DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLIK MUAMMOLARI VA UNI
BARTARAF ETISH YO'LLARI
Byudjet taqchilligi - sarf-xarajatlar daromaddan oshib ketganda. Bu atama
odatda hukumatlarga tegishli, biroq shaxslar, kompaniyalar va boshqa tashkilotlar
kamchiliklarni bartaraf etishlari mumkin.
Davomiy kamchiliklarni bartaraf etgan ko'plab tashkilotlar uchun darhol jazo
choralari mavjud. Agar shaxs yoki oila shunday qilsa, ularning kreditorlari
chaqiradi. Xarajatlar to'lanmaganligi sababli, ularning kredit ballari to'ladi. Bu
yangi kreditni qimmatroq qiladi.
Oxir-oqibat ular bankrot deb e'lon qilishlari mumkin.
Xuddi shu narsa byudjet defitsiti davom etayotgan kompaniyalar uchun ham
amal qiladi. Ularning obligatsiyalar reytingi pasayadi. Bunday holatlarda ular hech
qanday qarz olish uchun yuqori foiz stavkalarini to'lashlari kerak.
Hukumatlar boshqacha. Ular soliqdan daromad oladilar. Ularning xarajatlari
soliqlarni to'layotgan odamlarga foyda keltiradi. Hukumat rahbarlari xizmat
ko'rsatish orqali xalq tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Agar ular saylashni davom
ettirishni istasa, ular imkon qadar ko'proq sarflashadi. Chunki saylovchilarning
aksariyati qarzning ta'siri haqida qayg'urmaydi.
Har yili defitsit mamlakat suveren qarzini oshiradi . Qarz o'sishi bilan u
defitsitni ikki shaklda oshiradi. Birinchidan, qarzga bo'lgan foiz har yili to'lanishi
kerak. Bu esa, har qanday foyda bermasdan sarf-xarajatlarni oshiradi. Agar foizlar
to'lovlari etarlicha yuqori bo'lsa, u iqtisodiy o'sishga olib keladi, chunki bu
mablag'lar iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun ishlatilishi mumkin edi.
Ikkinchidan, yuqori qarz darajalari hukumat uchun mablag' to'plashni
qiyinlashtiradi. Kreditorlar mamlakatning qarzlarini to'lash qobiliyatiga daxldor
xavotirda. Bunday holatlarda ular yuqoriroq foiz stavkalarini ko'tarishlarini talab
qilishadi, bu yuqori darajadagi xavfni ko'proq qaytarish imkonini beradi.
1
Bu har yili kamomadni oshiradi. Jahon banki, bu mamlakatning GSYİH'ya
nisbati qarzi 77% yoki undan yuqori bo'lgan paytlarda, bu so'nggi nuqtasi.
O'zlari mag'lubiyatga uchragan loop bo'ladi, chunki mamlakatlar o'z qarzlarini
qaytarish uchun yangi qarzlar oladi. Yangi qarzlar bo'yicha foiz stavkalari
osmonga ko'tariladi. Bu davlatlar qarzni o'zlashtirishi uchun har qachongidadir.
Agar u etarlicha uzoq davom etsa, mamlakat qarzini sukut qilishi mumkin.
Har qanday zamonaviy jamiyatning iqtisodiy tuzilishini shakllantirish va
rivojlantirishda etakchi, hal qiluvchi rolni hokimiyat tomonidan saylangan
iqtisodiy siyosat doirasida amalga oshiriladigan davlat tomonidan tartibga solish
o'ynaydi. Davlatga iqtisodiy va ijtimoiy tartibga solishni amalga oshirish imkonini
beruvchi eng muhim mexanizmlardan biri moliyaviy mexanizm – jamiyatning
moliyaviy tizimi bo‘lib, uning asosiy bo‘g‘ini davlat byudjeti hisoblanadi. Aynan
moliya tizimi orqali davlat markazlashgan fondlarni shakllantiradi va davlat
organlariga yuklangan funksiyalarni bajarish imkoniyatini ta’minlagan holda
mablag‘larning markazlashmagan fondlarini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. 90-
yillarning boshidan boshlab O’zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy va siyosiy
islohotlar ham davlat moliyasi sohasiga, birinchi navbatda, byudjet tizimiga ta'sir
ko'rsatishi mumkin emas edi. Davlat byudjeti davlat resurslarini safarbar etish va
sarflashning asosiy vositasi boʻlib, siyosiy hokimiyatga iqtisodiyotga taʼsir
koʻrsatish, uning tarkibiy oʻzgarishini moliyalashtirish, iqtisodiyotning ustuvor
tarmoqlarini rivojlantirishni ragʻbatlantirish, kam himoyalangan qatlamlarni
ijtimoiy qoʻllab-quvvatlash uchun real imkoniyat yaratadi. aholi soni. Ko‘rinib
turibdiki, mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
jamiyat moliya tizimini o‘zgartirish qanday yo‘nalishlarga, davlat byudjet
siyosatining zamon talablariga qanchalik javob berishiga bog‘liq . Shu munosabat
bilan byudjet tizimini, byudjet jarayonini, nazariy va qonunchilik asoslarini va
byudjet mexanizmi faoliyatining amaldagi amaliyotini o'rganish bugungi kunda
alohida dolzarblik kasb etmoqda.
2
I.BOB.«BYUDJET TAQCHILLIGI» TUSHUNCHASI VA UNING
SHAKLLANISH SABABLARI
1.1. Byudjet taqchilligi tushunchasining mohiyati va mazmuni
Dаvlаt byudjеtining dаrоmаdlаri vа хаrаjаtlаri muvоzаnаtdа bo’lishini tаqоzо
qilаdi. Lеkin ko’pchilik hоllаrdа dаvlаt byudjеti хаrаjаtlаrining dаrоmаdlаrdаn
оrtiqchаligi kuzаtilаdi, buning оqibаtidа byudjеt tаqchilligi ro’y bеrаdi. Bu hоlning
sаbаblаri ko’p bo’lib, ulаrning ichidа, dаvlаtning jаmiyat hаyotining bаrchа
sоhаlаridаgi rоlining uzluksiz o’sib bоrishi, uning iqtisоdiy vа ijtimоiy
vаzifаlаrining kеngаyishi аlоhidа o’rin tutаdi.
Byudjеt tаqchilligining o’sishi yoki kаmаyishi mutlоq miqdоrdа vа uning
yalpi ichki mаhsulоt (YAIM)gа nisbаtidа аniq nаmоyon bo’lаdi. 2004 yildа
Rеspublikаmiz dаvlаt byudjеtining tаqchilligi (dеfitsit) YAIMgа nisbаtаn 0,4
fоizni tаshkil etdi vа оldingi yillаrgа nisbаtаn kаmаyish tеndеntsiyasigа egа bo’ldi.
Byudjеt tаqchilligining o’zgаrishi хo’jаlik kоn’yunkturаsidаgi jоriy
tеbrаnishlаr, ishlаb chiqаrishdаgi dаvriy inqirоz vа yuksаlishlаrni hаm аks ettirаdi,
inqirоzlаr dаvridа dаvlаt byudjеt mаblаg’lаri hisоbidаn iqtisоdiyotning mа’lum
sеktоrlаrini mоliyaviy tа’minlаb turishgа, umumdаvlаt аhаmiyatigа egа bo’lgаn
tаrmоqlаrdа invеstitsiyalаr hаjmini sаqlаb turishgа mаjbur bo’lаdi.
O’rnаtilgаn хаlqаrо stаndаrtlаrgа ko’rа byudjеt tаqchilligi YAIMning 5%
dаrаjаsidаn оshmаsligi lоzim. Byudjеt tаqchilligi аsоsаn dаvlаt qimmаtli
qоg’оzlаrini sоtish, nоbyudjеt fоndlаri (sug’urtа fоndi, ishsizlik bo’yichа
sug’urtаlаsh fоndi, pеnsiya fоndi)dаn qаrz оlish ko’rinishidаgi dаvlаtning ichki vа
tаshki qаrzlаri hisоbigа qоplаnаdi.
Byudjеt tаqchilligini mоliyalаshtirish (qоplаsh)ning muhim ko’rinishlаridаn
biri dаvlаt krеditi hisоblаnаdi. Dаvlаt krеditi dеgаndа, dаvlаt qаrz оluvchi yoki
krеditоr sifаtidа mаydоngа tushаdigаn bаrchа mоliyaviy-iqtisоdiy munоsаbаtlаr
yig’indisi tushunilаdi.
Mоliyaviy rеsurslаrni dаvlаt tоmоnidаn qаrzgа оlishning аsоsiy shаkli – bu
dаvlаt qаrz mаjburiyatlаri (zаyomlаri)ni chiqаrish hisоblаnаdi. Ulаrni jоylаshtirish
3
jаrаyonidа dаvlаt аhоli, bаnklаr, sаvdо vа sаnоаt kоmpаniyalаrining vаqtinchа
bo’sh turgаn pul mаblаg’lаrini jаlb qilаdi.
Dаvlаt o’z mаjburiyatlаrini nаfаqаt хususiy sеktоrdа jоylаshtirishi, bаlki
ulаrni Mаrkаziy bаnkdа hisоbgа оlishi hаm mumkin. Bundа bаnk muоmаlаgа
pulning tоvаr hаjmining ko’pаyishi bilаn bоg’liq bo’lmаgаn qo’shimchа miqdоrini
chiqаrаdi. Mаzkur hоldа, dаvlаt byudjеtini mоliyalаshtirish pul muоmаlаsigа
to’g’ridаn-to’g’ri inflyatsiоn tа’sir ko’rsаtаdi. Pul mаssаsining o’sishi jаmiyat
hаqiqiy bоyligining ko’pаyishi bilаn birgа bоrmаydi.
Dаvlаt qаrzlаrining to’хtоvsiz ko’pаyib bоrishi, milliy dаrоmаdni fоiz
to’lоvlаri shаklidа, tоbоrа ko’prоq qаytа tаqsimlаnishgа оlib kеlаdi.
Kаttа byudjеt tаqchilligi vа dаvlаt mаjburiyatlаri bo’yichа fоiz to’lоvlаri
o’sish shаrоitidа, dаvlаt qаrzlаrini to’lаsh vаqtini imkоn dаrаjаdа cho’zishgа
hаrаkаt qilаdi. Buning uchun turli хil usullаrdаn fоydаlаnish mumkin. Jumlаdаn
dаvlаt o’zining qisqа muddаtli mаjburiyatlаrini, o’rtа vа uzоq muddаtli zаyomlаrgа
аlmаshtirаdi. U o’zining qisqа muddаtli mаjburiyatlаrini, аnchа yuqоri fоiz
bo’yichа yangi, uzоq muddаtli zаyomlаr chiqаrish hisоbigа hаm sоtib оlish
mumkin. Bundаy turdаgi tаdbirlаr qisqа dаvrli sаmаrа bеrishi vа vаqtinchа
dаvlаtning mоliyaviy аhvоlini еngillаshtirishi mumkin, chunki u оdаtdа kеlgusidа
fоiz stаvkаsining оshishi vа qаrzlаr umumiy miqdоrining o’sishi bilаn bоg’liq.
