A H O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY MAJLISI. O‘ZBEKISTON 1. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. 3. Moliya, pul va bank tizimi. 4. Mudofaa va xavfsizlik. 1. OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY MAJLISI Oʻzbekiston Respublikasining Oliy Majlisi bu – qonun chiqaruvchi hokimiyat Sharhlanayotgan ushbu moddada Oliy Majlis tavsifi, uning huquqiy maqomi, asosiy funksiyasi, tarkibi va vakolat muddati xususida fikr yuritilmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlatdagi oliy vakillik organi hisoblanib, unda xalq tomonidan saylangan deputatlar faoliyat olib boradilar. Oʻz navbatida, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi boshqa vakillik organlari (viloyat, tuman, shahar xalq deputatlari, mahalla oqsoqollari)dan vakolat jihatidan ustun hisoblanadi. “Vakillik” tushunchasining yana bir oʻziga xos jihati – u xalqning, davlatning ishonchli kishilari mazmunini oʻzida mujassam etadi. Buni biz Konstitutsiyaning 10-moddasida: “Oʻzbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi mumkin”, – deya aks ettirilgan normada koʻrishimiz mumkin. 91-modda. Oʻzbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi boʻlib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan – Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati vakolat muddati – besh yil. Oliy Majlis mamlakat miqyosida yagona qonun chiqarish vakolatiga ega organ hisoblanadi. Bizga maʼlumki, qonun jamiyatdagi muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun qabul qilanadi va normativ-huquqiy hujjatlar oʻrtasida yuridik kuchi jihatidan eng yuqori oʻrinda turadi. Shunday normativ-huquqiy hujjatni qabul qilish vakolati faqat Oliy Majlisga tegishli. Oliy Majlisdan boshqa birorta davlat organi yoki mansabdor shaxs (jumladan, Vazirlar Mahkamasi, Prezident va h.k.) qonun qabul qilishga, mavjud qonunlarni bekor qilish yoki oʻzgartirishga haqli emas. Shu bilan bir qatorda, Oliy Majlisni davlat hayotiga oid barcha faoliyatda yagona va ustun organ emasligini ham qayd etish lozim. U oʻz faoliyati doirasidagina harakat qiladi. Ijro va sud hokimiyati ishlariga aralashmasligi va ularni oʻrnini bosmasligi lozim. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. Oʻzbekiston Respublikasida 2002-yil 27-yanvarda oʻtkazilgan umumxalq referendumi yakunlariga asosan Oliy Majlis tomonidan “Referendum yakunlari va davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari toʻgʻrisida”gi, “Oʻzbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi toʻgʻrisida”gi, “Oʻzbekiston Respublikasi Senati toʻgʻrisida”gi hamda “Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi qonunlar qabul qilindi va ikki palatali parlamentning faoliyatiga huquqiy asos yaratildi. Ushbu normani sharhlashda xorij tajribasiga biroz toʻxtalib oʻtish maqsadga muvofiqdir. Jahonning bir qator davlatlarida faoliyat olib borayotgan ikki palatali parlamentlarda palatalar oʻziga xos nomga ega. Misol uchun, Avstriya parlamentidagi ikki palata – Milliy kengash va Federal kengash; Germaniya Federativ Respublikasi parlamentidagi palatalar – Bundesrat va Bundestag; Yaponiya parlamentidagi palatalar – Vakillar palatasi va Maslahatchilar palatasi; Italiya parlamentidagi palatalar – Deputatlar palatasi va Senat; Kanada parlamentidagi palatalar – Senat va Jamoalar palatasi; Rossiya Federativ Respublikasi parlamentidagi palatalar – Davlat dumasi va Federatsiya Kengashi; Ispaniya parlamentida – Deputatlar kongressi va Senat; Shveysariya parlamentidagi ikki palata esa – Milliy kengash va Kantonlar kengashi deya nomlanadi. Oliy Majlisning har bir palatasini nomlashda dunyoning rivojlangan davlatlari parlamentarizmi tajribasini oʻzbekona ruh, oʻziga xoslik, sharqona mentalitet, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar bilan uygʻunlashtirgan holda yagona xulosaga kelindi hamda Quyi palata – “Qonunchilik palatasi” va yuqori palata – “Senat” deya nomlandi. Konstitutsiyaga asosan, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati vakolat muddati besh yil ekanligi qayd etilgan. Ushbu muddat Parlament va uning samarali faoliyati, siyosiy maydonda oʻz soʻzini aytishi, oʻzini har tomonlama namoyon etishi uchun yetarli muddat hisoblanadi. Bu muddat davomida deputatlar zarur tajriba toʻplaydilar, davriy saylovlar esa saylovchilarning manfaatlarini inobatga olgan parlament tarkibini yangilash imkonini beradi. Ayrim davlatlarda, misol uchun Ispaniyada Parlamentning har ikki palatasi uchun vakolat muddati toʻrt yil belgilangan. Qozogʻistonda Senat deputatlari (yuqori palata) vakolat muddati olti yil, Majlis deputatlari (quyi palata) vakolat muddati besh yil. Ikki palataning vakolat muddatini bir xil muddatda belgilash, bir vaqtda saylovlar oʻtkazish, bir vaqtda ish faoliyatini boshlash va faoliyatini yakunlash maqsadga muvofiqdir. Shularni inobatga olsak, Oʻzbekiston Respublikasida har ikki palataning vakolat muddati besh yil belgilanganligi oqilona muddatdir. 92-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi qonunga muvofiq saylanadigan bir yuz ellik deputatdan iborat. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati hududiy vakillik palatasi boʻlib, Senat aʼzolaridan (senatorlardan) iborat. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati aʼzolari Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qoʻshma majlislarida mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yoʻli bilan Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda – toʻrt kishidan saylanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining toʻqqiz nafar aʼzosi fan, sanʼat, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega boʻlgan hamda alohida xizmat koʻrsatgan eng obroʻli fuqarolar orasidan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Saylov kuni yigirma besh yoshga toʻlgan hamda kamida besh yil Oʻzbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarosi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati, shuningdek Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati aʼzosi boʻlishi mumkin. Deputatlikka nomzodlarga qoʻyiladigan talablar qonun bilan belgilanadi. Ayni bir shaxs bir paytning oʻzida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati va Senati aʼzosi boʻlishi mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining deputati bir vaqtning oʻzida Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesining, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlarining deputati boʻlishi mumkin emas. Ushbu moddada Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tarkibi, yaʼni Qonunchilik palatasi va Senati hamda ularni shakllantirish tartibi bilan bogʻliq masala oʻz aksini topgan. Qonunchilik palatasi Oliy Majlisning quyi palatasi hisoblanib, u hududiy saylov okruglari boʻyicha koʻppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat tarkibda faoliyat yuritadi.. Mustaqilligimizning dastlabki yillarida mamlakatimiz parlamenti oldida oʻta muhim masala – umumeʼtirof etilgan xalqaro huquq tamoyillari va normalariga toʻliq mos keladigan demokratik saylov tizimini shakllantirish vazifasi turgan edi. 2019-yil 22-dekabr kuni Mamlakatimizda katta siyosiy jarayon - Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va mahalliy Kengashlar deputatlarining saylovi boʻlib oʻtdi. 