimida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlar natijasida Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirishning mukammal me’yoriy huquqiy hamda tashkiliy asosi yaratildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi, “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Byudjet muassasalarini mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori, “Byudjet tashkilotlari va byudjetdan mablag‘ oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom, “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Yo‘riqnoma, “O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetidan mablag‘ bilan ta’minlanadigan tashkilotlarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo‘yicha qoidalar” va boshqa shu kabi me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Davlat byudjeti ijrosining ushbu me’yoriy hujjatlar doirasida amalga oshirilishi byudjet daromadlari va xarajatlari o‘zaro muvofiqligini ta’minlab kelmoqda. “Samarali mehnat uchun zarur sharoitlar, munosib ish haqi, zamonaviy uyjoylar, sifatli ta’lim va tibbiy yordam, dam olish va hordiq chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratish – bularning barchasi iqtisodiy sohadagi islohotlarimiz mohiyati va mazmunini belgilab beradigan muhim omillardir. Shu borada nafaqat eng kam oylik ish haqini, balki byudjet tashkilotlarida ham, xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ham o‘rtacha ish haqi miqdorini, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini bosqichma-bosqich ko‘paytirish e’tiborimiz markazida bo‘ladi” - deydilar Prezidentimiz Sh. M. Mirziyayev o‘z ma’ruzalarida. Byudjet mablag‘laridan oqilona va samarali foydalanish, byudjet taqchilligini oldini olish dolzarb masalalardan biri sanaladi. “Albatta, Davlat byudjeti o‘lchovsiz emas, mablag‘larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta’minlash zarur. Bu – hammaga ravshan va rad etib bo‘lmaydigan haqiqat” – deydi Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o‘z nutqlarida . Byudjet tashkilotlari byudjet mablag‘larining asosiy iste’molchisi hisoblanib, Davlat byudjeti xarajatlarini tashkil etadi va xarajatlar smetasi asosida byudjetdan moliyalashtiriladi. Shuningdek, byudjet tashkiloti qonunchilikka muvofiq 3 byudjetdan tashqari mablag‘lar yuzasidan tashkil bo‘lish manbalari va foydalanish yo‘nalishlari ko‘rsatilgan holda byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha smetalar doirasida xarajatlarni amalga oshiradi. Oxirgi yillarda davlat moliyasini isloh qilish loyihasini amalga oshirish doirasida so‘nggi natijaga yo‘naltirilgan byudjetlashtirish tamoyillarining joriy qilinishi, o‘rta muddatli byudjet istiqbollarini belgilash siyosatining ilgari surilishi, davlat byudjetining g‘azna ijrosiga o‘tilishi hamda byudjet siyosatidagi boshqa o‘zgarishlarning amalga oshirilishi byudjet tashkilotlarida o‘z xarajatlarini aniqlash va smetalarni ishlab chiqish, byudjetdan tashqari mablag‘larni safarbar qilish tartiblarini takomillashtirishni talab etmoqda. Byudjetdan mablag‘larni taqdim etishning metodlari byudjetdan moliyalashtirishning muhim elementi bo‘lib hisoblanadi. Ularning yordamida moliya organlari byudjetda ko‘zda tutilgan tadbirlarni pul mablag‘lari bilan ta’minlaydi, pul mablag‘laridan foydalanishda yuqoriroq natijalarga erishish uchun mablag‘larni qayta o‘zgartirib taqdim etishni amalga oshiradi, moliyaviy resurslarni taqsimlashda tarkib topayotgan proportsiyalarni tartibga soladi. Davlat tomonidan moddiy ishlab chiqarish sohasi va uy-joy-kommunal xo‘jaligiga qilinadigan xarajatlar mamlakat iqtisodiyotini moliyalashtirish xarajatlariga kiradi. Bunda byudjet mablag‘lari vazirliklar, idoralar va korxonalarga ishlab chiqarishni kengaytirish bo‘yicha xarajatlarga (kapital quyilmalarga), oddiy takror ishlab chiqarishni ta’minlashga (subsidiyalar, dotatsiyalar va transfertlar), operatsion xarajatlarga va boshqa xarajatlarga beriladi. Mamlakat iqtisodiyotini moliyalashtirish xarajatlari vazirliklar, idoralar va korxonalar bo‘yicha rejalashtiriladi hamda bir vaqtning o‘zida ma’lum maqsadlarga mo‘ljallanganligi bo‘yicha ko‘zda tutiladi. Bunda byudjet mablag‘larining asosiy qismi iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga, ya’ni sanoat, energetika, qishloq xo‘jaligi va transportga yo‘naltiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 4-moddasida byudjet tashkilotlariga quyidagicha ta’rif berilgan: “Byudjet tashkiloti – davlat funktsiyalarini amalga oshirish uchun belgilangan tartibda davlat hokimiyati organlarining qaroriga ko‘ra tashkil etilgan, davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan 4 saqlab turiladigan notijorat tashkilot”. Davlat byudjeti hisobiga mablag‘ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash mexanizmini takomillashtirish, byudjet mablag‘laridan samarali va aniq foydalanish maqsadida 1999 yil 3 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 414-son Qarori qabul qilindi. Mazkur Qaror 2000 yil 1 yanvardan boshlab byudjet tashkilotlari xarajatlarini mablag‘ bilan ta’minlashning yangi tartibini belgilab berdi. Byudjet tashkilotlarini moliyalashtirish shartlari va ularning byudjet hisobini yuritish tartibi byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Davlat byudjetidan va davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlaridan mablag‘lar oladigan yuridik yoki jismoniy shaxs byudjet mablag‘lari oluvchidir. Byudjet mablag‘lari oluvchi byudjet tashkiloti maqomiga ega bo‘la olmaydi. 5 1, Davlat byudjeti. Davlat byudjeti - Davlat pul mablag’larining (shu jumladan, Davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larining) markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbaalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti tuzilmasi o’z ichiga Respublika byudjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni o’z ichiga oladi. Byudjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda byudjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar byudjet tasnifi bo’yicha amalga oshiriladi. Byudjet ijrosi jarayoni haqida axborotlar byudjet hisobini tashkil etish va yuritish orqali shakllantiriladi. Byudjet g`azna ijrosi hisobi - bu byudjet g`azna ijrosi jarayoni buxgalteriya hisobi bo’lib, Davlat byudjeti, Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalari byudjeti ijrosi jarayonida hisobga olinadigan moliyaviy, nomoliyaviy hamda moliyaviy majburiyatlar xolati bo’yicha pul o’lchovida axborotlarni yig’ish, ro’yxatga olishning tartiblashtirilgan tizimidir. Byudjet g`azna ijrosi hisobini yuritishdan maqsad foydalanuvchilarga byudjet ijrosi jarayoni bo’yicha to’liq hamda aniq buxgalteriya va moliyaviy axborotlarni shakllantirib berishdan iborat. Byudjet g`azna ijrosi hisobining predmeti bu byudjet g`azna ijrosi jarayonida byudjet mablag’lari va ularni manbaalari harakatiga oid iqtisodiy munosabatlar majmuasidir. Byudjet g`azna ijrosi hisobining obektlari bo’lib, byudjet g`azna ijrosi jarayonida byudjet daromadlari va xarajatlari, byudjet pul mablag’lari, byudjet ssudalari, hisoblashuv bo’yicha mablag’lar, aylanma kassa mablag’lari, byudjet tashkilotlarining xarajatlari, moliyaviy aktivlar, majburiyatlari va moliyaviy natijalari hisoblanadi. Byudjet mablag‘larini taqsimlovchi — o‘z tasarrufida O‘zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan mablag‘ oladigan tashkilotlarga ega 6 bo‘lgan yuridik shaxs, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkiloti yoki byudjet mablag‘lari oluvchidir. Byudjet tashkilotlarining faoliyatini yuritishi, ularni moliyalashtirish masalalarib shuningdek ularni byudjetdan tashqari mablag‘larini shakllantirishb rasmiylashtirish bilan bog‘liq tashkiliy huquqiy asos quyidagi me’yoriy xujjatlar bilan tartibga solinadi. 