Хo’jаlik hаyoti bаynаlminаllаshuv jаrаyonlаrining tеz o’sishi, хаlqаrо
krеditning jаdаl rivоjlаnishi nаtijаsidа dаvlаt o’zigа zаrur bo’lgаn mоliyaviy
rеsurslаrni jаlb qilish uchun bo’sh pul mаblаg’lаrining milliy chеgаrаdаn
tаshqаridаgi mаnbаlаridаn fаоl fоydаlаnаdi. Buning nаtijаsidа tаshqi qаrz vujudgа
kеlаdi.
Shundаy qilib, dаvlаt o’z fаоliyatini mоliyaviy rеsurslаr bilаn tа’minlаshdа
ssudа kаpitаllаrining hаm milliy bоzоridаn, hаm tаshqi bоzоridаn qаrz оlishi
mumkin.
Хаlqаrо krеditning tеz o’sishi kаpitаlning mаmlаkаtlаrаrо migrаtsiyasi,
mаmlаkаt vа mintаqаlаr iqtisоdiy o’zаrо bоg’liqligi chuqurlаshuvining muqаrrаr
4
nаtijаsi hisоblаnаdi. Хаlqаrо krеdit mоliyaviy rеsurslаrni hаm хususiy sеktоrning
ehtiyojlаrini qоndirish, hаm dаvlаt byudjеti tаqchilligini qоplаsh uchun jаlb qilish
imkоniyatini sеzilаrli kеngаytirаdi. SHu bilаn birgа tаshqi qаrzlаrning o’sishi bir
qаtоr bоshqа muаmmоlаrni kеltirib chiqаrаdi. Bu o’rindа eng аsоsiy muаmmо
milliy iqtisоdiyotning krеditоr vа dеbitоr mаmlаkаtlаr
iqtisоdiyotigа
bоg’liqligining kuchаyib bоrishi hisоblаnib, bu jаrаyonni mаmlаkаtdаgi ichki
mоliyaviy dаstаklаr bilаn nаzоrаt qilish imkоniyati bo’lmаy qоlаdi.
Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi.
Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan
maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit
operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli
o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni kamaytirish va daromad olish emas, balki
iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari
va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlarini davlat tomonidan
sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish minus
to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida,
imtiyozli stavkalarda beriladi.
Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga
qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar
davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli
qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar
hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respublikasihukumatlari,
Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya
jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi.
Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida hech
qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash
operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan
belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni
sotib olish operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul
5
qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish
sifatida qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli
qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish
sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari
davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni
yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida
moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha
mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda,
kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa
- "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak.
Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan
oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va
ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi.
Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni
talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki
tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar
soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali
moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq
stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni
rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi.
Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat
obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim manbai ekanligi
haqiqatda qolmoqda.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi
tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan
yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga,
xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida
tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi.
6
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarini tahlil qilishimizdan
oldin davlat byudjeti haqida yaxshigina tushunchaga ega bo’lishimiz zarur. Davlat
byudjeti – bu davlat daromadlari va xarajatlar hamda ularni moliyaviy qoplash
manbaalari yillik rejasi hisoblanadi. Davlat byudjetining 2 tomoni bo’lib, bir
tomonida byudjetga kelib tushadigan daromadlar tarkibi va ularning manbaalari,
ikkinchi tomonida esa asosiy xarajatlarning tarkibi va miqdori o’z ifodasini topgan.
Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi.
Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali
rivojlantirish va umumdavlat miqyosdagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun
sharoit yaratishdir.
Byudjet daromadlari – esa pul mablag’lari fondlarini
shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda
etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan,
davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan
moliyaviy resurslarining bir qismi hisoblanadi.
Davat
byudjeti
davlat
ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh
boʻgʻini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkiban umumdavlat (yoki markaziy)
byudjeti (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yigʻindisi)
vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — oʻlka, viloyat, tuman va
h.k. doirasidagi pul daromadlari va xarajatlari)ga boʻlinadi. Ikki turdagi byudjetlar
nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bogʻliq boʻladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy
xizmatlar (milliy xavfeizlikni taʼminlash, jamoat tartibini saklash, atrof-muhitni
himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar
koʻrsatish va b.) koʻrsatadi va bularning barchasi xarajat talab qiladi. Byudjet
daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yigʻimlar, davlat zayomlaridan tushgan pul,
davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablagʻlardan shakllanadi.
Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning
byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy
hajmiga hamda aholining soniga bogʻliq. Byudjet harajatlari uning daromadidan
ortib ketsa, byudjet taqchilligi, yaʼni kamomadi yuzaga keladi. Kamomad miqdori
7
mamlakat yalpi milliy mahsulotning 3—3,5% ga teng boʻlishi meʼyoriy
hisoblanadi. Byudjet kamomadining gʻoyat oshib ketishi va uni daromad bilan
taʼminlash mumkin boʻlmaganda byudjet harajatlari qisqartiriladi. Markaziy,
mahalliy Davlat byudjetlari va byudjetdan tashqari fondlar (davlatning muayyan
maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar
hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yigʻindisi davlatning yig’ma byudjetini
tashkil etadi. Davlat byudjeti, odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi.
Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin.
Davlat byudjetini hukumat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament)
tomonidan tasdiqlanadi. Davlat byudjeti muayyan mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy
munosabatlarni ham ifodalaydi. Jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va
faoliyatiga qarab davlat byudjetining mohiyati, uning daromadlari va harajatlari
xususiyati hamda tarkibi turlicha boʻladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda
davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga
faol aralashuvi byudjet mavqeining oshishiga sabab boʻladi, milliy daromad davlat
ixtiyorida yigʻiladi va uning byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi koʻpayadi.
Mamlakatimizda istiqbolda davlat budjetini o’rta muddatli muddatga
rejalashtirish, byudjetga mablag’ni ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026
yillarga mo’ljallangan Taraqqiyot strategiyasida mahalliy budjetlar daromadlar
qismini mustahkamlash, davlat budjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini
saqlab qolgan holda turli darajadagi budjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi
vazifalar nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev
soliq-budjet siyosatiga haqida to’xtalib shunday deydi: “Soliq-budjet siyosatiga
qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish, ish haqi, pensiya,
nafaqa va stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya loyihalari va mamlakat mudofaa
qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng muhim vazifalarni
amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi hozirda, mamlakatimiz soliq tizimi
oldida bozor munosabatlarini to’laqonli shakllantirish uchun shart-sharoit yaratish
bilan bir qatorda, davlat budjetini mablag’lar bilan ta’minlash hamda ustivor
8
yo’nalishdagi iqtisodiy faoliyatni soliqlar vositasida qo’llab-quvvatlashni talab
etiladi1”. Dаvlаt mоliyаsini islоh qilish yuzаsidаn
оlib bоrilаyоtgаn
о‘zgаrishlаrning mаrkаzidа
dаvlаt byudjetining shаkllаnishi vа
uning
mаblаg’lаridаn yаnаdа sаmаrаli fоydаlаnish, byudjet tаqсhilligi о‘sishigа tа’sir
еtuvсhi оmillаrning оldini оlish, shu bilаn birgа byudjet mаblаg‘lаridаn
fоydаlаnish jаrаyоnidа byudjet intizоmlаrigа riоyа еtilishini vа bundа mоliyаviy
nаzоrаtni kuсhаytirish, qоlаvеrsа, sаmаrаli mоliyаviy nаzоrаt tizimini
shаkllаntirish
оrqаli dаvlаt byudjetining mаmlаkаt ijtimоiy-iqtisоdiy
rivоjlаnishidаgi аhаmiyаtini оshirish mаsаlаlаri turаdi. Byudjet mаblаg‘lаrini
shаkllаntirish vа ulаrdаn оqilоnа fоydаlаnishgа sаmаrаli nаzоrаt tizimini
shаkllаntirmаsdаn turib еrishib bо‘lmаydi. Mа’lumki, byudjet jаrаyоnining аsоsiy
bоsqiсhlаridаn biri dаvlаtning mоliyаviy nаzоrаti hisоblаnаdi. Mоliyаviy nаzоrаt
mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyоtgаn nаzоrаt fаоliyаtining tаrkibiy qismi
hisоblаnаdi. Dаvlаt byudjeti iqtisоdiyоt rivоjlаnishining turli bоqiсhlаridа byudjet
siyоsаtini аmаlgа оshirish qurоli, mо‘ljаllаngаn dаsturlаr vа tаdbirlаrni аmаlgа
оshirish uсhun pul mаblаg‘lаrining аsоsiy mаnbаi hisоblаnаdi. Byudjet
mаblаg’lаridаn fоydаlаnish yuzаsidаn dаvlаt mоliyаviy nаzоrаti mоliyаviy
bаrqаrоrlik uсhun shаrt-shаrоitlаr yаrаtishgа qаrаtilgаn dаvlаt mоliyаviy siyоsаtini
ifоdаlаydi. Byudjet tаshkilоtlаrini mоliyаviy mаblаg‘ bilаn tа’minlаshdа
umudаvlаt mоliyаviy nаzоrаtni mustаhkаmlаsh vа yаnаdа kuсhаytirish, mоliyаviy
nаzоrаt оrgаnlаri fаоliyаtini muvоfiqlаshtirish muаmmоsi hаmishа dоlzаrb mаsаlа
bо‘lib kеlgаn vа hоzirgi shаrоitdа hаm dоlzаrbligiсhа qоlmоqdа. Bu еsа mаzkur
sоhаdа ilmiy tаdqiqоtlаr оlib bоrishning nаqаdаr muhimligini yаnаdа аniqrоq
kо‘rsаtib bеrаdi. Shuning uсhun hаm biz mаzkur bitiruv mаlаkаviy ishimizdа
ushbu mаsаlаni tаdqiq еtishni о‘z оldimizgа mаqsаd qilib qо‘ydik. Bugungi kunda
byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga rioya qilinishi
ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo’lib
qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni
moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, ularning
9
aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri sanaladi.
Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga rioya etilishini yanada
kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan
qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir. Byudjet mablag’laridan foydalanish
ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar
tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir.
О‘zbеkistоnlik iqtisоdсhi M.M.Tо‘lаxо‘jаеvаning fikricha “Mоliyаviy nаzоrаt -
dаvlаt tоmоnidаn tаshkil еtilgаn, nаzоrаt qilish vаzifаlаri yuklаtilgаn dаvlаt yоki
mustаkil jаmоаt оrgаnlаri tоmоnidаn xukumаt, kоrxоnаlаr, tаshkilоtlаr vа
muаssаsаlаr fаоliyаtining sаmаrаdоrligini аniqlаshgа qаrаtilgаn nаzоrаt tizimidir.