2019-yil 22-dekabrda boʻlgan saylovlarda jami 13 963 627 nafar saylovchi ishtirok etdi va bu saylovchilar umumiy sonining 67,8 foizini tashkil qildi. Markaziy saylov komissiyasining 2019-yil 25-dekabrdagi qaroriga muvofiq Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov oʻtkazuvchi 25 ta saylov okruglarida birinchi turda gʻoliblar aniqlanmaganligi uchun, yaʼni ushbu saylov okruglaridan nomzodlari koʻrsatilgan beshta siyosiy partiya nomzodlarining birortasi ham ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning 50 foizidan koʻp ovozini olaolmaganligi sababli ushbu saylov okruglarida ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning eng koʻp ovozlarini olgan ikki nafardan nomzodlar oʻrtasida takroriy ovoz berishni oʻtkazish 2020-yil 5-yanvar kuniga belgilandi. 5-yanvar kuni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylov oʻtkazuvchi 25 ta saylov okruglaridagi 1 730 ta saylov uchastkasida takroriy ovoz berish boʻlib oʻtdi. Ushbu saylov uchastkalarida 3 million 147 ming 79 nafar fuqarolar Saylovchilarning yagona elektron roʻyxatiga kiritilgan boʻlib, ulardan 1 million 978 ming 48 nafari takroriy ovoz berishda ishtirok etdi. Demak, Saylovchilarning yagona elektron roʻyxatiga kiritilgan fuqarolarning 62,8 foizi takroriy ovoz berishda ishtirok etdi. Shuni alohida aytib oʻtish lozim, Oʻzbekiston Respublikasi Saylov kodeksining 59- moddasiga muvofiq takroriy ovoz berishda saylovchilarning ishtirok etishi foizi hisobga olinmasada, biroq bu jarayonda ham 62,8 foiz saylovchilarning ishtirok etganligi, fuqarolarimizning siyosiy huquqiy madaniyati yuksalib, ularning yangilanayotgan Oʻzbekistonda yangitdan shakllantirilayotgan parlament saylovlariga befarq emas ekanliklarini hamda mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli, odilona va insonparvar siyosatni qoʻllab-quvvatlashlarining yana bir bor isboti boʻldi. Takroriy ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning ovozini boshqa nomzodga nisbatan koʻproq olgan nomzod saylangan deb hisoblanadi. Takroriy ovoz berish jarayonini deputatlikka nomzodlar koʻrsatgan siyosiy partiyalardan hamda fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlaridan jami besh mingdan ortiq kuzatuvchilar kuzatib bordi. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan akkreditatsiyadan oʻtkazilgan mamlakatimiz va xorijiy ommaviy axborot vositalarining vakillari hamda hududiy saylov komissiyalaridan akkreditatsiyadan oʻtgan mahalliy jurnalistlar saylovlar jarayonini faol yoritib bordilar. 2019-yil 25-dekabr kuni Markaziy saylov komissiyasi tomonidan 125 ta saylov okruglaridan nomzodlar Qonunchilik palatasi deputatligiga saylangan deb topilib, roʻyxatga olingan edi. Bular: – Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasidan 42 nafar; – Oʻzbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasidan 34 nafar; – Oʻzbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasidan 20 nafar; – Oʻzbekiston Xalq demokratik partiyasidan 18 nafar; – Oʻzbekiston Ekologik partiyasidan 11 nafar deputatga Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati maqomi berilgan edi. 2020-yil 5-yanvar kuni boʻlib oʻtgan takroriy ovoz berish natijalari boʻyicha Markaziy saylov komissiyasiga taqdim etilgan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari saylovini oʻtkazuvchi 25 ta okrug saylov komissiyalarining takroriy ovoz berish natijalari toʻgʻrisidagi bayonnomalari va qarorlariga asosan: – Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasining 15 nafardan 11 nafari; – Oʻzbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasining 11 nafardan 2 nafari; – Oʻzbekiston Xalq demokratik partiyasining 9 nafardan 4 nafari; – Oʻzbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasining 10 nafardan 4 nafari hamda – Oʻzbekiston Ekologik partiyasining 5 nafardan 4 nafari Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati etib saylandilar. Markaziy saylov komissiyasi hozir boʻlib oʻtgan yigʻilishida ushbu deputatlarni roʻyxatga olish haqida qaror qabul qildi. Shunday qilib, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi toʻliq shakillantirildi. Dastlabki hamda takroriy ovoz berish natijasida, yaʼni saylovlarning umumiy yakunlariga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasida siyosiy partiyalar quyidagicha deputatlik oʻrinlariga ega boʻldilar: 1. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasi 53 ta deputatlik oʻrni; 2. Oʻzbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi 36 ta deputatlik oʻrni; 3. Oʻzbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi 24 ta deputatlik oʻrni; 4. Oʻzbekiston Xalq demokratik partiyasi 22 ta deputatlik oʻrni; 5. Oʻzbekiston Ekologik partiyasi 15 ta deputatlik oʻrnini egallashdi. Oʻzbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasiga saylangan 150 nafar deputatlarning 48 nafari yoki 32 foizini xotin qizlar, 39 nafarini yoki 26 foizini oldin ham Qonunchilik palatasi deputati boʻlganlar tashkil etadi. Deputatlarning 9 nafari yoki 6 foizi 30 yoshgacha, 97 nafari yoki 65 foizi 30 yoshdan 50 yoshgacha boʻlganlar hamda 44 nafari yoki 29 foizi 50 yoshdan katta yoshdagilar. Eng yosh deputat 26 yoshda. Eng yoshi ulugʻ deputat 71 yoshda. Oʻzbek millatiga mansub deputatlar 130 nafar yoki 87,0%ni, boshqa millat vakillari – 20 nafar yoki 13%ni tashkil qiladi. Ulardan qoraqalpoq va rus millatiga mansublar 5 nafardan, qozoq va tojik millatiga mansublar 3 nafardan, koreys millatiga mansublar 2 nafarni hamda 1 nafardan turkman va qirgʻiz millatiga mansub deputatlar tashkil qiladi. Mutaxassisligi va ixtisosligi boʻyicha deputatlrning 32 nafari yoki 21,3 foizi fan- taʼlim sohasi vakillari, 23 nafari yoki 15,3 foizi bank, moliya va iqtisod sohasi vakillari, 21 nafari yoki 14 foizi huquqshunoslar, 21 nafari yoki 14 foizi jamoatchilik va nodavlat-notijorat tashkilotlari vakillari, 12 nafari yoki 8 foizi qishloq xoʻjaligi sohasi mutaxassislari, 9 nafari yoki 6 foizi tibbiyot sohasi vakillari, 9 nafari yoki 6 foizi qurilish, kommunikatsiya, transport va aloqa sohasi vakillari, 6 nafari yoki 4 foizi OAV vakillari, 7 nafari yoki 5 fozi tadbirkorlar hamda 10 nafari yoki 6,7 foizi boshqa soha vakillari sanaladi. 2019-yil 10-dekabr kuni yangi tahrirda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Qonunining 6- moddasida Bosh vazir nomzodi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovda eng koʻp deputatlik oʻrinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng koʻp deputatlik oʻrinlarini qoʻlga kiritgan bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etilishi belgilangan. Ushbu qonunga muvofiq Bosh vazir nomzodini koʻrsatish huquqiga Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasi ega boʻldi.. Xulosa oʻrnida, mamlakatimiz saylov tizimi xalqaro huquqning umum eʼtirof qoidalari, rivojlangan demokratik davlatlarning bu boradagi ilgʻor tajribasi va xalqimizning milliy mentalitetini inobatga olgan holda shakllantirilgan boʻlib, fuqarolarga davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda oʻz vakillari orqali erkin hamda ixtiyoriy ishtirok etish uchun teng sharoitlarni kafolatlaydi.. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati hududiy vakillik palatasi hisoblanib, yuz nafar Senat aʼzolaridan (senatorlardan) iborat tarkibda faoliyat olib boradi. Senat hududiy manfaatlar va hududiy muvozanatni taʼminlash, ularni uygʻunlashtirish maqsadida tashkil etiladi. Senatni shakllantirishning oʻziga xos mexanizmi ishlab chiqilib, u quyidagicha ifodalanadi: Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati aʼzolari Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qoʻshma majlislarida mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yoʻli bilan Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda – 4 kishidan saylanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 9 nafar aʼzosi fan, sanʼat, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega boʻlgan hamda alohida xizmat koʻrsatgan eng obroʻli fuqarolar orasidan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Senatorlarni saylash uchun Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qoʻshma majlislari chaqiriladi. Qoʻshma majlisni chaqirish va senatorlarni saylash toʻgʻrisidagi Nizom Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov toʻgʻrisida”gi qonunga asosan, ovoz berish natijalariga koʻra boshqa nomzodlarga nisbatan koʻproq ovoz olgan Senat aʼzoligiga nomzodlar, basharti davlat hokimiyati vakillik organlarining majlisida ishtirok etayotgan deputatlardan 50 foizidan ortigʻi ularni yoqlab ovoz bergan boʻlsa, saylangan deb hisoblanadi. Demak, Qoraqalpogʻiston Respublikasi olti nafar, oʻn ikkita viloyatlarning har biri olti nafardan va Toshkent shahridan olti nafar senator saylandi. Xalq orasida yuksak obroʻga ega boʻlgan fuqarolarning senator sifatida Prezident tomonidan tayinlanishi birinchidan, oliy vakillik organining xalq oldidagi nufuzini yuksaltirsa, ikkinchidan, davlat uchun, xalq uchun, mamlakat uchun, Vatan uchun xizmat qilgan fuqarolarning mehnatini ijobiy baholashning alohida koʻrinishi sifatida izohlanadi. Davlat rahbari tomonidan bildirilgan ishonch oʻz navbatida ularga katta masʼuliyat yuklaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 24-yanvardagi “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati aʼzolarini tayinlash toʻgʻrisida”gi Farmoniga asosan, oʻn olti nafar senator tayinlandi va bugungi kunda ular oʻz faoliyatini davom ettirmoqda. Demak, jami yuz nafar senator Oliy Majlis Senatida faoliyat olib boradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati aʼzoligiga va Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarga qoʻyiladigan talablarning huquqiy asoslari yangi tahrirdagi “Oʻzbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga saylovlar toʻgʻrisida”gi qonunning turli moddalarida oʻz ifodasini topgan. Ular quyidagilardan iborat:  Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylanish huquqiga saylov kuni yigirma besh yoshga toʻlgan hamda kamida besh yil Oʻzbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan fuqarolar egadirlar;  Jinsi, irqiy va milliy mansubligi, tili, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, eʼtiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqei, maʼlumoti, mashgʻulotining turi va xususiyatidan qatʼi nazar barcha fuqarolarimiz teng saylov huquqiga, yaʼni saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Qonundagi cheklovlar bundan mustasno;  Deputatlikka nomzod siyosiy partiya aʼzosi yoki partiyasiz ham boʻlishi mumkin. Deputatlikka nomzodlar koʻrsatish huquqiga, amaldagi qonunda belgilanganidek, siyosiy partiyalar va bevosita fuqarolar egadirlar;  Bir shaxs faqat bitta saylov okrugidan deputatlikka nomzod qilib koʻrsatilishi mumkin;  Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadigan tartibda deputatlikka nomzodlar saylovoldi tashviqotini amalga oshirishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda teng huquqqa egadirlar;  Deputatlikka nomzod mahalliy hokimiyat organlari va jamoat tashkilotlari, shuningdek, fuqarolarni oʻzini oʻzi boshqarish organlari bilan amaldagi qonunda belgilangan tartibda huquqiy munosabatlarini oʻrnatishi, yaʼni saylovchilar bilan uchrashuvlar oʻtkazishni tashkil etishda, zarur maʼlumot va axborot materiallari olish, yigʻilishlar oʻtkazish uchun jihozlangan binolar ajratilishi masalalarida zikr etilgan idora va muassasalarga murojaat etishi va ular deputatlarning qonuniy talablarini oʻz vaqtida ijro etishlari shart;  Deputatlikka nomzodlarning tegishli kasbiy mahoratga ega ekanligini belgilovchi hamda saylovchilarning ishonchini qozonib, saylovdagi gʻalabasini taʼminlashning yana bir omili bu deputatlikka nomzodlar tomonidan oʻz saylov dasturlarini mamlakatimizdagi ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini qay darajada qamrab olib, saylovchilarga yetkaza bilishidadir. Shu oʻrinda taʼkidlab oʻtish joizki, deputatlikka nomzodlarning dasturlari davlatning suvereniteti, hududiy yaxlitligi va xavfsizligiga qarshi qaratilgan boʻlmasligi, xalqning sogʻligʻi va maʼnaviyatiga tajovuz qilmasligi, ularda urush, milliy, irqiy va diniy adovat targʻiboti, konstitutsiyaviy tuzumni zoʻrlik bilan oʻzgartirishga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kamsituvchi xatti-harakatlarga daʼvat boʻlmasligi kerak;  Deputatlikka nomzod Oʻzbekistondagi qonunchilik tizimidan nafaqat xabardor boʻlishi, balki ushbu qonun hujjatlarini kelajakda takomillashtirish borasida ham muayyan tasavvurga ega boʻlishi lozim. Ayniqsa, Konstitutsiya va saylov, mehnat, oila, ommaviy axborot vositalari toʻgʻrisidagi qonunlar, jinoiy va maʼmuriy Kodekslar talablari deputatlikka nomzod shaxslar uchun saylov jarayonlarida doimiy dasturulamal vazifasini bajarishi kerak;  Yangi tahrirdagi “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov toʻgʻrisida”gi qonunning 25-moddasida deputatlikka nomzodlarga qoʻyiladigan talablar oʻz ifodasini topgan boʻlib, unda “sodir etilgan jinoyati uchun sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar” deputatlikka nomzod boʻla olmasligi qayd etilgan. Demak, sudlanganligi olib tashlangan fuqarolar nafaqat saylash, balki saylanish huquqidan ham toʻliq foydalanishi uchun huquqiy asoslar mavjud. Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesining, viloyat, tuman, shahar davlat hokimiyati vakillik organining saylov kuni yigirma besh yoshga toʻlgan hamda kamida besh yil Oʻzbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan deputati Senat aʼzoligiga saylanish uchun nomzod boʻlishi mumkin (Yangi tahrirdagi “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov toʻgʻrisida”gi qonunning 53- moddasi). Saylovda ishtirok etish uchun quyidagi shaxslar deputatlikka nomzod sifatida roʻyxatga olinmaydilar:  Sodir etilgan jinoyati uchun sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar;  Saylov kuniga qadar soʻnggi besh yil mobaynida Oʻzbekiston Respublikasi hududida muqim yashamagan fuqarolar;  Oʻzbekiston Respublikasi qurolli kuchlarining harbiy xizmatchilari, Milliy xavfsizlik xizmati, boshqa harbiylashtirilgan boʻlinmalarning xodimlari;  Diniy tashkilot va birlashmalarning professional xizmatchilari. Shu bilan birga, amaldagi qonunda belgilanganidek, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. Ayni bir shaxs bir vaqtning oʻzida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati va Senati aʼzosi boʻlishi mumkin emas. Bu norma tizimli muvozanatni mustahkamlash uchun qayd etilgan. Chunki har ikki palata oʻz funksiyasiga ega va bir vaqtning oʻzida bir shaxs ikki funksiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega emas. 93-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi vakolatlari quyidagilardan iborat: 1) Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish, unga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish; 2) Oʻzbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlarini, qonunlarini qabul qilish, ularga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish; 3) xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilish; 4) Oʻzbekiston Respublikasining referendumini oʻtkazish toʻgʻrisida va uni oʻtkazish sanasini tayinlash haqida qaror qabul qilish; 5) Oʻzbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yoʻnalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish; 6) Oʻzbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilash; 7) Oʻzbekiston Respublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarni tasdiqlash; 8) bojxona, valyuta va kredit ishlarini qonun yoʻli bilan tartibga solish; 9) Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasining Davlat byudjetini