1. Kapital xarajatlarni qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan byudjet transfertlari shaklida; 2. Rezident yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga beriladigan byudjet ssudalari shaklida; 3. Davlat maqsadli jamg’armalariga beriladigan byudjet dotatsiyalari va byudjet ssudalari shaklida; 4. Davlat qarzini qaytarish va unga hizmat ko’rsatish bo’yicha to’lovlar shaklida; 5. Qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar shaklida. Davlat byudjeti pul mablag’lari harakati va hisobi O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’limlari tomonidan yuritiladi. Byudjet ssudasi - yuqori byudjetdan quyi byudjetga yohud respublika byudjetidan rezident yuridik shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag’dir. Byudjet ssudasi byudjet ijrosi jarayonida yuzaga keladigan daromadlar bo’yicha kassa uzilishlarini qoplash uchun yuqori byudjetdan quyi byudjetga ajratiladi. Davlat byudjet tasdiqlangandan so’ng davlat va mahalliy soliqlar va daromadlar to’g’risida, ma’muriy-hududiy bo’linishdagi, korxonalar, tashkilotlar va ho’jalik birlashmalarining bo’ysunishidagi o’zgarishlar, turli xildagi bo’ysunishidagi qurilish ob’ektlari o’rtasida kapital qo’yilmalar limitlarini qaytadan taqsimlanishdagi o’zgarishlar bo’yicha qabul qilingan yangi qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari qabul qilinishi natijasida alohida olingan byudjetlarga o’zgarishlar kiritilgan hollarda byudjet ijrosi jarayonida byudjetlar 7 o’rtasida o’zaro hisoblashuvlar amalga oshiriladi. Byudjet g’azna ijrosi jarayoni natijasi bo’yicha aylanma kassa mablag’lari qoldig’i shakllantiriladi. Aylanma kassa mablag’lari bo’yicha me’yor belgilanadi. Aylanma kassa mablag’i me’yori - moliya yilida respublika byudjeti Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar hisobvaraqlarida turishi mumkin bo’lgan pul mablag’larining qonun hujjatlari bilan belgilanadigan eng kam miqdoridir. Byudjet tashkilotlari faoliyati xarajatlari byudjet mablag’lari hisobiga moliyalanadi. Shu bilan birgalikda byudjetdan tashqari mablag’lar manbalari bo’yicha shakllantiriladi. Byudjet tashkilotlari xarajatlari smeta doirasida xarajatlar iqtisodiy tasnifi bo’yicha byudjet va byudjetdan tashqari mablag’lar hisobiga amalga oshiriladi.1 Byudjet tashkilotlarining moliyaviy aktivlari ya’ni pul mablag’lari G’aznachilik va uning hududiy bo’limlarida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlarda byudjet va byudjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha alohida yuritiladi. Byudjet tashkilotlari smetalar ijrosi jarayonida belgilangan vazifani bajarish bo’yicha jismoniy va yuridik shaxslar bilan hisoblashuvlarni amalga oshiradi va ular bo’yicha majburiyatlar yuzaga keladi. Byudjet tashkilotlari joriy yilga moliyaviy natijalarni mablag’larni shakllanishi manbaalari bo’yicha shakllantiradi va yakuniy moliyaviy natijani aniqlaydi. Byudjet g’azna ijrosi hisobini tashkil etish moliya organlari va byudjet tashkilotlarini rahbarlari tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiradi. Byudjet g’azna ijrosi hisobining uslubiy asoslarini byudjet g’azna ijrosi buxgalteriya hisobiga oid qabul qilingan qonuniy xujjatlar tashkil etadi. (1.2- chizma). 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bandlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni. 2017 yil 24 may 8 1. Byudjet g’azna ijrosi hisobini bevosita va bilvosita tashkil etishini tartibga soluvchi qonunlar va qonuniy xujjatlar (O’zbekiston Respublikasi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari) 2. Byudjet g’azna ijrosi hisobini tashkil etishini bazaviy tamoyillarini umumlashtiruvchi me’yoriy xujjatlar (yo’riqnomalar, nizomlar) 3. Byudjet g’azna ijrosi xisobini alohida ob’ektlari hisobini yuritish mexanizmi, hususiyatlarini aks ettiruvchi hujjatlar (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining uslubiy ko’rsatmalari, tavsiyalari) 4. Byudjet g’azna ijrosi hisobini tashkiliy, texnik va uslubiy jihatlarini mujassamlashtirgan ishchi xujjatlar Davlat byudjeti har yili mamlakat Oliy Majlisining sessiyasida ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Davlat budjctida milliy daromadning katta qismi markazlashtiriladi. U taqsimlanadi va ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa 9 ijtimoiy ehtiyojlami qondirish uchun yo‘naltiriladi. Bulaming hammasi davlat byudjeti daromadlari o ‘z vaqtida to‘la kelib tushishini va byudjet mablagMarining maqsadli sarflanishini taqozo qiladi. Buni to‘g‘ri tashkil qilingan davlat byudjeti ijrosi jarayonining buxgalteriya hisobigina ta’minlashi mumkin. Byudjet hisobi davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobidir. Byudjet hisobi davlat byudjeti ijrosi bilan bog‘liq bo‘lgan hamma operatsiyalarni qamrab oladi va m azkur ijro jarayonida byudjetning holatini tavsiflashni ta’minlaydi. Byudjet hisobi orqali xalq x o ‘jaligi hamma tarmoqlarining davlat byudjeti bilan o‘zaro aloqasi aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobi vositasida bank muassasalaridagi hisobvaraqlarda byudjetning pul m ablag‘lari, daromadlari va xarajatlari, hisob-kitoblardagi m ablag‘lar, byudjet ijrosi jarayonida tashkil qilinadigan fondlar va zaxiralar hamda byudjet tashkilotlarining moddiy qiymatliklari aks ettiriladi. Byudjetning daromadlari, xarajatlari va pul mablagMari, byudjet ijrosi jarayonida ularning harakati hamda byudjetdan moliyalashtiriluvchi tashkilotlarning moddiy qiym atliklari byudjet hisobining bevosita obyektlari hisoblanadi. Mahalliy byudjetlami, respublika byudjetini va mamlakatning, umuman davlat byudjetini daromadlar va xarajatlar bo‘yicha rejasining bajarilishini o‘z vaqtida, toMa va aniq qayd qilishni ta’minlash byudjet hisobining vazifasi hisoblanadi. Byudjet ijrosi jarayoni-davlat byudjeti ijrosi buxgalteriya hisobining predmetidir. Davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobi yordamida mamlakat barcha mustaqil byudjetlarining ijrosi hisobi va byudjet tashkilotlari xarajatlari smetalari ijrosining hisobi amalga oshiriladi. 