Dаvlаt byudjetini shаkllаntirish vа sаrflаshdаgi zаxirаlаrni, mоliyаviy vа mоddiy
rеsurslаrni bоshqаrishning bаrсhа dаrаjаlаridа оpеrаtsiyаlаrning mаqsаdgа
muvоfiqligi vа sаmаrаdоrligini, qоnuniylik printsiplаridаn сhеtgа оg‘ish vа ulаrni
buzishlаrni аniqlаsh nаzоrаt tizimi vаzifаsigа kirаdi. Nаzоrаt mаksаdi–tuzаtish
сhоrаlаrini kо‘rish, аybdоrlаrni jаvоbgаrlikkа tоrtish vа buzishlаrning оldini
оlishdаn ibоrаt.
1.2. Davlat byudjeti taqchilligi sabablari
Defitsit tushunchasi. Davlat organlarining daromadlari va xarajatlari, qoida
tariqasida, muvozanatli bo'lishi mumkin. Biroq, haqiqiy hayotda bu, qoida
tariqasida, sodir bo'lmaydi va etishmovchilik yoki ortiqcha bo'ladi. Naqd pul
taqchilligi yoki profitsiti davlat byudjetiga nisbatan ham, byudjetdan tashqari
fondlarga nisbatan ham yuzaga kelishi mumkin. Ushbu bandda muhokama
qilingan davlat byudjeti taqchilligi va uni qoplash muammolari markaziy o'rinni
egallaydi.
Davlat budjeti taqchilligi - bu davlat organlari moliyasini shakllantirish
hamda daromadlar va xarajatlarni tasniflashning belgilangan tamoyillariga
muvofiq belgilanadigan xarajatlar va sof kreditlashning olingan daromadlar va
rasmiy transfertlar summasidan ortib ketishi. Kamomad kontseptsiyasiga bunday
kontseptual yondashuv umumiy davlat sektori o'z xarajatlarini va davlat siyosatini
10
amalga oshirish maqsadida berilgan kreditlarni daromadlar, rasmiy transfertlar va
ilgari berilgan kreditlarni to'lashdan olingan mablag'lar hisobidan qoplash
darajasini aniqlash imkonini beradi. qarz majburiyatlarini oshirish va likvid
mablag'lar hajmini kamaytirmasdan. Ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda,
taqchillik tovarlar, xizmatlar va transfertlarga sarflangan xarajatlarga, sof
kreditlash minus daromad va minus rasmiy transfertlarga tengdir. Daromadning
xarajatlardan oshib ketishi (ortiqchaligi) odatda ijobiy belgi bilan, kamomad esa
salbiy belgi bilan ko'rsatiladi. Kamomad moliyalashtirish hisobidan qoplanadi,
uning qiymati kamomadga teng, lekin teskari belgiga ega.
Defitsit yoki profitsitning mavjudligi tushumlar va to'lovlarni ixtiyoriy
ravishda balanslash va davlat daromadlari va xarajatlarini o'zgartirish orqali
iqtisodiy rivojlanishni tartibga solish uchun davlat moliyasidan foydalanish
imkoniyatini tan olish bilan bog'liq. Defitsit va profitsitning hajmi va ularning
YaIMga nisbati umumiy davlat sektorining asosiy moliyaviy natijalari hisoblanadi.
Kamomadning mavjudligi ko'pincha kambag'al davlat moliyasining alomatidir.
Kamchilikni aniqlashning muqobil usullari. Ba'zi hollarda etishmovchilikni
aniqlashning muqobil usullariga ehtiyoj bor. Belgilangan maqsadlarga qarab, turli
yondashuvlardan foydalanish mumkin.
Hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlar summalarini hisobga olgan
holda kamomadni aniqlash. Davlat va munitsipal hokimiyat organlarining
tushumlari va to'lovlari naqd pul usuli yordamida, ya'ni mablag'larning haqiqiy
oqimidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Shunga ko'ra, barcha darajadagi
byudjetlarni tuzishda ularning hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlari
bo'yicha qarzlari hisobga olinmaydi. Bunday majburiyatlarga to'lanmagan davlat
buyurtmalari, xaridlar, davlat xizmatchilariga ish haqi bo'yicha qarzlar va pensiya
jamg'armasiga qarzlar kiradi. Shuningdek, byudjet taqchilligiga o'z vaqtida
to'lanmagan subsidiyalar va subsidiyalar kiritilmaydi, masalan, ko'mir sanoati va
boshqalar. To'lanmagan majburiyatlar rasmiy ravishda belgilangan to'lov muddati
bilan shartnoma majburiyatlari shaklini olmaydi. Ular ko'pincha iqtisodiyotning
11
boshqa tarmoqlaridan to'g'ridan-to'g'ri davlat kreditlariga ekvivalent bo'lib, byudjet
taqchilligini moliyalashtirish sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Bunday hollarda
kontseptual asosga muvofiq aniqlangan kamomadga to'lanmagan majburiyatlar
summalarini qo'shgan holda davlat va munitsipal moliyalar byudjeti taqchilligining
muqobil hisob-kitobini amalga oshirish kerak. Shunga o'xshash hisob-kitoblar
to'lov majburiyatlarining muhim qismini keyingi yilga o'tkazish holatlarida ham
amalga oshirilishi mumkin. Bunday o'tkazma mablag'larga bo'lajak talabning
oshishini anglatadi va joriy qarzning ko'payishiga olib keladi. Kelgusi yilda
to'lovlar uchun mablag'larni sarflash va shakllantirish bo'yicha to'lov
topshiriqnomalari berilmagan daromadlar va xarajatlarni shakllantirish bosqichlari
to'g'risidagi ma'lumotlarni tahlil qilish zarur. Iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlarining moliyaviy aktivlari va majburiyatlariga umumiy davlat
operatsiyalarining ta'sirini baholash uchun defitsitlarni aniqlash. Bunday
yondashuv moliyaviy operatsiyalarni simmetrik aks ettirish qoidasiga asoslangan
holda ham kamomadni moliyalashtirishni, ham sof kreditlashni o‘z ichiga olgan
sof qarz olish ko‘rsatkichini aniqlashni nazarda tutuvchi Milliy hisoblar tizimi
konsepsiyasiga mos keladi. Ushbu maqsadlar uchun byudjet taqchilligini
moliyalashtirishga sof kreditlash, shu jumladan aktsiyalarni sotish qo'shiladi.
Kredit operatsiyalari moliyaviy operatsiyalarga o'xshash tarzda ko'rib chiqilishi
mumkin va shuning uchun xarajatlar bilan birlashtirilmaydi. Bu davlat
organlarining moliyaviy operatsiyalarini likvidlikni ta'minlash va foyda olish,
davlat sektorining iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari moliyaviy aktivlari va
passivlari holatiga umumiy ta'sirini aniqlash nuqtai nazaridan tahlil qilish imkonini
beradi. Kreditlash minus to'lov toifasini moliyalashtirish toifasi bilan birlashtirib,
umumiy davlat sektorining sof moliyaviy holatini yoki boshqacha aytganda, uning
aktivlari va passivlari nisbatini (moliyaviy aktivlar va passivlarning farqini)
aniqlash mumkin bo'ladi.
Hukumatning ichki talab va to'lov balansiga ta'sirini baholash uchun
defitsitlarni aniqlash. Hukumatning ichki va tashqi operatsiyalari mamlakatning
12
iqtisodiy ko'rsatkichlariga turlicha ta'sir ko'rsatadi. Bundan tashqari,
norezidentlardan tushumlar va tashqi to'lovlar miqdori sezilarli darajada buzilgan
taqdirda, tashqi tushumlar hajmi import ehtiyojlarini qoplamasligi mumkin.
Davlatning ichki talabga va mamlakat ichidagi pul massasi hajmiga ta'sirini
baholash uchun ichki byudjet va ichki byudjet taqchilligi hajmini hisoblash
mumkin. Ushbu maqsadlar uchun moliyalashtirishning umumiy miqdori faqat
ichki moliyalashtirishni o'z ichiga oladi va kelajakdagi to'lov majburiyatlaridan
qat'i nazar, ichki talabni qondirish uchun resurslar manbai sifatida tashqi
moliyalashtirishni istisno qiladi. Davlat faoliyatining to'lov balansiga bevosita
ta'sirini baholash va tashqi iqtisodiy omillarning davlat sektori va makroiqtisodiy
ko'rsatkichlariga ta'sirini tahlil qilish uchun tashqi byudjetni hisoblash mumkin.
Tashqi byudjetda norezidentlar bilan xorijdagi davlat organlarining daromadlari,
rasmiy o‘tkazmalari, xarajatlari, qarz olish, kreditlash va naqd pul o‘zgarishi bilan
bog‘liq barcha operatsiyalar aks ettiriladi. Ushbu hisob-kitoblarda byudjetdan
tashqari jamg'armalarning operatsiyalari ham hisobga olinishi kerak.
Tashqi kamomad (ortiqchalik) jami tushumlardan daromadlar, xarajatlar,
kreditlash, qarz olish, naqd pul qoldiqlari, rezidentlar va norezidentlar bilan
operatsiyalar bilan bog‘liq o‘tkazmalar o‘rtasidagi farqga nisbatan to‘lovlarning
umumiy hajmini quyidagicha ayirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Daromad chet
eldan tushumlar va olingan rasmiy transfertlar yig'indisi sifatida aniqlanadi. Chet
eldan tushumlarga norezidentlardan olingan soliqlar, litsenziya to‘lovlari,
dividendlar, foizlar, yig‘imlar, jarimalar, tovar va xizmatlarni notijorat va tasodifiy
sotishdan tushgan tushumlar, asosiy vositalarni sotishdan tushgan tushumlar,
nodavlat manbalardan o‘tkazmalar kiradi. Jami toʻlovlar tarkibiga boshqa
mamlakatlarga foizlar toʻlovlari, xorijga oʻtkazilgan joriy transfertlar, chet elga
oʻtkazilgan kapital transfertlari, toʻlovlarni chegirib tashlagan holda tashqi
kreditlash va boshqa tashqi xarajatlar kiradi. Tashqi daromadlar va xarajatlar
o'rtasidagi farq tashqi moliyalashtirishni talab qiladigan tashqi taqchillikni yoki
profitsitni tashkil qiladi.
13
Belgilangan maqsadlarga qarab, boshqa muqobil defitsit hisob-kitoblari
mumkin. Ulardan foydalanish kontseptual metodologiya tomonidan ishlab
chiqarilgan taqchillik hisob-kitoblari va moliyalashtirish usullarini to'ldiradi, unga
muvofiq taqchillikni moliyalashtirish muammolari keyingi ko'rib chiqiladi. Qarz
olish uchun umumiy ehtiyoj. Kamomad (ortiqchalik)ni aniqlashning umumiy
konsepsiyasi davlat vazifalarini bajarish uchun mavjud daromadlar, rasmiy
transfertlar va oldingi kreditlar bo‘yicha to‘lovlardan tashqari, davlatning sof qarz
va naqd pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini baholash imkonini beradi. Yalpi qarz
olishning umumiy miqdorini va naqd pul mablag'larining pasayishini aniqlash
uchun siz qarzni to'lash miqdorini xarajatlar va sof kreditlash miqdori bilan
birlashtirishingiz mumkin. Bu qarzni o'z vaqtida to'lash va xarajatlarni amalga
oshirish va kreditlash uchun yalpi qarz olish va daromadlar, o'tkazmalar va ilgari
berilgan kreditlarni qaytarish miqdoridagi pul zaxiralarining kamayishi hisobga
olinadi.
Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi.
Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan
maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit
operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli
o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni kamaytirish va daromad olish emas, balki
iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari
va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlarini davlat tomonidan
sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish minus
to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida,
imtiyozli stavkalarda beriladi.
Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga
qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar
davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli
qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar
hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respubliksi hukumatlari,
14
Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya
jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi.
Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida
hech qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash
operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan
belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni
sotib olish operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul
qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish
sifatida qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli
qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish
sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari
davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni
yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida
moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha
mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda,
kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa
- "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak.
Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan
oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va
ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi.
Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni
talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki
tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar
soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali
moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq
stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni
rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi.
Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat
15
obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim manbai ekanligi
haqiqatda qolmoqda.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi
tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan
yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga,
xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida
tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi.
Kamomadning oshishi moliyaviy imkoniyatlarni va ularning samarasizligini
hisobga olmaydigan xarajatlarning asossiz ko'payishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin
(xususan, boshqaruv xodimlarini saqlash, zarar ko'rmaydigan sohalarga
subsidiyalar va boshqalar). Iqtisodiy faoliyatni cheklash va qisqartirish
tendentsiyasining paydo bo'lishi tufayli irratsional soliq siyosati va oddiy soliq
yukining oshib ketishi ham salbiy natijaga olib kelishi mumkin. Byudjet taqchilligi
va shu bilan bog'liq ravishda davlat qarzining o'sishi va unga xizmat ko'rsatish va
to'lash xarajatlari byudjet taqchilligi zarurligini asoslovchi nazariyalarga e'tiborni
kuchaytirish va byudjet taqchilligidan foydalangan holda davlat xarajatlarini
ko'paytirish orqali iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirishning Keynscha
kontseptsiyalarini tanqid qilish sabablaridan biriga aylandi. .
Shunga qaramay, Yevropa mamlakatlarida haqiqiy vaziyatni hisobga olgan
holda, ular kamomadsiz byudjetni shakllantirishni maqsad deb e'lon qilmaydilar va
taqchillikni iqtisodiy o'sish omili deb bilishadi. 70-90-yillarda. o'tmishda va bu
asrning boshlarida byudjet taqchilligi Evropa mamlakatlari uchun odatiy hodisadir.
Maastrixt kelishuvlari shartlariga ko'ra, byudjet taqchilligining maqbul darajasi
YaIMning 3% ni tashkil qiladi. 90-yillarda O’zbekiston byudjeti taqchilligining
asosiy sabablari. yalpi ichki mahsulotning qisqarishi, xarajatlarni qisqartirishdagi
qiyinchiliklar va mablag‘larning sezilarli darajada noto‘g‘ri ishlatilishi tufayli
byudjet daromadlarining keskin kamayishi kuzatildi. 90-yillarda ishlab
chiqarishning chuqur inqirozi va pul tizimining buzilishi. davlat moliyasining
parchalanishi bilan yonma-yon bordi. 1992 yilda narxlarni liberallashtirish talab va
16
taklifni muvozanatlashga urinish edi. U bemalol amalga oshirilgach, keng ko‘lamli
inflyatsiyani keltirib chiqardi va boshqa omillar bilan birgalikda chuqur moliyaviy-
iqtisodiy inqirozga olib keldi. Moliyalashtirish operatsiyalariga banklardagi davlat
pul mablag‘lari qoldig‘i va pul zaxiralaridagi o‘zgarishlarning kiritilishi, chunki bu
operatsiyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri ssuda operatsiyalariga o‘xshashdir.
Ilgari to'plangan resurslardan foydalanish qarz mablag'larini jalb qilish bilan birga
bo'lmasa-da, bu iqtisodiyotda umumiy talabning oshishiga olib keladi, chunki
markaziy bankdan kreditlar olish kabi, chunki har ikkala holatda ham boshqa
tarmoqlar ehtiyojlari. iqtisodiyotning moliyaviy resurslari joriy davrda
kamaymaydi. Xuddi shunday, boshqa tarmoqlardan mablag'larni jalb qilish orqali
davlat banklari qoldiqlarining ko'payishi ma'lum bir davrda resurslarga bo'lgan
umumiy talabni kamaytiradi, xuddi markaziy bank oldidagi qarzni to'lash kabi.
Yuqoridagi vositalar bilan bir qatorda, valyuta kursining oʻzgarishi
natijasida chet el valyutasi va oltinni qayta baholashdan olingan operatsion
boʻlmagan foyda (zarar)ni ifodalovchi markaziy bank oʻtkazmalari byudjet
taqchilligini moliyalashtirish omillari boʻlishi mumkin. Bunday o'tkazmalar
markaziy bankdan kredit olishga o'xshaydi, garchi ular hukumatning markaziy
bank oldidagi qarz majburiyatlarini oshirmasa ham. Faoliyatdan tashqari foyda -
buxgalteriya hisobi bo'yicha xorijiy valyuta zaxiralari yoki oltin zahiralarini milliy
valyutada qayta baholash natijasida yuzaga keladigan buxgalteriya yozuvi.
Faoliyat bilan bog'liq bo'lmagan foydaning bunday hisoblanishi chet eldan biron-
bir mablag'ni olishni anglatmaydi va mamlakat ichidagi boshqa iqtisodiy
bo'linmalarning moliyaviy resurslarga bo'lgan talablari hajmini kamaytirmaydi.
Shu sababli, qayta baholash bilan bog'liq bo'lmagan operatsion foydaning har
qanday o'tkazmalari markaziy bankning davlat mablag'lari tarkibiga kiritilishi
kerak. Hukumat tomonidan etkazilgan operatsion bo'lmagan qayta baholash
yo'qotishlari markaziy bankdan olingan moliyalashtirishda salbiy yozuv sifatida
aks ettiriladi. Ushbu turdagi moliyalashtirish operatsiyasi o'zgaruvchan valyuta
17
kursi sharoitida muhim ahamiyatga ega. "Valyuta koridori" sharoitida ushbu
turdagi moliyalashtirish operatsiyalarining roli kamayadi.
Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish tashqi qarzlar hisobidan ham,
mamlakat ichidagi qarzlar hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin. Mamlakat
moliyaviy resurslari miqdori, to’lov balansi va iqtisodiy faollikning o’sishiga ichki
va tashqi qarzlarning ta’siri har xil. Shu nuqtai nazardan, ichki va tashqi qarzlarni
farqlash muhim ahamiyatga ega.
O’zbekiston Respublikasitomonidan kredit tashkilotlaridan o’zbek
valyutasida olingan kreditlar; O’zbekiston Respublikasinomidan qimmatli
qog'ozlarni chiqarish orqali amalga oshiriladigan davlat kreditlari; O’zbekiston
Respublikasibyudjet tizimining boshqa darajadagi byudjetlaridan olingan byudjet
ssudalari. Tashqi manbalar: O’zbekiston Respublikasi nomidan qimmatli
qog'ozlarni chiqarish yo'li bilan xorijiy valyutada berilgan davlat kreditlari; xorijiy
hukumatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliya tashkilotlarining chet el
valyutasida berilgan kreditlari. Rossiya Respubliksining ta'sis sub'ektlarining
byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari sifatida Byudjet kodeksi Rossiya
Respubliksining ta'sis sub'ekti tomonidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan
ichki davlat kreditlari, O’zbekiston Respublikasibyudjet tizimining boshqa
darajalaridan olingan byudjet ssudalari bilan ta'minlanadi. O’zbekiston
Respublikasiva kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar. Byudjet kodeksiga
muvofiq, Federatsiya sub'ektlari O’zbekiston Respublikasiqonunchiligida
belgilangan tartibda tashqi kreditlarni ham jalb qilishlari mumkin. Mahalliy
byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari shahar hokimiyati nomidan
qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan amalga oshiriladigan munitsipal kreditlar
va kredit tashkilotlarining kreditlari bo'lishi mumkin.
Davlat byudj etining daromadlari va xaraj atlari muvozanatda bo’lishini
taqozo qiladi. Lekin ko‘pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining
daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro‘y
beradi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning ichida davlatning jamiyat
18
hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va
ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o‘rin tutadi. Byudjet taqchilligining
o‘sishi yoki kamayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga
nisbatida aniq namoyon bo‘ladi. Davlat qarzi ichki va tashqi qarzlardan iborat
bo‘ladi.
Davlat ichki qarzi - bu davlatning mamlakat ichida zayomlar va boshqa
qimmatli qog‘ozlarini chiqarish, turli nobyudjet fondlari (sug‘urta fondi, ishsizlik
bo‘yicha sug‘urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko‘rinishidagi qarzlari.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko‘rinishlaridan biri
davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti - davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida
maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi.
Moliyaviy resurslami davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli - bu davlat
qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ulami joylashtirish
jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha
bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb qiladi. Davlat o‘z majburiyatlarini nafaqat
xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham
mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko‘payishi bilan
bog‘liq bo‘lmagan qo‘shimcha miqdorini chiqaradi. Mazkur holda, davlat
byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyatsion ta’sir
ko‘rsatadi. Pul massasining o‘sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko‘payishi bilan
birga bormaydi. Davlat qarzlarining to‘xtovsiz ko‘payib borishi, milliy daromadni
foiz to‘lovlari shaklida tobora ko‘proq qayta taqsimlanishga olib keladi. Katta
byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo‘yicha foiz to‘lovlari o‘sish
sharoitida davlat qarzlarini to‘lash vaqtini imkon darajada cho‘zishga harakat
qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat
o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini o‘rta va uzoq muddatli zayomlarga
almashtiradi. U o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini ancha yuqori foiz
bo‘yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olishi
mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha
19
davlatning moliyaviy ahvolini yengillashtirishi mumkin, chunki u odatda
kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o‘sishi bilan
bog‘liq.
Xo‘jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o‘sishi, xalqaro
kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o‘ziga zarur bo‘lgan moliyaviy
resurslami jalb qilish uchun bo‘sh pulmablag‘larining milliy chegaradan
tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga
keladi.
Davlat tashqi qarzi - xorijiy davlatlardan, ulardagi jismoniy va yuridik
shaxslardan, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olingan qarz. Tashqi
qarzning me’yoridan oshib ketishi milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Agar tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar mamlakat tovar va xizmatlari
eksportidan tushumning ahamiyatli qismi, masalan, 20-25 foizdan oshib ketsa, bu
holat mamlakatning kredit bo‘yicha reytingini pasaytirib yuboradi. Natijada,
chetdan yangi qarz mablag‘larini jalb etish mushkullashadi. Shunga ko‘ra,
davlatlar muntazam ravishda tashqi qarzni tartibga solish chora-tadbirlarini
amalga oshirib boradilar. Bular qatoriga mamlakat oltin-valyuta zaxirasi hisobidan
qarzlarni to‘lab borish; kreditorlarning qarz to‘lov muddatlarini o‘zgartirishlari,
ayrim hollarda ularning ma’lum qismidan voz kechishlariga erishish; qarzlarni
mamlakatdagi ko‘chmas mulklar, qimmatli qog‘ozlar, kapitalda ishtirok etish va
boshqa huquqlami sotish hisobiga to‘lash; xalqaro banklar va boshqa moliyaviy
tashkilotlardan yordam olish va h.k.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga to’xtaladigan bo’lsak, 2021 yilda iqtisodiyotni
bosqichma-bosqich tiklanishi Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligi 37 534,2
mlrd so‘m miqdorida prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 5,4%).