qabul qilish, unga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish; 10) Oʻzbekiston Respublikasi davlat qarzining eng yuqori miqdorini belgilash; 11) soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlarni joriy qilish; 12) Oʻzbekiston Respublikasining maʼmuriy-hududiy tuzilishi masalalarini qonun yoʻli bilan tartibga solish, chegaralarini oʻzgartirish; 13) tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini hamda chegaralarini oʻzgartirish; 14) davlat mukofotlari va unvonlarini taʼsis etish; 15) Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini tuzish; 16) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari boʻyicha vakilini va uning oʻrinbosarini saylash; 17) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Oʻzbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tugʻilganda urush holati eʼlon qilish toʻgʻrisidagi farmonini tasdiqlash; 18) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik eʼlon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish toʻgʻrisidagi farmonlarini tasdiqlash; 19) Oʻzbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish toʻgʻrisidagi har yilgi milliy maʼruzani eshitish; 20) parlament tekshiruvini oʻtkazish; 21) ushbu Konstitutsiya va qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Palatalarning birgalikdagi vakolatlariga kiradigan masalalar, qoida tariqasida, avval Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida, soʻngra Senatida koʻrib chiqiladi. Davlat va jamiyat hayotiga oid eng muhim masalalar Oliy Majlisning har ikki palatasi tomonidan koʻrib chiqiladi va hal etiladi. Ushbu sharhlanayotgan moddada aynan shunday masalalar, yaʼni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi vakolatlari oʻz aksini topgan. Ular: 1) Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish, unga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish masalasi mamlakatimiz hayotida nechogʻlik muhim masalalardan biri ekanligi barchamizga maʼlum. Zero, Konstitutsiya davlatning asosiy xususiyatlarini ifodalovchi bosh qonundir. Unda mamlakat hayotiga oid eng asosiy, fundamental huquqiy normalar oʻz aksini topgan va shuningdek, boshqa huquqiy normalarning yaratilishi konstitutsiyaviy normalar talablaridan kelib chiqadi hamda ularga zid boʻlmasligi lozim. Konstitutsiya asosiy qonun sifatida mamlakatdagi turli ijtimoiy munosabatlar va ularni tartibga solish uchun birlamchi huquqiy asos sifatida xizmat qiladi. Asosiy qonunda davlatga tegishli eng muhim masalalar oʻz ifodasini topganligi, uning ahamiyatini yanada yuksaltiradi. Ayni vaqtda u mamlakatdagi hayot tarzini belgilab beradi. Konstitutsiyani qabul qilish, unga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritishda fuqarolar, jamiyat va davlat manfaatlarini uygʻunlashtirishning eng maqbul yoʻnalishini topish lozimligini inobatga olsak, ushbu masala nechogʻlik muhimligi oydinlashadi va ularni hal etishda har ikkala palataning ishtiroki talab etiladi. 2) Oʻzbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlari hamda boshqa qonunlarini qabul qilish, ularga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish masalasi ham, avvalgi normada sharhlanganidek, muhim ahamiyatga ega boʻlganligi uchun Senat va Qonunchilik palatasining birgalikdagi vakolatlari qatoridan oʻrin olgan. Agar Konstitutsiya yuridik kuchi jihatidan eng yuqori oʻrinda joylashgan boʻlsa, undan soʻng konstitutsiyaviy qonunlar va joriy qonunlar ketma-ketlikda joylashadi. Konstitutsiyaviy qonunlar ham, joriy qonunlar ham Konstitutsiya talablaridan kelib chiqadi va ular ham mamlakat hayotidagi ustuvor masalalarni tartibga soladi. Albatta, ularni qabul qilish, oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish masalasini har ikki palataning birgalikdagi vakolatlari jumlasiga kiritilganligi maqsadga toʻla muvofiqdir. 3) Oʻzbekiston Respublikasining referendumini oʻtkazish toʻgʻrisida va uni oʻtkazish sanasini tayinlash haqida qaror qabul qilish. Referendum – bu umumxalq tomonidan ovoz berish orqali qaror qabul qilish uslubidir. Unda, albatta, mamlakat hayotiga oid eng muhim masalalar hal etiladi. Referendum orqali mamlakat hayotida tub burilish yasash yoki xalq turmush tarzini tubdan oʻzgartirish mumkin. Bunday masalalarni hal etish “Oʻzbekiston Respublikasining referendumi toʻgʻrisida”1gi qonun bilan tartibga solinadi. Demak, respublika hayotiga oid bunday muhim tadbirni oʻtkazish va uni oʻtkazish sanasini belgilashdek masala har ikki palata tomonidan koʻrib chiqilishi va qaror qabul qilinishi talab etiladi. 4) Oʻzbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yoʻnalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish. Davlatning ichki va tashqi siyosati hamda u qabul qilayotgan strategik dasturlar mamlakatning oʻz hududi va dunyo hamjamiyatidagi nufuzini ifoda etadi. Uni qay tarzda yoʻlga qoʻyish orqali mamlakatning ertangi kuni, kelajagi belgilanadi. Bu, tushunarliki, bir mansabdor shaxs yoki bitta davlat organi tomonidan bajariladigan ish emas. Shundan kelib chiqqan holda, ushbu masala ham har ikki palata vakolatlari doirasiga kiritilgan. 5) Oʻzbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati organlarining tizimi va vakolatlarini belgilash. Hokimiyatning bu uch tarmogʻi mamlakatdagi boshqaruv usulining oʻziga xos jihati hisoblanadi. Haqiqiy demokratik usul boʻlmish Oʻzbekiston Respublikasidagi hokimiyat boʻlinishi prinsipining yorqin ifodasi hisoblangan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati tizimini va bu tizim vakolatlarini belgilash davlat hayotiga oid yana bir muhim masala hisoblanadi. Hokimiyatlararo vakolatlarning teng taqsimlanishi yetakchi mezon – ijtimoiy adolat prinsipining amaliy ifodasi hisoblanadi. Shu sababli bu masala ham har ikki palata tomonidan koʻrib chiqiladi. 6) Oʻzbekiston Respublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarni tasdiqlash. Ushbu masala ham davlat uchun eng ahamiyatli masalalardan biridir. Bu orqali mamlakat tarkibi, chegarasi, hududi, aholisi soni oʻzgarishi mumkin. Misol uchun, Qoraqalpogʻiston Respublikasi oʻz xalqining umumiy referendumi asosida Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidan ajralib chiqishni istasa (Konstitutsiyaning 74- moddasi), ushbu masala ikki palata tomonidan koʻrib chiqiladi; Sharhlanayotgan moddaning yettinchi, sakkizinchi va toʻqqizinchi bandlarida qayd etilgan: boj, valyuta va kredit ishlarini qonun yoʻli bilan tartibga solish; Oʻzbekiston 1 Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1992. №1. Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasining Davlat byudjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish; soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlarni joriy qilish kabi masalalar davlat byudjeti, davlatning iqtisodiy asoslari bilan bogʻliq. Byudjet – tegishli yil uchun Oʻzbekistonning davlat daromadlari va xarajatlarini roʻyxatga olish boʻlib, unda xazinaga tushadigan mablagʻ tushumlarining manbalari va summasi, shuningdek, bu mablagʻlar sarflanadigan maqsadlar koʻrsatiladi. Soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlar davlat byudjetiga kelib tushadigan asosiy mablagʻ tushumlaridir. Boj, kredit va valyuta bilan bogʻliq masalalar ham iqtisodning asosini tashkil etadi. Mamlakatning iqtisodi uning buguni, ertasi va kelajagini belgilab beradi. Shuning uchun bu masalalar Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi vakolatlari tarkibiga kiritilgan. Oʻninchi va oʻn birinchi bandlarda oʻz aksini topgan: Oʻzbekiston Respublikasining maʼmuriy-hududiy tuzilishi masalalarini qonun yoʻli bilan tartibga solish, chegaralarini oʻzgartirish va tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini hamda chegaralarini oʻzgartirish masalalari oltinchi banddagi kabi mamlakat hududi, aholisi, chegaralari, hududiy birliklarni tashkil etish yoki tugatish hamda ularni nomlash bilan bogʻliq boʻlganligi uchun ular ham har ikki palata tomonidan koʻrib chiqilishi va hal etilishi maqsadga muvofiqdir. 