10 2. Davlat byudjetining daromad va xarajatlari Byudjetning daromadlari va xarajatlari byudjet hisobining asosiy obyektlari bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham ulaming byudjet ijrosi jarayonining ayrim bosqichlaridagi hisobi muhim ahamiyatga ega. Davlat byudjeti daromadlari iqtisodiy mazmuni bo‘yicha: 1) yuridik shaxslardan tushgan mablag‘lar; 2) jismoniy shaxslardan tushgan mablagMarga boMinadi. Davlat byudjeti daromadlari byudjetga tushish tavsifi bo‘yicha: 1) soliqlar sifatidagi tushumlar; 2) nosoliq tushumlarga bo‘linadi. Davlat byudjeti daromadlari ulaming hisoblanish va kelib tushish davrlari bo‘yicha: 1) hisoblangan daromadlar; 2) kassa daromadlariga boMinadi. Davlat byudjetining hisoblangan darom adlari. Byudjetning kassa organiga kelib tushguniga qadar davlat soliq hamda moliya organlari tomonidan hisoblanishi kerak boMgan daromadlar davlat b u d jetin in g hisoblangan d arom adlari, deb ataladi. Davlat soliq va m oliya organlarida hisoblangan daromadlarning faqat tezkor hisobi olib boriladi. Davlat byudjetining kassa daromadlari. Byudjetning bankdagi schyotlariga haqiqatda kelib tushgan daromadlar davlat byudjetining kassa darom adlari, deb ataladi. Kassa daromadlari byudjetning daromad qismining bajarilish darajasini belgilaydi. Shuning uchun ham byudjet daromadlarining tushumida faqat kassa daromadlari bo‘yicha baho beriladi. D avlat byudjetining kassa xarajatlari. Byudjetning bankdagi schyotlaridan byudjetda ko‘zda tutilgan xarajatlargagina mablag‘ beriladi. Byudjet mablag‘ari naqd pul sifatida hamda pulsiz hisob-kitoblar yoki bilan berilishi mumkin. Byudjetning bankdagi schyotlaridan bank muassasalari tomonidan berilgan summalar davlat byudjetining kassa xarajatlari, deb ataladi. Davlat byudjetining haqiqiy x arajatlari. Byudjet mablag'lari hisobidan haqiqatda qilingan xarajatlar summasi hamda hisoblangan yoki haqiqatda qilingan, ammo hali to‘lanmagan xarajatlar davlat byudjetining haqiqiy xarajatlari deb ataladi. Byudjetning haqiqiy xarajatlari moliya organlarida hisobga olinmaydi. Haqiqiy xarajatlar hisobi faqat bu 11 xarajatlarning paydo bo‘lish joylaridagina, ya’ni byudjet tashkilotlarida va xo‘jalik yurituvchi subycktlarda olib boriladi. Moliya organlari kassa xarajatlari haqidagi ma’lumotlarni bank muassasalaridan, haqiqiy xarajatlar haqidagi ma’lumotlarni esa byudjet tashkilotlaridan va xo'jalik yurituvchi subyektlardan oladi. Hisoblangan va kassa daromadlar, kassa va haqiqiy xarajatlar byudjet ijrosi jarayonining turli bosqichlarini tavsiflaydi. Moliya organlari byudjet ijrosini kassa daromadlari va xarajatlarida qayd etadi. Davlat byudjeti ijrosida qatnashuvchi barcha organlarda davlat byudjetining daromadlari va xarajatlarini hisobga olish asosida byudjet tasnifi yotadi. Byudjet tasnifi davlat byudjetini tuzish, ko‘rib chiqish, qabul qilish hamda ijro etish maqsadida byudjet ma’lumotlarini bir tizimga solish uchun foydalanish va u byudjet ma’lumotlari xalqaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma’lumotlari bilan qiyoslanishini ta ’minlash maqsadida davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar daromadlari va xarajatlarini, shuningdek uning taqchilligini moliyalashtirish manbalarini guruhlash hisoblanadi. Byudjet tasnifi hamma byudjetlami bir yagona davlat byudjetiga jamlash imkoniyatini yaratadigan asosiy tashkiliy funksiyani amalga oshirishuvchi hujjatgina bo‘lib qolmay, u katta iqtisodiy ahamiyatga ham egadir. Tasnifda davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari bir xil alomatlari bo‘yicha guruhlanadi va ular boMinmalar deb yuritiladi. Bo‘limlar, paragraflar, boblar va moddalar byudjet tasnifi bo‘linmalari hisoblanadi. Byudjet tasnifi qonunchilikda belgilangan tartibda 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Turli darajadagi byudjetlar yagona byudjet tasnifi k o ‘rsatkichlari doirasida shakllantiriladi va ijro etiladi, ya’ni tasnif obyektlariga berilgan guruhlashtirish kodlari bo‘yicha daromadlar va xarajatlar guruhlanadi. Byudjet tasnifi: 1) byudjet daromadlari; 2) byudjet xarajatlarining vazifa jihatidan; 3) byudjet xarajatlarining tashkiliy; 4) byudjet xarajatlarining iqtisodiy; 5) davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalari tasniflarini o‘z 12 ichiga oladi. Davlat byudjeti daromadlarining tasnifi deganda qonun hujjatlariga muvofiq davlat byudjeti daromadlarining turlari va manbalari bo‘yicha guruhlashtirish tushuniladi. Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi deganda davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek, boshqa byudjet tashkilotlari tomonidan ijro ctiladigan asosiy vazifalar bo‘yicha davlat byudjeti xarajatlarini guruhlashtirish tushuniladi. Davlat byudjeti xarajatlarining tashkiliy tasnifi deganda budjctdan ajratiladigan m ablaglar ulami bevosita oluvchilar o‘rtasida taqsimlanishini aks ettiruvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar va tadbirlar turlari bo‘yicha davlat byudjeti xarajatlarini guruhlashtirish tushuniladi. Davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy tasnifi deganda to ‘lovlaming iqtisodiy vazifasi va turlari bo‘yicha davlat byudjeti xarajatlarini guruhlashtirish tushuniladi. Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalari tasnifi deganda Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalarini moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalari bo‘yicha guruhlashtirish tushuniladi. Byudjet taqchilligi deganda muayyan davrda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan ortiq boMganligi tushuniladi. 3. Davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari daromadlarini ijro etish tartibi. Davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobi mamlakatdagi mavjud bo‘lgan byudjet tuzilmasi asosida amalga oshiriladi. Mamlakatning davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobi bevosita moliya organlari, bank muassasalari va byudjet tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Mamlakatning davlat byudjeti ijrosining hisobi ustidan umumiy uslubiy rahbarlik 0‘zbckiston Respublikasi Moliya vazirligiga yuklatilgan. Moliya organlarining byudjet ijrosining buxgaltcriya hisobini olib borishdagi funksiyalari keyingi bobda yoritiladi. Mamlakat davlat byudjetining kassa ijrosi bank muassasalariga yuklatilgan. Ular respublika byudjetining kassa daromadlari va kassa xarajatlarini hamda mahalliy byudjetlar mablag‘larining hisobini olib boradi, respublika byudjetining kassa ijrosi bo‘yicha 13 hisobotlami tuzadi, respublika byudjeti daromadlari va xarajatlarining analitik hisobini olib boradi. Byudjet tashkilotlari xarajatlar smetalari ijrosining buxgalteriya hisobini amalga oshiradi va bu smetalar ijrosi to‘g ‘risida hisobotlami tuzadi. Byudjet daromadlari va xarajatlari bo‘yicha rejaning bajarilishi haqida ma’lumotlar bilan ta’minlash moliya organiari byudjet hisobining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bu m a’lumotlar asosida byudjet ijrosi jarayoni ustidan nazorat qilish va tezkor rahbarlik amalga oshiriladi. Bu maqsadlar uchun moliya organiari byudjet daromadlari va xarajatlari, bank muassasalaridagi byudjetning pul mablag‘lari, byudjet bo‘yicha ochilgan kreditlar va berilgan mablagMar, byudjetlar o‘rtasidagi o‘zaro hisob- kitoblar, ssudalar va boshqalar hisobini yuritadi. Moliya organiari, shuningdek, bank muassasalari tomonidan umumdavlat daromadlari va soliqlarining alohida olingan byudjetlar bo‘yicha to‘g ‘ri taqsimlanishi, byudjet bo‘yicha tayinlanishiga qarab byudjet mablag‘larini tasarruf qiluvchilar tomonidan foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi hamda byudjet mablag‘ larining butligini ta’minlaydi. Moliya organiari byudjet ijrosi to‘g ‘risidagi oylik, chorak va yillik hisobotlami tuzadi va byudjet ijrosi natijalarini aniqlaydi. Moliya organiari o‘zlari ijro etayotgan byudjetlar ijrosining buxgalteriya hisobini bevosita amalga oshiradi. 