Jami davlat qarzi 2021 yil yakunida 28,3 mlrd AQSh dollari miqdorida
bo‘lishi prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 45,3%). O‘sish dinamikasiga
qaramay davlat qarzi mo‘’tadil bo‘lib, makroiqtisodiy barqarorlikka xavfsiz
darajada qolmoqda.
20
2021 yil yakuniga davlat tashqi qarzi 25,7 mlrd AQSh dollari hisobida
prognoz qilinmoqda, shundan 18,6 mlrd AQSh dollari – O‘zbekiston Respublikasi
nomidan (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati) va 7,1 mlrd AQSh dollari –
O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida jalb qilingan.
Shunday sharoitda, davlat byudjetining daromadlar qismini xarajatlar
qismiga nisbatan ko’paytirish va bu bo’yicha iqtisodiy-siyosiy dasturlar ishlab
chiqish, uni bosqichma-bosqich amalga oshirish mamlakatimiz iqtisodiyotining
yanada rivojlanishiga dasturilamal xizmat qiladi va bu borada ko’pgina yutuqlarga
erishishimiz uchun poydevor vazifasini o’taydi.
1.2.1:rasm byudjetdan ajratilgan xarajatlar
1
22179243.4
6520361.2
2989729.3
4452738.8
1032303.7
302193.3
747894.2
1068928.9
210,499.00
6793884.9
551881.4
358453.9
67264668.1
Byudjetdan ajratilgan xarajatlar
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim
vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Turizm va sport vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo
vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
Shu bilan bir qatorda, 2021-yilda byudjet xarajatlarida ta’lim sohasida
Davlat dasturlarini amalga oshirish xarajatlariga salkam 2,2 trillion so’m, shu
jumadan, ilk bor chin yetim va ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni
uy-joy bilan ta’minlash xarajatlari uchun 30 milliard so’m mablag’ ajratish ko’zda
tutilgan. Yana bir muhim jihat, nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’i
21
kengaytirilganligini hisobga olgan holda, Davlat byudjetidan Nodavlat
maktabgacha ta’lim muassasalariga 600 milliard so’m, ya’ni 2020-yilga nisbatan 2
barobar ko’p subsidiyalar ajratish rejalashtirilgan.
2021-yil 26-noyabr ma’lumotiga ko’ra 2021-yil O’zbekiston
Respublikasi tovarlari va xizmatlari eksporti mamlakatlar bo’yicha yanvar-oktabr
oylarida jami summa 12 434 994 200 AQSH dollarni tashkil qilgan
1.2.2:rasm
A fg' o n i st o n
A l b an i ya
A l j i r
A m e r i ka
Sam o a
A n go l a
58,142.5
173.2
0.0
0.0
0.4
107,474.1
343.1
119.0
0.0
1.0
165,359.7
750.3
123.9
0.1
2.4
234,014.5
750.3
141.3
0.1
2.4
296,297.9
976.3
150.6
0.1
3.6
350,514.1
1,397.1
157.9
0.1
3.9
404,612.6
1,599.6
508.0
0.1
4.5
441,875.4
1,796.7
517.5
0.1
4.3
486,732.7
1,992.7
528.3
10.5
4.9
521,607.2
2,185.6
539.5
12.8
5.5
2021-yil uchun O'zbekiston respublikasi tovarlari
va xizmatlari eksporti mamlakatlar bo'yicha
yanvar
yanvar-fevral
yanvar-mart
yanvar-aprel
yanvar-may
yanvar-iyun
yanvar-iyul
yanvar-avgust
yanvar-sentabr
yanvar-oktabr
Yuqoridagi diagrammaga ko’ra, mamlakatimiz o’z Tovar va xizmatlarini
Afg’onistonga eng ko’p eksport qilgan va eng katta summa ham aynan shu
22
davlatda aks etgan. Keyingi o’rinlarda esa Albaniya, Aljir, Samoa va Angola
hisoblanadi. Bu haqida batafsil ma’lumot quyidagi jadvalda aks ettirilgan
1.2.3-jadval:
Mamlak
at nomi
yanvar
-mart
yanva
r-
aprel
yanva
r-may
yanva
r-iyun
yanva
r-iyul
yanva
r-
avgus
t
yanvar-
sentabr
yanvar
-
oktabr
Afg'onist
on
165
359,7
234
014,5
296
297,9
350
514,1
404
612,6
441
875,4
486
732,7
521
607,2
Albaniya
750,3
750,3
976,3
1
397,1
1
599,6
1
796,7
1 992,7
2 185,6
Aljir
123,9
141,3
150,6
157,9
508,0
517,5
528,3
539,5
Amerika
Samoa
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
10,5
12,8
Angola
2,4
2,4
3,6
3,9
4,5
4,3
4,9
5,5
Jami:
2 398
099,2
3 482
030,0
5 734
276,6
7 055
450,7
8 117
495,9
9 277
902,9
10 329
206,3
12 434
994,2
Shu bilan bir qatorda, asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalar 2021-yil
1-noyabrholatiga ko’ra quyidagi ko’rsatkichlarni aks ettirgan
1.2.3-jadval:
Asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalar (o’sish surati foizlarda)
2018
2019
2020
2021
yil
yanvar
-
sentabr
23
O`zbekiston Respublikasi
129,
9
138,1
95,6
105,0
Qoraqalpog`iston
Respublikasi
169,
9
100,3
69,9
100,6
viloyatlar:
Andijon
113,
7
129,0
110,6
111,5
Buxoro
60,6
95,9
104,7
125,1
Jizzax
158,
1
194,9
147,4
98,2
Qashqadaryo
112,
4
131,2
76,5
67,9
Navoiy
188,
0
144,3
77,1
84,7
Namangan
178,
1
131,1
88,0
102,9
Samarqand
131,
4
134,5
128,8
119,4
Surxondaryo
164,
2
144,0
77,4
124,2
Sirdaryo
131,
0
186,0
111,2
100,4
Toshkent
139,
9
158,5
92,2
117,8
Farg`ona
145,
9
132,0
113,5
103,1
Xorazm
111,
7
150,7
92,7
135,2
Toshkent sh.
138,
145,8
108,6
119,1
24
2
Ushbu holatni tahlil qiladigan bo’lsak, mamlakatimiz 2018-yilda 29,9%,
2019-yil 38,1 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan, 2020-yil esa koronavirus
pandemiyasi sababli 4,4% ga pasaygan va 2021-yil yanvar-sentabr hisobiga ko’ra 5
% ga o’z holatini tiklagan va yana 5 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan.
2021 yilda Davlat byudjeti xarajatlari 165 879 mlrd so‘m miqdorida
tasdiqlangan, bu YaIMning 24,1 foizi miqdori tashkil etib, 2020 (20,1 foiz) yilga
nisbatan qariyb 4 foizga ko‘p.
Sog‘liqni saqlash sohasiga – 19 648 mlrd so‘m ajratilgan, 2021 yilda
koronavirus pandemiyasiga qarshi kurashish va vaksina sotib olish uchun.
COVID-19 pandemiyasi inqirozi barcha mamlakatlarda ijtimoiy himoya
muammolarini kuchaytirdi. Aholini qo‘llab-quvvatlash choralarida ijtimoiy zaif
toifalarni qo‘llabquvvatlash byudjet xarajatlarining dolzarb masalalariga aylandi.
Ijtimoiy himoya xarajatlari – 10 244,7 mlrd so‘m. 2021 yilda oilalarni ijtimoiy
nafaqalar bilan qamrab olishning o‘sishi davom etadi. Ijtimoiy nafaqa oladigan
kam ta’minlangan oilalar soni 2020 yil boshiga nisbatan 2 baravarga ko‘payadi.
Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi, byudjet
mablag’laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida Nazorat-
taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari tashkil
etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va byudjet muassasalari faoliyatida
ba’zan byudjet mablag’larini noto’g’ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni amalga
oshirish, hamda byudjet mablag’larini o’zlashtirish holatlari barham topmayapti.
25
II.BOB. DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLIK MUAMMOLARI VA
UNI BARTARAF ETISH YO'LLARI.
2.1.Budjet taqchilligining asosiy turlari va ularning yuzaga kelish
sabablari.
Byudjet taqchilligi - yillik byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib
ketadigan miqdor. Davlat qarzi - bu davlatlarning o'z yoki xorijiy jismoniy yoki
yuridik shaxslarga qarzi. Bunga qarab ichki va tashqi davlat qarzlari farqlanadi.
Byudjet taqchilligi va davlat qarzi o'zaro chambarchas bog'liqdir. Yillik
kamomadni davlat qarzini oshirish yoki pul emissiyasi hisobidan qoplash mumkin.
Agar davlatning katta qarzi bo'lsa, hatto kamomadsiz davlat byudjeti ham
iqtisodiyotning sog'lig'ini ko'rsata olmaydi. Shuning uchun davlat byudjeti
taqchilligiga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak.
Ushbu bobda men byudjet taqchilligining asosiy turlarini muhokama
qilaman. Quyidagi turlar tahlil qilinadi:
Byudjetning tsiklik taqchilligi o'rnatilgan stabilizatorlar ta'sirining
natijasidir.
Byudjetning tarkibiy taqchilligi - bu to'liq bandlik sharoitida byudjet
xarajatlari va daromadlari o'rtasidagi farq.
26
Operatsion byudjet taqchilligi - bu davlat byudjetining umumiy
taqchilligidan davlat qarziga xizmat ko'rsatish bo'yicha foizlar to'lovlarining
inflyatsion qismini olib tashlagan holda.
Birlamchi byudjet taqchilligi umumiy taqchillik va qarz to'lovlarining
umumiy summasi o'rtasidagi farqdir.
Davlat byudjetining kvazifiskal taqchilligi - davlatning kvazfiskal faoliyati
natijasida yuzaga keladigan davlat byudjetining yashirin taqchilligi.
Davlat byudjetining tsiklik taqchilligi.
Davlat byudjetining tsiklik taqchilligi (profisiti) iqtisodiyotning o'rnatilgan
stabilizatorlari natijasidir. "O'rnatilgan" (avtomatik) stabilizator - bu iqtisodiy
siyosatda tez-tez o'zgarishlarga murojaat qilmasdan, bandlik va ishlab chiqarish
darajasidagi tsiklik tebranishlar amplitudasini kamaytirishga imkon beruvchi
iqtisodiy mexanizm. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda bunday stabilizatorlar
odatda progressiv soliq tizimi, davlat o'tkazmalari tizimi (shu jumladan ishsizlik
sug'urtasi) va foydani taqsimlash tizimini o'z ichiga oladi. "O'rnatilgan" iqtisodiy
stabilizatorlar ixtiyoriy fiskal siyosatda uzoq vaqt kechikishlar muammosini
nisbatan yumshatadi, chunki bu mexanizmlar hukumatning bevosita aralashuvisiz
"yoqiladi".