7) Davlat mukofotlari va unvonlarini taʼsis etish. Davlat mukofotlari va unvonlari toʻgʻrisida batafsil maʼlumotlar 1995-yil 22-dekabrdagi “Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mukofotlari toʻgʻrisida”gi2 va 1996-yil 26-apreldagi “Oʻzbekiston Respublikasining faxriy unvonlarini taʼsis etish toʻgʻrisida”gi3 qonunlarda oʻz aksini topgan. Ushbu qonunlarga asosan, davlat mukofotlari va unvonlari Oliy Majlis tomonidan taʼsis etiladi. Mustaqillik yillarida Oʻzbekiston Respublikasida “Mehnat shuhrati”, “Shon-sharaf”, “Mustaqillik”, “Doʻstlik”, “Oʻzbekiston Qahramoni”, 2 Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1995. №12. 3 Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1996. №5-6. “Jasorat”, “Shuhrat”, “Amir Temur”, “Jaloliddin Manguberdi” va boshqa bir qator orden va medallar taʼsis etildi. Sharhlanayotgan moddaning oʻn uchinchi, oʻn sakkizinchi va oʻn toʻqqizinchi bandlarida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan chiqarilgan farmonlarni tasdiqlash bilan bogʻliq masalalar oʻz ifodasini topgan. Ular: - Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qoʻmitalari va boshqa davlat boshqaruv organlarini tuzish hamda tugatish toʻgʻrisidagi farmonlarini tasdiqlash (13-band); - Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Oʻzbekiston Respub- likasiga hujum qilinganida yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tugʻilganda urush holati eʼlon qilish toʻgʻrisidagi farmonini tasdiqlash (18-band); - Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik eʼlon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish toʻgʻrisidagi farmonlarini tasdiqlash (19-band)dan iborat. Ushbu masalalar ham umumdavlat ahamiyatiga ega boʻlgani uchun har ikki palataning birgalikdagi vakolatlari qatoriga kiritilgan. 8) Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini tuzish. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi Respublika miqyosida Oliy Majlisga, Prezidentlikka, Mahalliy vakillik organlariga saylovlarni tashkil etish va oʻtkazish maqsadida tuziladi. U rais va kamida oʻn toʻrtta aʼzodan iborat tarkibda tuziladi va faoliyat yuritadi. Markaziy saylov komissiyasining faoliyati va boshqa turdagi vakolatlari 1999-yildagi “Markaziy saylov komissiyasi toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi qonunida belgilangan. 9) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan, Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodlarini koʻrib chiqish va tasdiqlash. Ushbu oʻrinda demokratik davlatga xos yana bir xususiyat oʻz ifodasini topgan. Bu lavozimga nomzodlarni koʻrib chiqish va tasdiqlash masalasining Oliy Majlis palatalarining vakolatlari qatoridan joy olishi eng maqbul yechim hisoblanadi. 10) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari boʻyicha vakili va uning oʻrinbosarini saylash. Ombudsman mamlakat hududi miqyosida fuqarolarning huquqlarini taʼminlashning kafilidir. Inson huquqlari boʻyicha vakil va uning faoliyati 1997-yil 24-aprelda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi inson huquqlari boʻyicha vakili (ombudsman) toʻgʻrisida” qonun4 bilan tartibga solinadi. Oliy Majlisning Inson huquqlari boʻyicha vakilini saylash tartibi 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 23-moddasi va “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 19- moddasida oʻz ifodasini topgan. Ularga asosan, “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari boʻyicha vakili nomzodi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining majlislarida koʻrib chiqilganidan keyin ushbu masala yuzasidan qabul qilingan uzil-kesil qaror qonunda belgilangan tartibda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi”. 11) Oʻzbekiston Respublikasi Hisob palatasining hisobotini koʻrib chiqish. Oʻzbekiston Respublikasi Hisob palatasi mamlakat miqyosidagi iqtisodiy-ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy, siyosiy va boshqa sohalarga oid eng muhim masalalar, yoʻnalishlar boʻyicha oʻz faoliyatini olib boradi. 12) Xalqaro shartnomalarni maʼqullash va shartnomada ishtirok etishni toʻxtatish haqida bir tomonlama qaror qabul qilish. Xalqaro shartnoma va boshqa xalqaro hujjatlarda (konvensiya, deklaratsiya, paktlar va h.k.) nafaqat Oʻzbekiston Respublikasi, balki umumjahon manfaatlari mujassam. Aynan bu hujjatlarga qoʻshilish yoki ulardan chiqishda oʻzbek xalqi manfaatlarini umumjahon manfaatlari orasida himoya qilish talab etiladi. Bu, oʻz navbatida, mamlakat uchun, uning dunyo hamjamiyatidagi nufuzi, obroʻ-eʼtibori va albatta, kelajagi uchun oʻta muhim masaladir. Xalqaro shartnoma yoki bitimlarni davlat boshligʻi sifatida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti yoki hukumat boshligʻi imzolaydi, lekin ularni maʼqullash va shartnomada ishtirok etishni toʻxtatish haqida bir tomonlama qaror qabul qilish har ikki palataning birgalikdagi vakolatlari jumlasiga kiradi. 4 Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997. №4-5. Palatalarning birgalikdagi vakolatlariga kiradigan masalalar, qoida tariqasida, avval Qonunchilik palatasida, soʻngra Senatda koʻrib chiqiladi. Misol uchun 2007-yil 28- fevralda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonuni 2007-yil 29-martda Senat tomonidan maʼqullangan va hokazo. 94-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi mutlaq vakolatlari quyidagilardan iborat: 1) Oʻzbekiston Respublikasi Davlat byudjetining ijro etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish; 2) Oʻzbekiston Respublikasi Hisob palatasining hisobotini koʻrib chiqish; 3) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini koʻrib chiqish va maʼqullash; 4) Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vazirining mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan rivojlantirishning dolzarb masalalari yuzasidan, shuningdek Vazirlar Mahkamasi aʼzolarining oʻz faoliyati masalalari yuzasidan hisobotlarini eshitish; 5) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi aʼzoligiga nomzodlarni koʻrib chiqish va maʼqullash; 6) Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari boʻyicha har yilgi maʼruzasini eshitish; 7) davlat organlarining mansabdor shaxslariga parlament soʻrovini yuborish va parlament nazoratining boshqa shakllarini amalga oshirish; 8) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlarini, qoʻmitalarning raislari va ularning oʻrinbosarlarini saylash; 9) Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatini daxlsizlik huquqidan mahrum etish toʻgʻrisidagi masalalarni hal etish; 10) oʻz faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib-qoidalari bilan bogʻliq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish; 11) siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shuningdek davlatning ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul qilish; 12) ushbu Konstitutsiya va qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi oʻzini oʻzi tarqatib yuborish toʻgʻrisida deputatlar umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat koʻpchilik ovozi bilan qaror qabul qilishi mumkin. Mamlakatning xavfsizligi, barqaror rivojlanishi asoslariga salbiy taʼsir koʻrsatishga qodir boʻlgan, inson huquqlari va erkinliklariga, jamiyat va davlat manfaatlariga tahdid soladigan faktlar va voqealarni oʻrganish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qoʻshma