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligi respublika byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobini amalga oshiradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Moliya vazirligi Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobini amalga oshiradi. Viloyatlar, shaharlar va tumanlar moliya organlari viloyatlar, shaharlar, tumanlar byudjetlari ijrosining buxgalteriya hisobini amalga oshiradi. Moliya organlari muayyan m a’muriy-hududiy birlikdagi barcha boshqa byudjetlar ijrosining buxgalteriya hisobini tashkil qiladi. Moliya organlari byudjet tashkilotlarining hisob va hisobotlarini tekshiradi va ularga tegishli ko‘rsatmalar beradi. Har bir moliya organi o‘zi ijro etayotgan byudjetning ijrosi to‘g‘risidagi hisobotni va muayyan ma’muriy- hududiy birlik byudjeti ijrosi to‘g‘risidagi yig‘ma hisobotni tuzadi. Davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobi bo‘yicha moliya organlarining vazifalariga: 1) byudjet daromadlari buxgalteriya hisobini yuritish va bank muassasalariga kelib tushgan daromadlaming byudjetlar o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlanishi ustidan 14 nazoratni olib borish; 2) bank muassasalarida saqlanilayotgan byudjetning naqd pulían buxgalteriya hisobini yuritish; 3) byudjet ijrosi bilan bog‘liq bo‘lgan turli operatsiyalar (byudjetlar o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblar, byudjetlarga ssudalar berish va byudjetlardan ssudalar olish bo‘yicha operatsiyalar va boshqalar) buxgalteriya hisobini yuritish; 4) byudjetlarda tashkil qilinadigan fondlar va zaxiralar buxgalteriya hisobini yuritish; 5) o‘zlari ijro etayotgan byudjetlar ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlami tuzish; 6) quyi moliya organlarida va byudjet mablag‘larini tasarruf qiluvchilarda buxgalteriya hisobining yuritilishi, hisobotning tuzilishi va uslubi ustidan nazorat qilish; 7) buxgalteriya hisobi va hisobotini markazlashtirish va mexanizatsiyalashtirish bo'yicha tadbirlaming amalga oshirilishi ustidan nazorat qilish kiradi. Yuqorida ko'rsatilgan vazifalar 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida uning davlat byudjeti bosh boshqarmasiga, boshqa moliya organlarida esa moliya organining bosh buxgalteri boshqaradigan buxgalteriyaga yuklatilgan. Respublika byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobini 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi davlat byudjeti bosh boshqarmasi Davlat byudjeti ijrosi va hisobi bolimi yuritadi. Mahalliy byudjetlar ijrosining buxgalteriya hisobini tegishli moliya organlarining buxgalteriya xizmatlari yuritadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligini davlat byudjeti ijrosining hisobi bo‘yicha funksiyalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 1) mamlakatning davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobini tashkil qilish va uning ijrosi to‘g‘risida hisobot tuzishga uslubiy rahbarlikni amalga oshirish; 2) byudjet ijrosining buxgalteriya hisobi va byudjet ijrosi to‘g‘risida hisobotlar tuzish bo‘yicha moliya organlari, byudjet tashkilotlari va boshqalar uchun yo‘riqnomalar va uslubiy ko‘rsatmalami ishlab chiqish; 3) joriy buxgalteriya hisobining schyotlar rejasini va schyotlar korrespondensiyalarini, buxgalteriya registrlari va boshlang‘ich hujjatlar shakllarini, hujjatlar aylanishi tartibini, hisobotlaming hajmlari va shakllarini belgilash; 15 4) respublika byudjeti ijrosini bevosita amalga oshirish; 5) rcspublika byudjeti ijrosi to‘g‘risida hisobot tuzish; 6) mamlakatning davlat byudjeti ijrosi to‘g‘risida hisobot tuzish. Bundan tashqari, 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi davlat byudjeti bosh boshqarmasi davlat byudjeti ijrosi va hisobi bo'limi mahalliy moliya organlarida byudjet ijrosining buxgalteriya hisobi tashkil qilinishi ustidan bevosita rahbarlikni amalga oshiradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar, shaharlar va tumanlar moliya organlarining funksiyalari quyidagilardan iborat: 2 1) o‘zlari ijro etayotgan byudjetlaming hisobini bevosita yuritish va bu byudjetlar ijrosi to‘g‘risida hisobotlar tuzish; 2) Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyat, shahar, turnan byudjeti ijrosi to‘g‘risida yig‘ma hisobotlami tuzish. Mahalliy moliya organlari tegishli byudjetlar daromadlarini va xarajatlarini, ulaming pul mablag‘larini, fondlarini, ssudalami, byudjetlar o‘rtasidagi hisob- kitoblami, boshqa byudjetlarga berilgan va ulardan olingan mablag‘larni va byudjet ijrosi natijalarini hisobga oladi hamda ular tomonidan moliyalashtirilayotgan byudjet tashkilotlarida hisob va hisobotni tashkil qilinishini tekshiradi. Mahalliy moliya organlari respublika byudjetini kassa ijrosining hisobi bo‘yicha va moliyalashtirishga doir operatsiyalami banklar tomonidan bajarilishini nazorat qiladi. Mahalliy moliya organlari mahalliy byudjetlaming daromadlari va xarajatlarini analitik hisobini olib boradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar ijrosining buxgalteriya hisobi 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan yo‘riqnoma asosida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkcnt shahar moliya boshqarmalari, shaharlar va tumanlar moliya bo‘limlari tomonidan olib boriladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar kassa ijrosi 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va 0‘zbekiston Respublikasi Moliya 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bandlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni. 2017 yil 24 may 16 vazirligining « 0‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti kassa ijrosi bo‘yichayo‘riqnoma»siga muvofiq amalga oshiriladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika byudjeti, viloyatlar, shaharlar va tumanlar byudjetlari hisobvaraqlaridagi hamda bu byudjetlardan moliyalashtirilayotgan tashkilotlaming hisobvaraqlaridagi byudjet mablag‘larining qoldig‘i to‘g‘risidagi m a’lumotni «0‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti kassa ijrosi bo‘yicha yo‘riqnoma»da belgilangan tartibda va muddatlarda 0‘zbekiston Respublikasi bank muassasalari tegishli moliya organlariga taqdim etadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlardan kapital qo‘yilmalami moliyalashtirish 0‘zbekiston Respublikasi bank muassasalarida ochilgan hisobvaraqlar orqali bu masala bo‘yicha 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining amaldagi me’yoriy hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. 0‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari va 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki muassasalari belgilangan shaklda kapital qo‘yilmalami moiiyalashtirish bo‘yicha davriy va yillik hisobotni belgilangan tartibda va muddatlarda tcgishli moliya organlariga taqdim etadi. Davlat budjeti quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) respublika byudjeti; 2) QoraqaIpog‘iston Rcspublikasining byudjeti va mahalliy byudjetlar. Davlat byudjeti tarkibida davlat maqsadli fondlari ham jamlanadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti Qoraqalpog'iston Respublikasining respublika byudjetini hamda respublikaga (Qoraqalpog‘iston) bo‘ysunuvchi tumanlar va shaharlar byudjetlarini o‘z ichiga oladi. Viloyatning byudjeti viloyat byudjetini, viloyat tarkibiga kiruvchi tumanlar va shaharlar byudjetlarini o ‘z ichiga oladi. Tumanlarga bolinadigan shahar byudjeti shahar byudjetini va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar byudjetlarini o‘z ichiga oladi. Tumanga bo‘ysunadigan shaharlari bo‘lgan tumanning byudjeti tuman byudjeti va tuman tarkibiga kiruvchi shaharlar byudjetlarini o‘z ichiga oladi. Demak, O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti o‘z ichiga respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni oladi. Bundan tashqari Davlat byudjeti tarkibida Respublika yo‘l fondi, 17 0‘zbekiston Respublikasi Davlat mol-mulki qo‘mitasining maxsus hisobvarag‘i, Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat fondi hamda 0‘zbekiston Respublikasi budjtdan tashqari Pensiya fondi mablaglari jamlanadi. Davlat byudjetiga kclib tushgan mablaglarning to‘g‘ri va o‘z vaqtida kirim qilinishini ta’minlash maqsadida 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 23402 «Respublika byudjetining mablag'lari» hisobvarag‘i Markaziy bankning Toshkent shahar va hududiy Bosh boshqarmalarining Hisob-kitob kassa markazlarida hamda tijorat banklarida byudjet daromadlari tasnifiga asosan ochiladi. Davlat byudjetining buxgalteri hisobi, byudjetga daromadlar tushumi ustidan, har bir soliq to‘lovchi tomonidan byudjetga to’lovlami o‘tkazishi ustidan tizimli nazoratni ta’minlash vazifasini bajaradi. Byudjet daromadlari asosan bank muassasalariga tushadi. Buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanib, moliya organlari bank muassasalari tomonidan daromadlar tushumlarini respublika byudjeti va mahalliy byudjetlarga to‘g‘ri o‘tkazayotganligini kuzatib boradi. Yil boshiga qadar moliya organlari bank muassasalariga har bir turnan yoki shahar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektlar va tashkilotlaming ro‘yxati va ulardan undiriladigan to'lovlar ro‘yxati, bu to‘lovlar qaysi byudjetga va byudjet tasnifining qaysi boMimiga to‘lovlar o‘tkazilishi kerakligi to‘g‘risida xabar beradi. Bir vaqtning o'zida bank muassasalariga har yili umumdavlat soliqlari va daromadlarining taqsimlanish hajmlari va bu soliq va daromadlardan mahalliy byudjetlarga qilinadigan ajratmalar hajmlari haqida xabar beradi. Moliya organlarida byudjet daromadlarining buxgalteriya hisobini moliya organining buxgalteriya xizmati olib boradi, ulaming tezkor hisobini esa soliq organlari olib boradi. Moliya organining buxgalteriya xizmati faqat mazkur byudjetning daromadlarinigina hisobga olib boradi. Moliya organi funksiyalariga barcha daromadlaming, qaysi byudjetga kclib tushishidan qat’iy nazar, hisoblanishi, kelib tushishi, hisobga o‘tkazilishi va qaytarilishini hisobga olish kiradi. Soliq organi daromadlar turlari bo‘yicha shaxsiy schyotlar olib boradi, byudjetga tushgan daromadlaming tezkor ma’lumotlarini aniqlaydi. Byudjet daromadlari turli hujjatlarga asosan byudjet tasnifi bo‘yicha hisobga olinadi. To‘lov hujjatlari tushgan daromadlaming turlari va ulaming 18 to‘lovchilarini aniqlash imkonini beradi. Mahalliy byudjet mablag'lari depozit hisobvarag'i bo‘yicha bank muassasasining ko‘chimiasiga ilova qilingan to‘lov hujjatlari, mazkur byudjet daromadlarining buxgalteriya hisobi uchun asosiy hujjat bo‘lib xizmat qiladi. Mahalliy moliya organi faqat mazkur byudjetga tushgan daromadlarinigina emas, balki respublika byudjetiga o‘tkaziluvchi daromadlami ham nazorat qiladi. Shuning uchun bank muassasasi unga qaysi byudjetga tushishidan qat’iy nazar barcha daromadlar hisobvaraqlari bo'yicha ko‘chirmalami ham mahalliy moliya organlariga jo ‘natadi.3 4. Davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari daromadlari ijrosi hisobini maqsadi hamda vazifalari. Mahalliy byudjet mablaglari depozit hisobvaraglardan ko‘chirmani bank muassasasi moliya organiga har kuni, rcspublika budjctining hisobvarag i ko chirmalarini esa—har hafta yoki undan uzoqroq muddat oralig‘ida va har oyning 1- kuniga jo ‘natishga majburdir. Moliya organining budjcti bo‘yicha buxgaltcriya xizmati bank muassasasining mahalliy byudjet mablag’lari depozit hisobvarag’idan olgan ko‘chirmalarning to‘g‘riligini uning ma’lumotlarini unga ilova qilingan hujjatlar ma’lumotlari bilan solishtirish yo’li orqali tckshiradi. So‘ng, daromad turlari bo‘yicha hujjatlami guruhlab, mahalliy byudjet mablag’lari depozit hisobvarag’iga tushgan daromadlar to‘g‘risida ma’lumotnomani tuzadi. Ma’lumotnoma har kuni tuziladi. Daromadlar unga byudjet tasnifining har bir bo’linmasi bo‘yicha umumiy summalarda yoziladi. Ma’lumotnoma asosida memorial-order tuziladi va sintetik hisob schyotlari bo‘yicha «Boshjurnal» kitobiga va analitik hisobning schyotiari bo'yicha «Daromadlar” kitobiga yoziladi. Bundan so‘ng to’lov hujjatlarining ikkinchi nusxalari tcgishli soliq organlariga daromadlar va soliqlar to’lovchilar bilan hisob kitoblar hisobida qayd qilish uchun beriladi. Respublika byudjetining shaxsiy hisobvarag’laridan ko‘chirma to’lov hujjatining ikkinchi nusxasi bilan moliya organiga kelib tushadi, so‘ng to’lovchilaning shaxsiy 3 www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti); 19 schyotlarida qayd qilish uchun tcgishli soliq organiga yuboriladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining oylik hisoboti 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida respublika byudjeti daromadlarining buxgalteriya hisobi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Byudjet tashkilotining xarajatlar smetasining ijrosi bo‘yicha balansi bir tom onli yoki ikki tomonli shakldagi jadval ko‘rinishida taqdim etilishi m um kin. Jadvalning bir qism ida mablag‘laming turlari yoki joylanishi va foydalanish bo‘yicha qayd qilinsa, boshqa qismida csa byudjet tashkilotining mablag‘lari ulam ing tashkil etilish manbalari bo‘yicha qayd qilinadi. Buxgalteriya balansi mablag‘larining turlari, joylanishi va foydalanish bo‘yicha qayd qilinadigan qismi buxgaltcriya balansining aktivi deb ataladi. Mablaglar, ularning tashkil topish manbalari bo‘yicha qayd qilinadigan balansning boshqa qismi buxgaltcriya balansining passivi deb ataladi. Byudjet tashkiloti balansining tuzilishi xo‘jalik yurituvchi subyektning balansi tuzilishidan jiddiy ravishda farq qiladi. Byudjet tashkilotlari o‘z faoliyatlarini amalga oshirish uchun kerakli m ablag‘larni byudjetdan oladi, shuning uchun ham ular o‘zlarining aylanma mablag‘lariga ega bo‘lmaydi va bankdan ssudalar ololmaydi. Byudjet tashkilotining balansida «Nizom fondi» subschyoti yo‘q. Balansning aktividagi «Asosiy vositalar» schyotidagi ma’lumotlarga balansning passividagi «Asosiy vositalardagi fond» va «Asosiy vositalam ing eskirishi» subschyotlaridagi ma’lumotlarga to‘g‘ri keladi, balansning aktividagi «Kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar» subschyotiga esa balansning passividagi «Kam baholi va tez eskiruvchi buyumlardagi fond» subschyotidagi ma’lumotlarga to‘g‘ri keladi. Barcha moddiy qiymatliklar, pul mablag‘lari va hisob-kitoblardagi mablag‘lar balans passividagi umumiy qoida bo‘yicha byudjetdan moliyalashtirish va maxsus mablag‘larning daromadlari hamda qisman kreditorlik qarzlari bilan qoplanadi. Byudjet tashkilotining buxgalteriya balansining xususiyatlari xo‘ja lik yurituvchi subyektlarga nisbatan shulardan iboratdir. Byudjet tashkilotining buxgalteriya balansi byudjetdan moliyalashtiriladigan xarajatlar smetasini ijrosi, maxsus 20 mablag‘larning smetalari ijrosi va boshqa byudjetdan tashqari mablag‘lar bilan operatsiyalarni qayd qiladi. Byudjet tashkilotining xarajatlar smetalarini ijrosi bo‘yicha buxgalteriya balansining aktivi va passivi quyidagi bo'limlardan iboratdir: Aktiv: I. Asosiy vositalar. II. Material zaxiralari. III. Kam baholi va tez cskiruvchi buyumlar. IV. Ishlab chiqarishga va boshqa maqsadlarga qilingan xarajatlar. V. Pul mablag‘lari. VI. Hisob-kitoblar. VII. Xarajatlar. VIII.Zararlar. IX. Kapital qo‘yilmalarga qilingan xarajatlar. Passiv: I. Moliyalashtirish. II. Maqsadli yo‘nalishlar b o ‘yicha m ablag‘lar va fondlar. III. Hisob-kitoblar. IV. Daromadlar va sotish. V. Kapital qurilishni moliyalashtirish. Byudjet tashkilotining xarajatlar smetalarini ijrosi bo‘yicha balansini aktivida: byudjet tashkilotiga tegishli bo‘lgan asosiy vositalar, shu jumladan, ijaraga berilganlari ham; moddiy zaxiralar (omborga kelib tushganlari ham, yo‘lda bo‘lganlari ham); byudjet tashkilotining bankdagi hisobvaraqlaridagi va kassadagi pul mablagiari; hisobdor shaxslar va debitorlar bilan hisobkitoblar; byudjet tashkilotini saqlashga qilingan xarajatlar; byudjet tashkiloti tarkibiga kiruvchi nizomga ega boim agan xo‘jaliklam ing ishlab chiqarish xarajatlari va zararlari va boshqalar haqidagi ma’lumotlar keltiriladi. Byudjet tashkilotining xarajatlar smetalarini ijrosi b o ‘yicha balansini passivida: byudjetdan moliyalashtirish; maxsus darom adlar; asosiy vositalardagi fond; kam baholi va tez eskiruvchi buyum lardagi fond; ish haqi bo‘yicha ishchi va xizmatchilar bilan tugallanm agan 21 hisobkitoblar; krcditorlar bilan hisob-kitoblar; byudjet tashkiloti tarkibiga kiruvchi nizomga ega bo‘lmagan yordamchi xo‘jaliklam ing daromadlari va foydalari va boshqalar haqidagi m a’lumotlar keltiriladi. Byudjet tashkilotining xarajatlar smetasining ijrosi bo‘yicha balansi shunday tuzish kerakki, m a’lum sanaga xarajatlar smetasining ijrosi jarayoni holati ko‘rinib turadigan bo‘lsin. U byudjet tashkilotining mavjud pul mablag‘larini, moddiy zaxiralarini, xarajatlarini va hisob-kitoblarini va bu mablag’larning manbalarini, ya’ni, byudjetdan moliyalashtirish miqdorini va boshqa manbalami, to‘la qayd qiladi. Byudjet tashkilotining operatsiyalarini joriy buxgalteriya hisobi 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan schyotlar rejasi (ro‘yxati) belgilangan tizimi bo‘yicha olib boriladi. Operatsiyalar boshlang‘ich hujjatlarda qayd qilinadi, keyin hujjatlardagi yozuvlar subschyotlar bo‘yicha tarqatiladi va buxgalteriya balansida um um lashtiriladi. Schyotlar rejasi (ro'yxati) byudjet tashkilotining operatsiyalarini joriy buxgalteriya hisobi uchun tayinlangan va ma’lum tartibda raqamlangan buxgalteriya hisobining birinchi tartibli va ikkinchi tartibli schyotlarining tizimga solingan ro ‘yxatidir. Byudjet tashkilotlari uchun subschyotlarning yagona rejasi o‘rnatilgan. Mablag‘lar bir turdagi schyotlar rejasida o‘xshash guruhlarga birlashtirilgan alohida-alohida olingan subschyotlarda hisobga olinadi. Schyotlar birinchi tartibli schyotlarga (sintetik schyotlarga) va ikkinchi tartibli schyotlarga (subschyotlarga) bo‘linadi. Byudjet tashkilotlarida operatsiyalaming sintetik hisobi ikkinchi tartibli schyotlar bo‘yicha olib boriladi, shuning uchun ham joriy hisobda odatda subschyotning uch xonali raqami qo‘llaniladi. Agar birinchi tartibli schyot ikkinchi tartibli schyotlarga (subschyotlarga) bolinmagan bo‘lsa, u holda ularning ikki xonali raqamiga nol qo-‘shib qo‘llaniladi. Joriy buxgalteriya hisobida schyotlar ro‘yxatida belgilangan raqamlanishlarga va nomlariga muvofiq mazkur byudjet tashkilotiga kcrak bo‘lgan subschyotlar aniqlanadi va shu subschyotlargina ochiladi va qo‘llaniladi. Byudjet tashkilotlarining yagona schyotlar ro‘yxati tartib yo ‘sin usuliga xos ravishda raqamlangan. Buning mazmuni shuni bildiradiki, bo‘limlar rim 22 raqamlari bilan raqamlanadi, schyotlar esa arab raqamlari bilan raqamlanadi. 23 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING BYUDJET KODEKSI Umumiy qism I bo’lim. Umumiy qoidalar 1-bob. Asosiy qoidalar 1-modda. Ushbu Kodeks bilan tartibga solinadigan munosabatlar Ushbu Kodeks O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi byudjetlarini (bundan buyon matnda byudjet tizimi byudjetlari deb yuritiladi) shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. 2-modda. Byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari Byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Kodeks va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir.4 Byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining boshqa qonun hujjatlarida ko’rsatilgan normalari ushbu Kodeksga muvofiq bo’lishi kerak. Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston Respublikasining byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi. 3-modda. Ushbu Kodeksda qo’llaniladigan asosiy tushunchalar Ushbu Kodeksda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi: aylanma kassa mablag’i — moliya yilida O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudjetining, tumanlar va shaharlar byudjetlarining shaxsiy g’azna hisobvaraqlarida turgan byudjet mablag’larining yo’l qo’yiladigan eng kam miqdori; byudjetdan ajratiladigan mablag’lar — O’zbekiston Respublikasining Davlat 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 2017-yil 7- fevraldagi PF-4947-son Farmoni, Xalq so‘zi, 2017-y., 28 (6722)-son; O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 6-son, 70-modda. 