Iqtisodiy fiskal siyosatga muvofiq, iqtisodiy faoliyatning pasayishi davrida
yalpi talabni rag'batlantirish uchun hukumat bandlik va ishlab chiqarish darajasini
oshirishga qaratilgan maxsus qarorlar qabul qiladi. Ushbu qarorlarni amalga
oshirish jarayonida davlat xarajatlarining ko'payishi (masalan, yangi ish o'rinlari
yaratish dasturlarini moliyalashtirish) yoki soliqlarni qisqartirish tufayli hukumat
ataylab davlat byudjeti taqchilligini keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra, tiklanish
davrida inflyatsiya tendentsiyalarini jilovlash maqsadida maqsadli ravishda byudjet
profitsiti yaratilmoqda.
Hukumatning ixtiyoriy siyosati sezilarli vaqt ichida ichki kechikishlar bilan
bog'liq, chunki davlat xarajatlari yoki soliq stavkalari tarkibidagi o'zgarishlar
parlamentda ushbu chora-tadbirlarni uzoq muhokama qilishni talab qiladi.
27
Diskretsiya bo'lmagan fiskal siyosatda byudjet taqchilligi va profitsiti
iqtisodiyotning o'rnatilgan stabilizatorlari natijasida avtomatik ravishda yuzaga
keladi, chunki bu mexanizmlar davlatning bevosita aralashuvisiz "yoqiladi".
Barqarorlashtirish siyosatining ob'ektiv qiyinchiliklari tegishli soliq, pul-
kredit va boshqa makroiqtisodiy boshqaruv mexanizmlarining yo'qligi bilan
uyg'unlashgan o'tish davridagi mamlakatlar uchun progressiv soliqqa tortish va
bandlikni sug'urtalashning samarali tizimlarini yaratish ustuvor vazifa hisoblanadi.
Tsikllik taqchillik (ortiqchalik) miqdori soliq va byudjet funktsiyalari
grafiklarining “tik” darajasi bilan belgilanadi. T soliq funksiyasining qiyaligi
soliqning marjinal stavkasi t bilan, davlat xarajatlari funksiyasining G qiyaligi esa
olingan transfert summasining o‘zgarishi bilan summaning o‘zgarishi o‘rtasidagi
munosabatni tavsiflovchi qiymat bilan belgilanadi. daromaddan. Daromad darajasi
qanchalik yuqori bo'lsa, to'lanadigan soliq shunchalik yuqori bo'ladi va
hukumatdan olinadigan o'tkazma shunchalik kam bo'ladi.
Davlatning barcha xarajatlari G joriy daromad dinamikasiga bog'liq
bo'lmagan doimiy qiymat sifatida soddalashtirilgan taqdirda ham, soliq stavkalari
darajasi t va T chizig'i qanchalik baland bo'lsa, o'rnatilgan barqarorlik darajasi
shunchalik yuqori bo'ladi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti T2
pozitsiyasiga qaraganda kattaroqdir va shuning uchun o'rnatilgan stabilizatorlar
yalpi talabning o'sishi yoki pasayishiga kuchli ta'sir qiladi.
Boshqa barcha narsalar teng bo'lsa, marjinal soliq stavkalari darajasi
qanchalik yuqori bo'lsa va davlat transfertlari miqdorining o'zgarishi bilan milliy
daromadning o'zgarishi o'rtasidagi nisbat qanchalik yuqori bo'lsa, marjinal soliq
stavkalari darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. iqtisodiyotning o'rnatilgan
barqarorligi.
Shu bilan birga, iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorlik darajasini oshirish
soliq-byudjet siyosatining boshqa, uzoq muddatli maqsadiga - ishlab chiqarish
omillari taklifini kengaytirish va iqtisodiy salohiyatni oshirishni rag'batlantirishni
kuchaytirishga ziddir. Investitsiya qilish, tadbirkorlik tavakkalchiligini qabul qilish
28
va ishlash uchun rag'batlar nisbatan kuchliroq, chunki marjinal soliq stavkalari
asta-sekin pasayadi. Biroq, bu pasayish davriy byudjet taqchilligi va profitsiti
hajmining qisqarishi va natijada iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorligi
darajasining pasayishi bilan birga keladi.
Fiskal siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli ta'siri o'rtasida
ustuvorliklarni tanlash sanoat va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun murakkab
makroiqtisodiy muammodir.
O'rnatilgan stabilizatorlar muvozanatli YaIMning potentsial darajasi atrofida
tsiklik tebranish sabablarini bartaraf etmaydi, faqat bu tebranishlarning
amplitudasini cheklaydi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti to'g'risidagi
ma'lumotlarga asoslanib, soliq-byudjet siyosati choralarining samaradorligini
baholash mumkin emas, chunki tsiklik muvozanatsiz byudjetning mavjudligi
iqtisodiyotni resurslar bilan to'liq bandlik holatiga yaqinlashtirmaydi, lekin har
qanday vaqtda sodir bo'lishi mumkin. ishlab chiqarish darajasi. Shuning uchun,
o'rnatilgan stabilizatorlar odatda ixtiyoriy moliyaviy siyosat choralari bilan
birlashtiriladi.
Davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi.
Davlat budjetining tarkibiy taqchilligi (profisiti) to‘liq bandlik sharoitidagi
xarajatlar va byudjet daromadlari o‘rtasidagi farqdir. Tsikllik taqchillik ko'pincha
byudjetning haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchilligi o'rtasidagi farq sifatida
baholanadi.
Tarkibiy taqchillikni baholash asosan sanoati rivojlangan mamlakatlarda
qo'llaniladi, bu erda byudjet taqchilligi hajmi hukumatning ixtiyoriy harakatlaridan
ko'ra ko'proq davriy tebranishlar bilan belgilanadi. Resurslarning to‘liq bandlik
darajasini, ishsizlikning tabiiy darajasi va potentsial ishlab chiqarish hajmini
aniqlashdagi qiyinchiliklar davlat byudjetining tarkibiy profitsiti va taqchilligini
hisoblashni qiyinlashtirmoqda, garchi bu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi
asosida samarali bo‘lsa ham. uzoq muddatli istiqbolda soliq-byudjet siyosati chora-
tadbirlari baholanadi.
29
O'tish davri iqtisodiyotida davlat byudjeti taqchilligi muammosi, qoida
tariqasida, uning hajmini manipulyatsiya qilish - sun'iy ravishda ko'paytirish yoki
ko'pincha byudjet taqchilligi hajmini kamaytirish keng qo'llanilishi tufayli yanada
murakkablashadi. joriy yilda. Ushbu manipulyatsiya, masalan, quyidagi vositalar
yordamida amalga oshirilishi mumkin:
Ilgari soliq to‘lashdan bo‘yin tovlagan soliq to‘lovchilarga yig‘imning
umumiy summasining ma’lum qismiga teng bo‘lgan barcha summani bir vaqtning
o‘zida to‘lash imkonini beruvchi “soliq amnistiyasi”;
muddati o'tgan soliq to'lovlarini undirish bo'yicha faoliyat;
vaqtinchalik yoki qo'shimcha soliqlarni joriy etish;
etkazib beruvchilarga to'lovlarni kechiktirish;
davlat sektori xodimlarining ish haqini kechiktirish;
inflyatsiya darajasi dinamikasiga muvofiq ish haqini majburiy indeksatsiya
qilishni kechiktirish;
davlat mulkini xususiylashtirish, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tadqiqot
ishlariga bo‘lgan huquqlarni sotish amaliyoti kengaytirildi.
Iqtisodiyotning o‘tish davridagi mamlakatlarda davlat byudjeti taqchilligi
iqtisodiyotdagi tsiklik tebranishlarga qaraganda ko‘proq davlat tomonidan joriy
tartibga solish choralari bilan belgilanadi. Ushbu chora-tadbirlarning ta'sirini va
umumiy iqtisodiy tebranishlarning ta'sirini hisobga olgan holda joriy byudjet
taqchilligini to'g'irlashdan keyingina, ba'zan asosiy byudjet taqchilligi sifatida
tavsiflanadigan o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lgan tarkibiy taqchillikni olish
mumkin.
2.2. Byudjet taqchilligini bartaraf etishning asosiy yo'nalishlari.
Defitsitni monetizatsiya qilishda (ya'ni, ichki bank moliyalashtirish)
ko'pincha senyoraj paydo bo'ladi - pulni chop etishdan davlat daromadi. Senyoraj -
bu pul massasining o'sish sur'atining real YaIMning o'sish sur'atlaridan oshib
ketishi oqibatidir, bu esa o'rtacha narxlar darajasining oshishiga olib keladi.
30
Natijada barcha xo’jalik sub’ektlari o’ziga xos inflyatsiya solig’ini to’laydilar va
ularning daromadlarining bir qismi narxlarni oshirish orqali davlat foydasiga qayta
taqsimlanadi.
Inflyatsiyaning o'sishi sharoitida "Tanzi effekti" deb ataladigan narsa paydo
bo'ladi - soliq to'lovchilar tomonidan davlat byudjetiga soliq to'lovlarini to'lashni
ataylab kechiktirishi, bu ko'plab o'tish davri iqtisodiyoti uchun xosdir. Inflyatsiya
keskinligining kuchayishi soliqlarni to'lashni "kechiktirish" uchun iqtisodiy
rag'batlarni keltirib chiqaradi, chunki "kechikish" paytida pul qadrsizlanadi, buning
natijasida soliq to'lovchi foyda oladi. Natijada davlat byudjeti taqchilligi va moliya
tizimining umumiy beqarorligi kuchayishi mumkin.
Davlat budjeti taqchilligini monetizatsiya qilish bevosita naqd pul chiqarish
bilan birga bo‘lishi mumkin emas, balki boshqa shakllarda, masalan, Markaziy
bankning davlat korxonalariga imtiyozli stavkalar bo‘yicha kreditlarini
kengaytirish shaklida yoki shaklda amalga oshiriladi. kechiktirilgan to'lovlar.
Kechiktirilgan to'lovlar - bu byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bir
usuli bo'lib, bunda davlat tovarlar va xizmatlarni o'z vaqtida to'lamasdan sotib
oladi. Agar xaridlar xususiy sektorda amalga oshirilsa, ishlab chiqaruvchilar
mumkin bo'lgan to'lovlardan sug'urta qilish uchun narxlarni oldindan oshiradilar.
Bu umumiy narxlar darajasi va inflyatsiya darajasining oshishiga turtki beradi.