qarori bilan parlament tekshiruvi oʻtkazilishi mumkin. (Ikkinchi qism) Parlament tekshiruvini oʻtkazish uchun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati aʼzolari orasidan tenglik asosida maxsus komissiya tuzilib, u oʻz faoliyatini qonunga muvofiq amalga oshiradi. Parlament nazorati demokratik davlatning muhim instituti boʻlganligi sababli, 2016- yilda “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilingan. Qonun doirasida amalga oshirilgan qator ishlar oʻz ijobiy natijalari berib, hayotimizning dolzarb muammolar yechilishining sababchi boʻlmoqda. Ushbu ijobiy amaliyotni davom ettirish maqsadida yangilanayotgan Konstitutsiyamizga quyidagi oʻzgartishlar kiritildi: - endilikda parlament nazoratini amalga oshirish chogʻida Hisob palatasi va Vazirlar Mahkamasi aʼzolarining hisobotlari ham eshitiladi hamda yoʻl qoʻyilgan kamchiliklar yuzasidan tegishli choralar koʻriladi. Bunda muhim narsa shuki, Vazirlar Mahkamasi aʼzosining hisobotini eshitish yakunlariga koʻra Qonunchilik palatasi uni isteʼfoga chiqarish toʻgʻrisidagi taklifni Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga koʻrib chiqish uchun kiritishga haqli boʻldi. Bu degani, oʻz vakolatlarni lozim darajada bajarmagan (xalq noroziligiga sababchi boʻlgan) vazir yoki Agentlik, qoʻmita rahbarining masalasi xalq tomonidan saylangan deputatlar ham koʻrib chiqilishiga yoʻl qoʻyilmoqda. Oliy majlis palatalariga birgalikda tekshiruv huquqiga ega boʻlgan maxsus komissiya tuzish vakolati berildi. Amaldagi qonunchilikka (“Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi qonun) muvofiq jamiyat va davlatning eng muhim manfaatlariga daxl qiluvchi, mamlakat xavfsizligi asoslariga, uning barqaror rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan muayyan faktlarni yoki voqealarni oʻrganish maqsadida Oliy Majlis palatalarining qoʻshma qarori bilan parlament tekshiruvlari oʻtkazilishi mumkin. Ammo parlament tekshiruvini oʻtkazish boʻyicha amaldagi tartibda bir qator kamchiliklar mavjud edi. Ana shu boʻshliqlarni bartaraf etish maqsadida Konstitutsiyaga yangi norma kiritilmoqda. Maqsad — parlament tekshiruvi instituti maqomini mustahkamlash, nufuzini oshirish, ayrim boʻshliqlarni toʻldirish. Oliy majlis palatalari vakolatlarini kengaytirish, ularga jamiyat hayotiga taʼsir koʻrsatadigan eng dolzarb masalalarni oʻrganish maqsadida tergov oʻtkazish vakolati berilishi, xalq orqasidan saylangan vakillarga qoʻshimcha imkoniyatlar taqdim etilishi davlatda yanada demokratik boshqaruv kuchayishiga asos hisoblanadi. Tekshiruv oʻtkazish uchun inson huquq va erkinliklariga, davlatimizning barqaror rivojlanishi, uning xavfsizligiga aloqador tahdidlar yuzaga kelganda fakt va voqeliklarni xolis tekshirilishida ikkala palataning teng miqdordagi deputatlaridan iborat komissiya tuzildi. Komissiyaning faoliyati, vakolati va tergov olib borish tartibi va yakuni boʻyicha koʻriladigan choralar qonun bilan belgilandi. Parlament nazorati demokratik davlatning muhim instituti boʻlganligi sababli, 2016- yilda “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilingan. Qonun doirasida amalga oshirilgan qator ishlar oʻz ijobiy natijalari berib, hayotimizning dolzarb muammolar yechilishining sababchi boʻlmoqda. Ushbu ijobiy amaliyotni davom ettirish maqsadida yangilanayotgan Konstitutsiyamizga quyidagi oʻzgartishlar kiritildi: - endilikda parlament nazoratini amalga oshirish chogʻida Hisob palatasi va Vazirlar Mahkamasi aʼzolarining hisobotlari ham eshitiladi hamda yoʻl qoʻyilgan kamchiliklar yuzasidan tegishli choralar koʻriladi. Bunda muhim narsa shuki, Vazirlar Mahkamasi aʼzosining hisobotini eshitish yakunlariga koʻra Qonunchilik palatasi uni isteʼfoga chiqarish toʻgʻrisidagi taklifni Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga koʻrib chiqish uchun kiritishga haqli boʻladi. Bu degani, oʻz vakolatlarni lozim darajada bajarmagan (xalq noroziligiga sababchi boʻlgan) vazir yoki Agentlik, qoʻmita rahbarining masalasi xalq tomonidan saylangan deputatlar ham koʻrib chiqilishiga yoʻl qoʻyilmoqda. Oliy majlis palatalariga birgalikda tekshiruv huquqiga ega boʻlgan maxsus komissiya tuzish vakolati beriladi. Amaldagi qonunchilikka (“Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi qonun) muvofiq jamiyat va davlatning eng muhim manfaatlariga daxl qiluvchi, mamlakat xavfsizligi asoslariga, uning barqaror rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan muayyan faktlarni yoki voqealarni oʻrganish maqsadida Oliy Majlis palatalarining qoʻshma qarori bilan parlament tekshiruvlari oʻtkazilishi mumkin. Ammo parlament tekshiruvini oʻtkazish boʻyicha amaldagi tartibda bir qator kamchiliklar mavjud edi. Ana shu boʻshliqlarni bartaraf etish maqsadida Konstitutsiyaga yangi norma kiritilmoqda. Maqsad — parlament tekshiruvi instituti maqomini mustahkamlash, nufuzini oshirish, ayrim boʻshliqlarni toʻldirish. Oliy majlis palatalari vakolatlarini kengaytirish, ularga jamiyat hayotiga taʼsir koʻrsatadigan eng dolzarb masalalarni oʻrganish maqsadida tergov oʻtkazish vakolati berilishi, xalq orqasidan saylangan vakillarga qoʻshimcha imkoniyatlar taqdim etilishi davlatda yanada demokratik boshqaruv kuchayishiga asos hisoblanadi. Tekshiruv oʻtkazish uchun inson huquq va erkinliklariga, davlatimizning barqaror rivojlanishi, uning xavfsizligiga aloqador tahdidlar yuzaga kelganda fakt va voqeliklarni xolis tekshirilishida ikkala palataning teng miqdordagi deputatlaridan iborat komissiya tuziladi. Komissiyaning faoliyati, vakolati va tergov olib borish tartibi va yakuni boʻyicha koʻriladigan choralar qonun bilan belgilanadi. Parlament tekshiruvi samaradorligini oshirish, ushbu tekshiruvni oʻtkazishga parlament ikkala palatasining jalb etilishi va ishtirokini taʼminlash maqsadida parlament tekshiruvlari faqat qoʻshma shaklda oʻtkazilishi nazarda tutilmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlari va senatorlariga ahamiyati yuqori boʻlgan masalalarda tekshiruvni amalga oshirish vakolati berilishi jamoatchilik nazorati bilan uzviy bogʻliq boʻlgan yangicha yondashuvli kuchli mexanizmni yuzaga keltiradi. Mazkur norma orqali jamiyat va davlatning eng muhim manfaatlariga daxl qiluvchi, mamlakat xavfsizligi asoslariga, uning barqaror rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan muayyan faktlar yoki voqealar yuzasidan tekshiruvlar oʻtkazish mumkin boʻladi. 95-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati mutlaq vakolatlari quyidagilardan iborat: 1) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini, Oliy sudini, Sudyalar oliy kengashini, respublika korrupsiyaga qarshi kurashish organining rahbarini va respublika monopoliyaga qarshi organining rahbarini saylash; 2) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori va Oʻzbekiston Respublikasi Hisob palatasi raisi lavozimlariga nomzodlarni koʻrib chiqish hamda maʼqullash; 3) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan taklif etilgan Oʻzbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati raisi lavozimiga nomzod yuzasidan maslahatlashuvlar oʻtkazish; 4) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi va xalqaro tashkilotlar huzuridagi diplomatik hamda boshqa vakolatxonalari rahbarlarini tayinlash va ularni lavozimidan ozod etish; 5) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining raisini tayinlash va uni lavozimidan ozod etish; 6) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklarni va boshqa respublika ijro etuvchi hokimiyat organlarini tuzish hamda tugatish toʻgʻrisidagi farmonlarini tasdiqlash; 7) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan amnistiya toʻgʻrisidagi