24 byudjetidan va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlaridan byudjet tashkilotlari hamda byudjet mablag’lari oluvchilar uchun nazarda tutiladigan pul mablag’lari; Qarang: Mazkur Kodeksning 16-moddasi. byudjet jarayoni ishtirokchilari — davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, davlat moliyaviy nazorat organlari, byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar; byudjet mablag’larini taqsimlovchi — o’z tasarrufida O’zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan mablag’ oladigan tashkilotlarga ega bo’lgan yuridik shaxs, shuningdek O’zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkiloti yoki byudjet mablag’lari oluvchi; byudjet sohasidagi vakolatlar — byudjet jarayoni ishtirokchilarining byudjet munosabatlari sohasidagi vakolatlari; byudjet ssudasi — qaytarish sharti bilan yuqori turuvchi byudjetdan quyi turuvchi byudjetga, shuningdek davlat maqsadli jamg’armalariga, rezident-yuridik shaxsga ajratiladigan pul mablag’lari; byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg’armalari — qonun hujjatlarida nazarda tutilgan manbalar hisobidan byudjet tashkiloti tasarrufiga kelib tushadigan mablag’lar; byudjet tizimi byudjetlari — O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg’armalari; byudjetlararo transfertlar — O’zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga, davlat maqsadli jamg’armalariga hamda buning aksicha o’tkaziladigan, shuningdek Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika byudjetidan, viloyatlarning viloyat byudjetlaridan va Toshkent shahrining shahar byudjetidan tumanlar va shaharlar byudjetlariga hamda buning aksicha o’tkaziladigan mablag’lar; vaqtinchalik kassa uzilishi — joriy moliya yilining muayyan davrida byudjet 25 tizimi byudjetlarining xarajatlari daromadlaridan vaqtinchalik oshib ketishi; vaqtinchalik xarajatlar smetasi — byudjet tashkilotining yoki byudjet mablag’lari oluvchining xarajatlar smetasi tasdiqlanguniga va ro’yxatdan o’tkazilguniga qadar amal qiladigan hujjat bo’lib, unda qonun hujjatlaridagi o’zgartirishlar hisobga olingan holda uning uchun nazarda tutilgan byudjetdan ajratiladigan mablag’lar har oy uchun aks ettiriladi; Davlat byudjeti profitsiti — muayyan davrda O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti daromadlarining uning xarajatlaridan oshib ketishi; Davlat byudjeti taqchilligi — muayyan davrda O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti xarajatlarining uning daromadlaridan oshib ketishi; davlat tomonidan mablag’ jalb qilish — aktivlarni jalb etish, bu bo’yicha O’zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi-rezidentlarning kreditlarini (qarzlarini) to’lashga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga kelishi; davlat xaridlari — byudjet tizimi byudjetlarining mablag’lari hisobidan amalga oshiriladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) xaridlari; davlat qarzi — O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi mablag’larni jalb qilish natijasida vujudga kelgan majburiyatlari; daromadlar va xarajatlar smetasi — byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining tegishli yil choragi yoki moliya yili uchun kutilayotgan tushumlari va xarajatlari aks ettiriladigan hujjat; donorlar — O’zbekiston Respublikasiga, O’zbekiston Respublikasi Hukumatiga, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga, faoliyati O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga zid bo’lmagan yuridik va jismoniy shaxslarga beg’araz asosda mablag’lar ajratadigan davlatlar, davlatlarning hukumatlari, xalqaro va chet el hukumat tashkilotlari, chet el fuqarolari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan ro’yxatga kiritilgan xalqaro va chet el nohukumat tashkilotlari; dotatsiya — byudjet tizimi byudjetlariga ularning o’z daromadlari etishmagan taqdirda daromadlar bilan xarajatlar o’rtasidagi farqni qoplash uchun qaytarmaslik 26 sharti bilan ajratiladigan pul mablag’lari; jamlanma xarajatlar smetasi — byudjet mablag’larini taqsimlovchi tomonidan o’z tasarrufidagi byudjet tashkilotlarining va byudjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetalari asosida tuziladigan xarajatlar smetasi; moliya yili — birinchi yanvardan o’ttiz birinchi dekabr kuni oxirigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oluvchi davr; moliyaviy majburiyatlar — byudjet tashkilotlarida va byudjet mablag’lari oluvchilarda ularga pul mablag’larini o’tkazish majburiyatini yuklovchi hujjatlar, shu jumladan ijro hujjatlari asosida yuzaga keladigan majburiyatlar; subventsiya — muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori turuvchi byudjetdan quyi turuvchi byudjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’lari; subsidiya — tovarlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish va ularni realizatsiya qilishni moliyalashtirish yoki birgalikda moliyalashtirish yoxud maqsadli xarajatlarning o’rnini qisman qoplash uchun byudjet tizimi byudjetlari hisobidan yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan pul mablag’lari; tartibga soluvchi daromadlar — byudjet tizimi byudjetlari o’rtasida ajratmalar normativlari belgilanadigan umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to’lovlar, shuningdek soliq bo’lmagan to’lovlar. Soliq bo’lmagan to’lovlarga byudjet tizimi byudjetlariga kelib tushadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’lmagan to’lovlar kiradi; xarajatlar moddasi — byudjet tizimi byudjetlari xarajatlarining iqtisodiy yo’nalishi va to’lovlarning aniq turlari bo’yicha belgilovchi byudjet tasnifining bir qismi; xarajatlar smetasi — byudjet tashkiloti yoki byudjet mablag’lari oluvchi tomonidan moliya yili uchun tuziladigan va tasdiqlanadigan, uning uchun nazarda tutilgan byudjetdan ajratiladigan mablag’lar xarajatlar moddalari bo’yicha aks ettiriladigan hujjat; shtat jadvali — doimiy xodimlar lavozimlari va bo’sh o’rinlar nomlarining soni va lavozim maoshlarining miqdorlari ko’rsatilgan ro’yxatni o’z ichiga oladigan, 27 byudjet tashkiloti tomonidan tuziladigan hujjat; shaxsiy g’azna hisobvaraqlari — O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining axborot tizimida ochiladigan, byudjet tizimi byudjetlari ijrosi bilan bog’liq operatsiyalarni aks ettirish uchun mo’ljallangan tahliliy hisob registrlari; yuridik majburiyatlar — tuzilgan shartnomalar, shuningdek tegishli davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining qarorlari asosida byudjet tashkilotlarida va byudjetdan mablag’ oluvchilarda yuzaga keladigan majburiyatlar; o’tkazib beriladigan daromadlar — tegishli ma’muriy-hududiy birlikda shakllanadigan va yuqori turuvchi byudjetga o’tkaziladigan, ular qaerda shakllangan bo’lsa, keyinchalik o’sha ma’muriy-hududiy birlik byudjetiga o’tkazib beriladigan daromadlar; O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti (Davlat byudjeti) — davlatning davlat vazifalari va funktsiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi; g’aznachilik bo’linmalari — O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi viloyatlar va Toshkent shahri bo’yicha G’aznachilik boshqarmalari, tumanlar va shaharlar bo’yicha G’aznachilik bo’linmalari; g’aznachilik memorial orderi — mablag’larni bir shaxsiy g’azna hisobvarag’idan boshqa shaxsiy g’azna hisobvarag’iga o’tkazish uchun foydalaniladigan to’lov hujjati; hududiy moliya organlari — Qoraqalpog’iston Respublikasining Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining moliya boshqarmalari, tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya bo’limlari; 4-modda. Byudjet tashkiloti Davlat funktsiyalarini amalga oshirish uchun belgilangan tartibda davlat hokimiyati organlarining qaroriga ko’ra tashkil etilgan, Davlat byudjeti mablag’lari hisobidan saqlab turiladigan notijorat tashkilot byudjet tashkilotidir. Byudjet tashkilotlarini moliyalashtirish shartlari va ularning byudjet hisobini yuritish tartibi byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. 