Agar kechiktirilgan to'lovlar davlat sektori korxonalariga nisbatan to'planib
qolsa, u holda bu kamomadlar ko'pincha bevosita Markaziy bank tomonidan
moliyalashtiriladi yoki to'planadi.Monetizatsiyadan farqli o'laroq, ular rasman
byudjet taqchilligini moliyalashtirishning inflyatsion bo'lmagan usuli hisoblanadi,
amalda bu bo'linish chiqadi. juda shartli bo'lish.
O'tish davridagi iqtisodiyotlarda davlat taqchilligini monetizatsiya qilish
odatda katta tashqi qarz mavjud bo'lgan va bu chet el manbalaridan imtiyozli
moliyalashtirishni istisno qiladigan va ichki qarzni moliyalashtirish imkoniyatlari
ham asosan tugaydigan hollarda qo'llaniladi, bu ko'pincha yuqori ichki foiz
stavkalarining asosiy sababidir. Agar markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari
31
tugasa, to‘lov balansini muvofiqlashtirish birinchi navbatdagi vazifa bo‘lib qolsa
va iqtisodiyot yuqori inflyatsiyaga bardosh berishi kutilayotgan hollarda
moliyalashtirishning bu usuli maqsadga muvofiqdir.
Agar hukumat byudjetdan moliyalashtirishning emissiyaviy usulini tanlasa,
u holda Markaziy bank odatda xususiy sektorga kredit cheklovlarini davlat
korxonalari va tashkilotlariga kreditlashning tegishli limitlarini joriy etish orqali
hamroh qiladi. Bunday cheklovlarsiz xususiy sektorning kredit bozoridan to'liq
siqib chiqishi va investitsiya faolligining keskin pasayishi xavfi mavjud.
Valyuta zaxiralari darajasining o'zgarishi bo'yicha to'lov balansiga eng
kuchli salbiy ta'sir bevosita Markaziy bank tomonidan moliyalashtiriladigan davlat
byudjeti taqchilligi bilan bog'liq.
Natijada pul taklifi ko'payadi, ortiqcha naqd pullar aholi qo'lida to'planadi.
Bu muqarrar ravishda mahalliy va import qilinadigan tovarlarga, shuningdek, turli
moliyaviy aktivlarga, shu jumladan chet elga bo'lgan talabning oshishiga olib
keladi, bu esa o'z navbatida narxlarning oshishiga olib keladi va to'lov balansiga
bosim hosil qiladi.
Bunday sharoitlarda to'lov balansi muvozanatini tiklash mexanizmi valyuta
zaxiralarining "infuziyasi" yordamida ortiqcha pul massasini "bog'lash" ga
asoslangan bo'lib, bu pul bozorini barqarorlashtirishga imkon beradi. Davlat
byudjeti taqchilligini monetizatsiya qilish ichki inflyatsiya darajasining kamroq
o'sishiga olib keladi, iqtisodiyot qanchalik ochiq bo'lsa va Markaziy bank milliy
valyutaning nisbatan qat'iy belgilangan kursini qo'llab-quvvatlash va valyutadagi
muvozanatni tiklash uchun sarflashi mumkin bo'lgan ko'proq valyuta zaxiralari.
to'lov balansi.
Byudjet taqchilligini monetizatsiya qilish natijasida inflyatsiyaning o'sishi,
rasmiy valyuta zaxiralari xarajatlari nisbatan qisqargan bo'lsa-da, moslashuvchan
valyuta kursi rejimida muhimroqdir.
Inflyatsiyaning eng katta o'sishi valyuta kursining mutlaqo erkin o'zgarishi
sharoitida sodir bo'ladi, buning natijasida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Oxirgi
32
holatda, Markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari darajasi deyarli o'zgarishsiz
qolmoqda Tashqi qarzni moliyalashtirish
Byudjet taqchilligini tashqi imtiyozli moliyalashtirishning muqobil
imkoniyatlari (masalan, chet eldan tekin subsidiyalar yoki uzoq muddatli to'lov
muddati bilan past stavkalarda imtiyozli kreditlar olish) eng jozibador hisoblanadi,
chunki bu holda taqchillik nafaqat salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. iqtisodiyot, lekin
bunday moliyalashtirish resurslardan unumli foydalanish bilan bog'liq bo'lsa ham
juda foydali bo'lishi mumkin.
Biroq, ko'pincha, o'tish davridagi mamlakatlarda imtiyozli moliyalashtirish
imkoniyatlari katta tashqi qarz tufayli cheklangan yoki hukumatlar tomonidan
birinchi navbatda samarasiz maqsadlarda - iste'molchi subsidiyalari, pensiya
to'lovlari, davlat apparatini kengaytirish va boshqalar uchun foydalaniladi.
Kafolatlangan ichki qoplash manbalari yo‘qligi sababli tashqi subsidiyalar
to‘xtatilsa, budjetning bunday qo‘shimcha xarajatlarini tezda qisqartirib bo‘lmaydi,
bu esa byudjet va soliq sohasidagi umumiy keskinlikni kuchaytiradi.
Byudjet taqchilligini tashqi qarz bilan moliyalashtirishdan foydalanish ichki
foiz stavkalari darajasi jahon o‘rtacha darajasidan yuqori bo‘lganda va valyuta
kursini nisbatan barqarorlashtirish mumkin bo‘lganda nisbatan samarali
hisoblanadi.
Hukumatning ekspansion fiskal siyosati inflyatsiyani pasaytirish maqsadida
Markaziy bank tomonidan pul massasini cheklash bilan birga olib borilganda ichki
foiz stavkalari ayniqsa sezilarli darajada oshadi. Bunday sharoitda ma'lum bir
mamlakatning qimmatli qog'ozlariga tashqi talab ortadi, bu esa kapital oqimini
keltirib chiqaradi.
Mahalliy qimmatli qog'ozlarga tashqi talabning ortishi ularni sotib olish
uchun zarur bo'lgan milliy valyutaga global talabning ortishi bilan birga keladi.
Natijada, milliy valyuta kursi o'sish tendentsiyasiga ega bo'lib, bu eksportning
qisqarishiga va importning ko'payishiga yordam beradi.
33
Agar valyuta kursini nisbatan barqaror ushlab turishning imkoni bo‘lmasa,
sof eksportning qisqarishi milliy iqtisodiyotga to‘xtatuvchi ta’sir ko‘rsatadi:
eksport va import o‘rnini bosuvchi tarmoqlarda bandlik va mahsulot ishlab
chiqarish kamayadi, ishsizlik darajasi oshadi.
Shu sababli, byudjet taqchilligining dastlabki rag'batlantiruvchi ta'siri
nafaqat "cheklash effekti" tufayli, balki mamlakatning joriy hisobidagi to'lov
balansini yomonlashtiradigan salbiy "sof eksport effekti" tufayli ham zaiflashishi
mumkin. Ammo shu bilan birga, kapital oqimi ichki resurslarni oshiradi va ichki
foiz stavkalarining nisbatan pasayishiga yordam beradi.
Natijada, "tashqariga chiqarish effekti" ko'lami nisbatan qisqaradi, ammo
tashqi qarz ortadi. Tashqi qarzga xizmat ko'rsatish real mahsulotning bir qismini
boshqa mamlakatlarga o'tkazishni o'z ichiga oladi, bu esa kelajakda milliy ishlab
chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin.
Byudjet taqchilligini tashqi moliyalashtirish uni monetizatsiya qilishdan
ko'ra kamroq inflyatsion bo'lib chiqadi, chunki ichki bozorda tovarlar taklifi tashqi
kreditlar importni kengaytirishga yordam beradigan darajada oshadi.
Shu bilan birga, o‘tish iqtisodiyoti qanchalik ochiq bo‘lsa va uning
ayirboshlash kursi qanchalik qattiq bo‘lsa, tashqi qarzni moliyalashtirish
shunchalik kam inflyatsiyaga olib keladi, lekin uning to‘lov balansiga ta’siri
shunchalik kuchli bo‘ladi.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun xorijiy manbalardan
mablag'larni jalb qilish quyidagi hollarda o'tish davri iqtisodiyoti uchun nisbatan
jozibador variant bo'lishi mumkin:
konsession moliyalashtirishni tashkil etishga rahbarlik qiladi;
ichki bozorda yuqori rentabellik darajasiga ega kapitalning etishmasligi;
savdo balansi nisbatan sog'lom, bozorni kengaytirish uchun qulay istiqbollar
mavjud;
tashqi qarzning dastlabki summalari ahamiyatsiz;
34
Makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiya darajasini
pasaytirishdir.
Ichki qarzni moliyalashtirish
Agar davlat moliyalashtirish maqsadida davlat obligatsiyalarini chiqarsa, u
holda kredit resurslariga talab ortadi, bu esa barqaror pul massasi bilan o'rtacha
bozor foiz stavkalarining oshishiga olib keladi. Agar ichki foiz stavkalari erkin
harakatlansa, o'sish bank kreditini xususiy sektordan chalg'itish uchun etarlicha
katta bo'lishi mumkin.
Natijada xususiy ichki investitsiyalar, sof eksport va qisman iste'mol
xarajatlari qisqaradi, bu esa soliq-byudjet siyosatining rag'batlantiruvchi
salohiyatini sezilarli darajada zaiflashtiradigan "tashqariga chiqarish effektini"
keltirib chiqaradi.
Agar ichki kapital bozori yomon rivojlangan bo'lsa, foiz stavkalari nisbatan
qat'iy bo'lsa va aholiga obligatsiyalar chiqarish imkoniyati cheklangan bo'lsa, bu
ko'plab o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lsa, u holda mamlakat ichida o'sib
borayotgan xususiy sektor odatda xorijiy aktivlarga talabni oshiradi, kapital
hisobidagi to'lov balansini muqarrar ravishda buzadi.
Qolaversa, davlat byudjet taqchilligining muhim qismini obligatsiyalar
sotish hisobiga moliyalamoqchi bo'lsa, u bir vaqtning o'zida foiz stavkasini
kutilayotgan inflyatsiya darajasidan past darajada ushlab turgan holda qat'iy fiskal
siyosatni olib bora olmaydi. Obligatsiyalar daromadlilik darajasi etarlicha
jozibador bo'lgan taqdirdagina talabga ega bo'ladi. Agar bu ko'rsatkich past (yoki
salbiy) bo'lsa, ichki kapital bozorining rivojlanish darajasidan qat'i nazar, byudjet
taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish imkoniyati sezilarli darajada
kamayadi.
Bunda xo’jalik sub’ektlari tovar sotib olishga yoki o’z moliyaviy resurslarini
xorijda sarmoya qilishga intiladilar, bu bilan davlat byudjet taqchilligini ichki
bankdan tashqari manbalar hisobidan moliyalash imkoniyatini cheklaydi va to’lov
balansini yomonlashtiradi.
35
Ushbu nomutanosiblik milliy valyutaning devalvatsiyasini kutish sharoitida
(ayniqsa, hukumat va Markaziy bank siyosatiga ishonchsizlik muhitida) kuchayishi
mumkin, bu joriy hisobning nomutanosibligiga yordam beradi va to'lov balansi
inqirozi xavfini keltirib chiqaradi. . Shu nuqtai nazardan qaraganda, davlat byudjeti
taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish, agar ichki foiz stavkalari
ko'tarilgandan ko'ra nisbatan barqaror bo'lsa, to'lov balansiga kuchliroq salbiy ta'sir
ko'rsatadi, garchi oxirgi holatda "siqib chiqarish effekti" sezilarliroq bo'ladi. .