hujjatlarni qabul qilish; 8) Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurorining, Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi raisining hisobotlarini eshitish; 9) Oʻzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi va xalqaro tashkilotlar huzuridagi diplomatik hamda boshqa vakolatxonalari rahbarlarining oʻz faoliyati masalalari boʻyicha hisobotlarini eshitish; 10) davlat organlarining mansabdor shaxslariga parlament soʻrovini yuborish va parlament nazoratining boshqa shakllarini amalga oshirish; 11) mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlariga oʻz faoliyatini amalga oshirishda koʻmaklashish; 12) mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlarining qarorlarini, ular qonunchilik normalariga muvofiq boʻlmagan taqdirda, bekor qilish; 13) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisini va uning oʻrinbosarlarini, qoʻmitalarning raislari va ularning oʻrinbosarlarini saylash; 14) Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati aʼzosini daxlsizlik huquqidan mahrum etish toʻgʻrisidagi masalalarni hal etish; 15) oʻz faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib-qoidalari bilan bogʻliq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish; 16) siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shuningdek davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul qilish; 17) Qonunchilik palatasi tarqatib yuborilgan davrda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunlarni qabul qilishga doir vakolatlarini bajarish, bundan Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlar mustasno; 18) ushbu Konstitutsiya va qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati oʻzini oʻzi tarqatib yuborish toʻgʻrisida senatorlar umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat koʻpchilik ovozi bilan qaror qabul qilishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati ham, amaldagi qonun hujjatlariga asosan, oʻzining mutlaq vakolatlariga ega. Senatning mutlaq vakolatlarini sharhlashda, ularning mazmuni va ijro usuliga koʻra tasniflab olamiz. Birinchi guruh – Senatning ichki faoliyatini tartibga solish va oʻzi mustaqil hal etadigan vakolatlari: - Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisini va uning oʻrinbosarlarini, qoʻmitalarning raislari va ularning oʻrinbosarlarini saylash (sharhlanayotgan moddaning 1-bandi). Oliy Majlis Senatining Raisi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan saylanadi. Senat Raisini saylash tartibi toʻgʻrisida 86-moddaning sharhida batafsil toʻxtalamiz. Senat Raisi oʻrinbosarlarining huquqiy maqomi 2002-yil 12-dekabrdagi “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati toʻgʻrisida”gi konstitutsiyaviy qonunning 15-moddasida ifodalangan boʻlsa, ularni saylash tartibi 2003-yil 29- avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 4-moddasida oʻz aksini topgan. Unga asosan, Senat Raisining oʻrinbosarlari Senat aʼzolari orasidan yashirin ovoz berish orqali senatorlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan Senat vakolat muddatiga saylanadi. Senat Raisining oʻrinbosarligiga nomzodlar Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan senatorlar orasidan taqdim etiladi. Senatorlar orasidan saylangan Senat Raisining oʻrinbosarlaridan biri Qoraqalpogʻiston Respublikasining vakili boʻladi. Ushbu masala boʻyicha qaror qabul qilinadi, qarorlarni Senat majlisida raislik qiluvchi imzolaydi. Senat qoʻmitalari raislari va ularning oʻrinbosarlari faoliyati hamda ularni saylash tartibiga oid huquqiy normalar 2002-yil 12-dekabrdagi “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati toʻgʻrisida”gi konstitutsiyaviy qonunning 17-moddasida va 2003-yil 29 avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 7-moddasida oʻz aksini topgan. Unda qayd etilishicha, Senat tomonidan senatorlar orasidan palataning vakolatlari muddatiga rais, uning oʻrinbosari va aʼzolardan iborat tarkibda qoʻmitalar tuziladi. Senat Raisi va uning oʻrinbosarlari Senatning qoʻmitalari tarkibiga saylanishi mumkin emas. Senatda reglament, byudjet va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish masalalari, tashkiliy- maʼmuriy masalalar, qonunchilik va sud-huquq masalalari, mudofaa va xavfsizlik masalalari, tashqi siyosat masalalari qoʻmitalari tuzilishi shart. Senatda boshqa qoʻmitalar ham tuzilishi mumkin. Senat qoʻmitalarining umumiy soni, qoida tariqasida, sakkiztadan oshmasligi kerak. Senat qoʻmitasining raisi, uning oʻrinbosari va qoʻmita aʼzolari palata majlisida Senat Raisining taqdimiga binoan senatorlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan saylanadi. Senat qoʻmitasining raisi, uning oʻrinbosari, shuningdek, qoʻmita aʼzolari saylangani toʻgʻrisida Senat qarorlar qabul qiladi. Hozirda samarali faoliyat olib borayotgan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatida oltita qoʻmita mavjud. Ular: 1) Byudjet va iqtisodiy islohotlar masalalari qoʻmitasi; 2) Qonunchilik va sud-huquq masalalari qoʻmitasi; 3) Fan, taʼlim, madaniyat va sport masalalari qoʻmitasi; 4) Mudofaa va xavfsizlik masalalari qoʻmitasi; 5) Tashqi siyosat masalalari qoʻmitasi; 6) Agrar, suv xoʻjaligi masalalari va ekologiya qoʻmitasi. - Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimiga binoan Senat aʼzosini daxlsizlik huquqidan mahrum etish toʻgʻrisidagi masalalarni hal etish (sharhlanayotgan moddaning 11-bandi). Senatorlar ham daxlsizlik huquqidan foydalanadilar. Albatta, biror senator jinoiy yoki maʼmuriy javobgarlikka tortilishi lozim boʻlsa, u toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori Senatga maʼlum qiladi va ushbu masala Senat majlisida koʻrib chiqilib, muhokama etilib, haqiqatdan ham senator faoliyatida jinoiy yoki maʼmuriy koʻrinishdagi huquqbuzarlik mavjud deb topilsa, javobgarlikka tortilishi mumkin. - Oʻz faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib-qoidalari bilan bogʻliq masalalar yuzasidan qarorlarni qabul qilish (sharhlanayotgan moddaning 13-bandi). Xuddi Qonunchilik palatasi kabi Senat ham oʻz faoliyatini tashkil etish va tartibga solish yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Misol uchun, Senat qoʻmitalarini tuzishga oid, Senatning komissiyalarini tuzishga oid, Senat Raisi va uning oʻrinbosarlarini saylashga oid va h.k. masalalarda Senat qarorlar qabul qiladi. - Siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shuningdek, davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul qilish (sharhlanayotgan moddaning 14-bandi). Senat ijtimoiy hayotning bir qator oʻziga tegishli boʻlgan masalalari yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Misol uchun, mamlakatning ichki siyosatiga doir masalalar: xavfsizlikni taʼminlash, ikki bozorni tartibga solish, amnistiya aktini eʼlon qilish, markaziy saylov komissiyasini tuzish va h.k.larga oid hamda davlatning tashqi siyosatiga doir masalalar: boshqa davlatlar bilan turli yoʻnalishlar hamkorlik qilish, parlamentlararo aloqalarni mustahkamlash va h.k.lar boʻyicha qarorlar qabul qilishi mumkin. Ikkinchi guruh – Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimiga binoan turli lavozimlarga saylash, tayinlash va lavozimidan ozod etish bilan bogʻliq vakolatlari: - Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudini, Oliy sudini, Oliy xoʻjalik sudini saylash; - Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oʻzbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining raisini, Markaziy banki boshqaruvining raisini tayinlash hamda lavozimidan ozod etish, Oʻzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash hamda ularni lavozimidan ozod etish. Senatning ushbu yoʻnalishdagi vakolatlarini