28 5-modda. Byudjet mablag’lari oluvchi Davlat byudjetidan va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlaridan mablag’lar oladigan yuridik yoki jismoniy shaxs byudjet mablag’lari oluvchidir. Byudjet mablag’lari oluvchi byudjet tashkiloti maqomiga ega bo’la olmaydi. Byudjet mablag’lari oluvchini Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari mablag’lari hisobidan moliyalashtirish shartlari byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. 29 Xulosa Biz byudjet tashkilotlarini smeta asosida rejalashtirish va moliyalashtirish tartiblarini o‘rgandik, bu borada bugungi kunda olib borilayotgan islohotlarning mazmunmohiyatini ochib berishga harakat qildik, byudjet tashkilotlarini byudjetdan tashqari manbalar hisobidan mustahkamlash yo‘llarini tadqiq qilib, byudjet amaliyotida byudjetdan tashqari markazlashgan va markazlashmagan manbalardan foydalanish imkoniyatlari va shart-sharoitlarini o‘rganib chiqib, quyidagi xulosalarni shakllantirishga muvaffaq bo‘ldik. - bizning fikrimizcha, davlat, mamlakatdagi bozor munosabatlarining qay darajada shakllangan va rivojlangan bo‘lishiga qaramay, ijtimoiy sohalarni boshqarish, ularning faoliyatini tashkil etish va moliyalashtirishda ishtirok etishi zarur, ularning normal darajada faoliyat qilishi uchun davlat barcha huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratib berishi shart: - byudjetdan moliyalanadigan sohalarga mablag‘larni to‘liq hajmda safarbar etish imkoniyatini ta’minlash maqsadida davlat daromadlarining barqarorligini ta’minlash va xarajatlarning aniq hisob-kitobini olib borish lozim; - ijtimoiy sohalardagi ta’lim, sog‘liqni saqlash muassasalari tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarning sifat standartlarini o‘rnatish va ularga amal qilinishini nazorat qilishni yo‘lga qo‘yish lozim, aks xolda xizmatlar narxining oshib borishi bilan ularning sifati o‘rtasidagi bog‘liqlik uzilib bormoqda, malakali xizmat qimmat turishi bilan birga, sifat standartiga ham javob berishi kerak, deb hisoblaymiz; - aholining nochor, ijtimoiy muhofazaga muhtoj qatlamlariga bepul xizmatlar ko‘rsatilishini davlat bundan keyin ham o‘z zimmasiga olishi, bu xizmatlarning to‘liq moliyalashtirilishiga erishishi lozim; - byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag‘larni jalb qilishga bo‘lgan harakati ularning asosiy faoliyatiga, tashkilotning missiyasini bajarishga putur etkazmasligi kerak, shuni unutmaslik lozimki, byudjet tashkiloti notijorat asosida faoliyat yurituvchi muassasa, shuning uchun unda marketing masalalari o‘ylab, jamiyatning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda hal etilishi kerak; 30 - aksariyat aholi ongida ta’lim, va ayniqsa, sog‘liqni saqlash xizmatlarining bepul taqdim etilishi kerak, degan stereotiplar mustahkam o‘rnashgan, bu esa byudjet tashkilotlarini pullik asosga o‘tkazish jarayonida aholi tomonidan noroziliklarga olib kelmoqda, lekin bozor iqtisodiyoti talablari, qolaversa, “pullik narsa qadrli bo‘ladi” degan naqldan kelib chiqib, byudjetning chegaralanganligi sharoitida byudjet tashkilotlarining ortib borayotgan ehtiyojlarini faqat davlat mablag‘lari hisobiga qoplashning ob’ektiv tarzda imkoni yo‘qligini tushunib etish vaqti keldi; - hozirgi kunda byudjet tashkilotlarining barcha byudjetdan tashqari daromadlari barcha soliqlar va majburiy to‘lovlardan ozod etilganligini e’tirof etgan holda, byudjet tashkilotlarining tijorat faoliyatlarini davlat bundan keyin ham rag‘batlantirib borishi maqsadga muvofiq. - byudjet tashkilotida shunday muhitni yaratish kerakki, byudjet tashkiloti tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar natijasidan unda ishlayotgan ko‘p sonli xodimlarning shaxsiy manfaatlari emas, tashkilot manfaatlari ustuvor bo‘lishi lozim, deb hisblaymiz. Ushbu xulosalarimizdan kelib chiqqan holda istiqbolda byudjet tashkilotlarini mablag‘larini shakllantirish va ulardan samarali foydalanishni tashkil etish bo‘yicha quyidagi tavsiyalarni berishni lozim topdik: Davlat byudjetini shakllantirish va uning mablag‘laridan foydalanish ustidan operativ nazoratni ta’minlash maqsadida o‘z faoliyatlari bilan bog‘ liq munosabatlar doirasida byudjet tizimini boshqarish organlari doirasida integrallashgan axborot tizimlarini yaratish lozim. Mudofa sektoridagi harajatlar tizimini davlat byudjeti gazna ijrosi bilan qamrab olish mehanizmini ishlab chiqish lozim. Bunda horijiy mamalakatlarda ushbu sohaning gazna ijrosi bilan qamrab olish mehanizmini urganish orqali erishish; byudjetdan tashqari tushumlarning muhim manbai sifatida chet el mamlakatlari uchun mutaxassislar tayyorlash xizmat qilishi mumkin. Lekin ta’lim uchun to‘lov masalalari ta’lim muassasasi beradigan diplomning sifati, uning 31 xalqaro tashkilotlar, ishbilarmonlar doirasi, jamoatchilik, ta’lim muassasalari xalqaro akkreditatsiyasi tomonidan tan olinishi bilan bog‘liq. Ana shu masala ijobiy hal etilsa, ya’ni milliy oliy ta’lim muassasalari tomonidan beriladigan diplomlar xalqaro miqyosda tan olinsa, ham oliy ta’lim muassasalarining nufuzi oshardi, ham bu yo‘l bilan valyuta tushumlarini ko‘paytirish imkoni kengaygan bo‘lar edi; 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 2017-yil 7- fevraldagi PF-4947-son Farmoni, Xalq so‘zi, 2017-y., 28 (6722)-son; O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 6-son, 70-modda. 2. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi- T., O‘zbekiston 2010-yil (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan). 3. “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” Davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishning tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 17-dekabr F-4760-son farmoyishi, O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 8-son, 119-modda 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bandlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni. 2017 yil 24 may 5. Byudjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabr 414-son Qarori (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 16.06.2007 yil 148-son qarori bilan tasdiqlangan yangi tahriri). 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari: 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 488 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 104 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 56 b. 4. . Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 48 b. 33 3. Darslik va o‘quv adabiyotlari: 1. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi 2018 yil 1-yanvar. 2.Mehmonov S.U., Ubaydullaev D.Y. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi. Darslik . “Sano- standart”, Toshkent-2013 3. Haydarov M., Suvonqulov A., Sugirbaev B., Nurmatov B. Davlat byudjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv qo‘llanma. T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2010.235b. 3. Azizova I.A. “Natijaga yo‘naltirilgan byudjetlashtirish” T.: 2010 y. “infoCOM.UZ MChJ” nashriyoti 152 bet. 4. Internet saytlari: - www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti); - www.gov.uz (O’zbekiston Respublikasi Hukumat sayti); - www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi qonunlari bazasi sayti); - www.tfi.uz (Toshkent moliya instituti sayti); - www.minfin.ru (Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligi sayti).