Xususiy tadbirkorlik sub'ektlari uchun foyda o'sishini optimistik kutgan
holda, investitsiya talabining ortishi bilan ushbu "cheklash effekti" qisman yoki
to'liq bartaraf etilishi mumkin. Shunday qilib, hukumat va Markaziy bank
siyosatiga ishonch muhitida bir xil mexanizm - davlat byudjeti taqchilligini ichki
qarz bilan moliyalashtirish bir vaqtning o'zida siqib chiqarish effektini keltirib
chiqarishi va uni qisman bartaraf etishi mumkin. O'tish iqtisodiyotida ichki
ta'minot qanchalik kam elastik bo'lsa, boshqa narsalar teng bo'lsa, shunchalik
ahamiyatli bo'lsa, "tashqariga chiqarish effekti" bo'lishi mumkin.
Byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish ko'pincha
monetizatsiyaga qarshi inflyatsiyaga qarshi alternativa sifatida qaraladi. Biroq,
moliyalashtirishning bu usuli inflyatsiyaning o'sishi xavfini bartaraf etmaydi, balki
faqat bu o'sishni kechiktiradi.
Agar davlat zayom obligatsiyalari aholi va tijorat banklari o‘rtasida
joylashtirilsa, u holda inflyatsiya tarangligi ularni Markaziy bankda
joylashtirishdan ko‘ra zaifroq bo‘ladi. Biroq, ikkinchisi qimmatli qog'ozlarning
ikkilamchi bozorida ushbu obligatsiyalarni sotib olishi va shu bilan o'zining kvazi-
fiskal operatsiyalarini kengaytirishi mumkin, bu esa inflyatsiya bosimining
o'sishiga yordam beradi.
Davlat obligatsiyalarini byudjetdan tashqari jamg‘armalarga (pensiya,
sug‘urta va boshqalar) past (hatto manfiy) foiz stavkalari bo‘yicha majburiy
(majburiy) joylashtirishda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish
36
mohiyatan mexanizmga aylanadi. qo'shimcha soliqqa tortish uchun. Bundan
tashqari, yuqori foiz stavkalari va davlat byudjetining sezilarli taqchilligi sharoitida
davlat ichki qarzining yalpi ichki mahsulotdagi ulushining keskin o'sishi vaqt
o'tishi bilan, ayniqsa, iqtisodiy o'sishning past sur'atlarida muqarrar ravishda sodir
bo'ladi.
Ichki qarz yukining ortishi unga xizmat ko'rsatishga davlat xarajatlarining
ulushini ham oshiradi, bu ham byudjet taqchilligi, ham davlat qarzining o'z-o'zidan
oshishiga olib keladi. Bu fiskal keskinlikni pasaytirish va inflyatsiyani
barqarorlashtirish imkoniyatlarini jiddiy cheklaydi. Umuman olganda, o'tish
davridagi mamlakatlarda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish
faqat quyidagi hollarda nisbatan o'rtacha xarajatlar bilan bog'liq:
xususiy sektorga kreditlar berilishini nazorat qilish qiyin;
ichki ta'minot nisbatan elastik;
tashqi qarzni moliyalashtirish nisbatan qimmat yoki sezilarli tashqi qarz yuki
tufayli cheklangan, mavjud ichki qarz esa ahamiyatsiz;
4.o'tish davri bilan birga keladigan inflyatsiya yuqori sur'atlarga yetdi yoki
mutlaqo muqarrar ko'rinadi.
2.3. Byudjet tashkilotlarida byudjet mablag’laridan foydalanishning
nazorat tizimini takomillashtirish masalalari.
Bugungi kunda rivоjlаngаn yirik mаmlаkаtlаr iqtisоdiyоtigа glоbаl
mоliyаviy- iqtisоdiy inqirоz hаli-bеri sаlbiy tа’sir kо‘rsаtmоqdа. О‘tgаn dаvr
mоbаynidа аhvоlni yаxshilаsh mаqsаdidа kо‘rilаyоtgаn bаrсhа сhоrа-tаdbirlаrgа
qаrаmаsdаn, аksаriyаt dаvlаtlаrdа о‘sish sur’аtlаri vа ishlаb сhiqаrishning аmаldа
pаsаyishi kuzаtilmоqdа vа bundаy jаrаyоn dаvоm еtаdigаn bо‘lsа, u glоbаl
miqyоsdа rеsеssiyа hоlаtigа, yа’ni iqtisоdiyоtning о‘sish о‘rnigа dаvоmli rаvishdа
pаsаyib bоrishigа оlib kеlishi mumkinligi bаshоrаt qilinmоqdа. Kо‘pginа tаrаqqiy
tоpgаn mаmlаkаtlаrdа vаziyаt qаndаy tus оlishini оldindаn аytib bо‘lmаydigаn vа
turli xаvf-xаtаrlаr sаqlаnib qоlаyоtgаn bir shаrоitdа dаvlаt qаrzlаri vа dаvlаt
byudjeti tаqсhilligi tоbоrа оrtib bоrmоqdа. Shu bilаn birgа, jаhоn zаxirа
37
vаlyutаlаrining bеqаrоrligi, mоliyа-bаnk tizimi krеdit qоbiliyаtining kеskin
pаsаyishi vа invеstitsiyаviy fаоllikning susаyishi bilаn bоg‘liq murаkkаb
muаmmоlаr kо‘plаb dаvlаtlаr iqtisоdiyоtining tiklаnish vа о‘sish sur’аtlаrigа
sаlbiy tа’sir kо‘rsаtmоqdа.
Mamlakatimizda istiqbolda davlat budjetini o’rta muddatli muddatga
rejalashtirish, byudjetga mablag’ni ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026
yillarga mo’ljallangan Taraqqiyot strategiyasida mahalliy budjetlar daromadlar
qismini mustahkamlash, davlat budjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini
saqlab qolgan holda turli darajadagi budjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi
vazifalar nazarda tutilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev soliq-budjet
siyosatiga haqida to’xtalib shunday deydi: “Soliq-budjet siyosatiga qat’iy amal
qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish, ish haqi, pensiya, nafaqa va
stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya loyihalari va mamlakat mudofaa qobiliyatini
mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng muhim vazifalarni amalga oshirish,
avvalo, Moliya vazirligi hozirda, mamlakatimiz soliq tizimi oldida bozor
munosabatlarini to’laqonli shakllantirish uchun shart-sharoit yaratish bilan bir
qatorda, davlat budjetini mablag’lar bilan ta’minlash hamda ustivor yo’nalishdagi
iqtisodiy faoliyatni soliqlar vositasida qo’llab-quvvatlashni talab etiladi1”.
Dаvlаt mоliyаsini islоh qilish yuzаsidаn оlib bоrilаyоtgаn о‘zgаrishlаrning
mаrkаzidа dаvlаt byudjetining shаkllаnishi vа uning mаblаg’lаridаn yаnаdа
sаmаrаli fоydаlаnish, byudjet tаqсhilligi о‘sishigа tа’sir еtuvсhi оmillаrning оldini
оlish, shu bilаn birgа byudjet mаblаg‘lаridаn fоydаlаnish jаrаyоnidа byudjet
intizоmlаrigа riоyа еtilishini vа bundа mоliyаviy nаzоrаtni kuсhаytirish, qоlаvеrsа,
sаmаrаli mоliyаviy nаzоrаt tizimini shаkllаntirish оrqаli dаvlаt byudjetining
mаmlаkаt ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnishidаgi аhаmiyаtini оshirish mаsаlаlаri turаdi.
Byudjet mаblаg‘lаrini shаkllаntirish vа ulаrdаn оqilоnа fоydаlаnishgа
sаmаrаli nаzоrаt tizimini shаkllаntirmаsdаn turib еrishib bо‘lmаydi. Mа’lumki,
byudjet jаrаyоnining аsоsiy bоsqiсhlаridаn biri dаvlаtning mоliyаviy nаzоrаti
38
hisоblаnаdi. Mоliyаviy nаzоrаt mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyоtgаn nаzоrаt
fаоliyаtining tаrkibiy qismi hisоblаnаdi.
Dаvlаt byudjeti iqtisоdiyоt rivоjlаnishining turli bоqiсhlаridа byudjet
siyоsаtini аmаlgа оshirish qurоli, mо‘ljаllаngаn dаsturlаr vа tаdbirlаrni аmаlgа
оshirish uсhun pul mаblаg‘lаrining аsоsiy mаnbаi hisоblаnаdi. Byudjet
mаblаg’lаridаn fоydаlаnish yuzаsidаn dаvlаt mоliyаviy nаzоrаti mоliyаviy
bаrqаrоrlik uсhun shаrt-shаrоitlаr yаrаtishgа qаrаtilgаn dаvlаt mоliyаviy siyоsаtini
ifоdаlаydi.Dаvlаt mоliyаviy nаzоrаtining bоsh mаqsаdi dаvlаt xаzinаsigа
rеsurslаrni tushirishni mаksimаllаshtirish vа byudjet mаblаg’lаridаn sаmаrаli
hаmdа оqilоnаf оydаlаnishni tа’minlаshdаn ibоrаt. Shuningdеk, dаvlаt mоliyаviy
nаzоrаtining оldidа turgаn еng аsоsiy vаzifа dаvlаt byudjeti оldidаgi
mаjburiyаtlаrning о‘z vаqtidа vа tо‘liq bаjаrilishini hаmdа byudjet mаblаg‘lаridаn
sаmаrli fоydаlаnishni tа’minlаshdаn ibоrаt.
Byudjet tаshkilоtlаrini mоliyаviy mаblаg‘ bilаn tа’minlаshdа umudаvlаt
mоliyаviy nаzоrаtni mustаhkаmlаsh vа yаnаdа kuсhаytirish, mоliyаviy nаzоrаt
оrgаnlаri fаоliyаtini muvоfiqlаshtirish muаmmоsi hаmishа dоlzаrb mаsаlа bо‘lib
kеlgаn vа hоzirgi shаrоitdа hаm dоlzаrbligiсhа qоlmоqdа. Bu еsа mаzkur sоhаdа
ilmiy tаdqiqоtlаr оlib bоrishning nаqаdаr muhimligini yаnаdа аniqrоq kо‘rsаtib
bеrаdi. Shuning uсhun hаm biz mаzkur bitiruv mаlаkаviy ishimizdа ushbu
mаsаlаni tаdqiq еtishni о‘z оldimizgа mаqsаd qilib qо‘ydik.
Bugungi kunda byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet
intizomiga rioya qilinishi ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb
masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining
samaradorligini oshirish, ularning aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng
muhim vazifalardan biri sanaladi. Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga
rioya etilishini yanada kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan
maqsadlarda sarflanishi ustidan qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir.
39