biz “Senatning kadrlar masalasiga oid vakolatlari” deb atashimiz mumkin. Chunki yuqoridagi barcha vakolatlar Oʻzbekiston Respublikasida turli soha kadrlarini muayyan lavozimlarga saylash, tayinlash hamda lavozimidan ozod etish bilan bogʻliq. Aynan Senat tomonidan mamlakatning muhim muassasalari rahbarlarining saylanishi yoki tayinlanishi va lavozimidan ozod etilishi yuqori palataning davlat apparatidagi mavqeini yuksaltiradi. Bu, ayni vaqtda, demokratiyaning muhim koʻrsatgichlaridan biri hisoblanadi. Uchinchi guruh – Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining mansabdor shaxslarni turli lavozimlarga tayinlashga oid farmonlarini tasdiqlash bilan bogʻliq vakolatlari: - Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning oʻrinbosarlarini, Milliy xavfsizlik xizmati raisini tayinlash hamda lavozimidan ozod etish toʻgʻrisidagi farmonlarini tasdiqlash. Ushbu guruhda davlat uchun oʻta muhim ahamiyat kasb etuvchi lavozimlarga mansabdor shaxslarni tayinlash hamda ularni lavozimidan ozod etish boʻyicha Prezidentning farmonlarini tasdiqlash bilan bogʻliq Senatning mutlaq vakolatlari oʻz aksini topgan. Maʼlumki, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti oʻz vakolat doirasida farmon, qaror va farmoyishlar chiqaradi. Koʻplab bunday mustaqil qabul qilingan normativ- huquqiy hujjatlar boshqa organ tomonidan tasdiqlanmaydi. Ayrim, oʻta muhim ahamiyatga ega boʻlganlarigina, boshqa organ tasdigʻiga kiritiladi. Bu guruhda aynan shunday masalalar xususida fikr yuritilmoqda. Bizga maʼlum, Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning oʻrinbosarlari mamlakatda qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat olib boruvchi organga rahbarlik qiladi. Milliy xavfsizlik xizmati raisi esa mamlakatning hududiy yaxlitligi, tinchligi, fuqarolarimizning tinch va osuda hayoti uchun masʼul boʻlgan tizimga rahbarlikni amalga oshiradi. Yuqoridagi ikki davlat organining respublika uchun ahamiyati beqiyos. Bu, ushbu lavozimlarga kadrlarni joylashtirish masalasining ham nechogʻlik muhimligini anglatadi. Albatta, ushbu masala yuzasidan chiqarilgan Prezident farmonlari Senat tasdigʻiga kiritilishi lozim. Toʻrtinchi guruh – Oʻzbekiston Respublikasi ijtimoiy hayotidagi muhim masalalarni hal etishga oid vakolatlari: - Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan amnistiya toʻgʻrisidagi hujjatlarni qabul qilish. Ushbu guruhda, mamlakat hayotiga oid muhim masalalarni Senat tomonidan hal etiladigan turlari xususida soʻz boradi. Ulardan biri – Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan amnistiya toʻgʻrisidagi hujjatlarni qabul qilishdir. Ushbu masala, yaʼni amnistiya aktlarini qabul qilish muqaddam (Parlament ikki palatali tizimga oʻtgunga qadar) faqat Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan hal etilardi. Qonunchilikning takomillashuvi ushbu vakolatni Senatning mutlaq vakolatlari sirasiga qoʻshdi. Maʼlumki, amnistiya – jinoyat sodir etgan shaxslarni toʻla yoxud qisman ozod qilish yoki ilgari sud tayinlagan jazoni oʻtagan shaxslarning sudlanganligini olib tashlashdan iborat faoliyatdir. Amnistiya akti normativ xususiyatga ega, yaʼni amnistiya aktida koʻrsatilgan shartlarga javob beruvchi barcha shaxslarga nisbatan joriy etiladi. Amnistiya eʼlon qilinishi bilan tergovda boʻlgan ishlar yoki tergovi tugagan, ammo hali sud tomonidan koʻrib chiqilmagan ishlar ham yurituvdan toʻxtatiladi. Jazoni oʻtayotgan shaxslar uni oʻtashdan ozod qilinadilar yoki jazo muddati qisqartiriladi. Agar ayblanuvchi ishning amnistiya boʻyicha toʻxtatilishiga eʼtiroz bildirsa, ushbu ishning tergovi va sudini yuritish davom ettiriladi. Sud ayblanuvchini aybdor deb topsa, ish amnistiya aktida koʻrsatilgan asoslarga koʻra toʻxtatiladi. Bu mamlakatimizda hukm surayotgan insonparvarlik tamoyilining nafaqat nazariy, balki amaliy ifodasidir. Bunday davlat ahamiyatiga molik masalada Oliy Majlis Senati faol ishtirok etishi lozim. Beshinchi guruhga davlat hayotiga oid muhim masalalar: Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurorining, Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi raisining, Markaziy banki boshqaruvi raisining hisobotlarini eshitish kabi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining mutlaq vakolatlari kiradi. Respublika Bosh prokurori har yili bir marta prokuratura faoliyati toʻgʻrisida hisobot beradi. Unda mamlakatda qonunga amal qilish borasidagi muammolar, korrupsiya va jinoyatchilikning darajasi, dinamikasi, uning oldini olish masalalari, fuqarolarning xavfsizligini taʼminlash va h.k. masalalar xususida Senatga hisobot taqdim etadi. Ushbu hisobotni eshitish va muhokama qilish, tegishli xulosaga kelish, muayyan chora-tadbirlarni belgilash Senatning vakolatidir. Xuddi shuningdek, Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi raisining, Markaziy bank boshqaruvi raisining hisobotlari ham davlatning ijtimoiy-iqtisodiy masalalari bilan uzviy bogʻliq. Shundan kelib chiqqan holda ushbu vakolatlar Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga berilgan. 96-modda. Vakolat muddati tugagach, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati tegishincha yangi chaqiriq Qonunchilik palatasi va Senati ish boshlaguniga qadar oʻz faoliyatini davom ettirib turadi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining birinchi majlislari tegishincha Qonunchilik palatasiga saylovdan keyin ikki oydan kechiktirmay va Senat tarkib topganidan keyin bir oydan kechiktirmay Markaziy saylov komissiyasi tomonidan chaqiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi majlislari sessiyalar davrida oʻtkaziladi. Sessiyalar, qoida tariqasida, sentyabrning birinchi ish kunidan boshlab kelgusi yilning iyun oyi oxirgi ish kuniga qadar oʻtkaziladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati majlislari zaruratga qarab, lekin yiliga kamida uch marta oʻtkaziladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining majlislari, agar ular ishida barcha deputatlar, senatorlar umumiy sonining kamida yarmi ishtirok etayotgan boʻlsa, vakolatli hisoblanadi. Konstitutsiyaviy qonunlarni qabul qilishda barcha deputatlar, senatorlar umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ishtirok etishi shart. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati majlislarida, shuningdek ularning organlari majlislarida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti, Bosh vazir, Vazirlar Mahkamasining aʼzolari, Respublika Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xoʻjalik sudi raislari, Bosh prokurori, Markaziy banki boshqaruvining raisi ishtirok etishlari mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va uning organlari majlislarida Senat Raisi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati va uning organlari majlislarida Qonunchilik palatasi Spikeri ishtirok etishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati alohida-alohida majlis oʻtkazadilar. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qoʻshma majlislari Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyod qilganda, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan nutq soʻzlaganda, chet davlatlarning rahbarlari nutq soʻzlaganda oʻtkaziladi. Palatalarning kelishuviga binoan qoʻshma majlislar boshqa masalalar yuzasidan ham oʻtkazilishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining har ikki palatasi vakolat muddati tugagach, yangi chaqiriq Qonunchilik palatasi va Senati oʻz ishini boshlaguniga qadar avvalgi faoliyatini davom ettirib turadi. Ushbu faoliyatning bunday tartibga solinishidan koʻzlangan maqsad – qonun chiqaruvchi organ faoliyatidagi uzluksizlikni taʼminlashdan iboratdir. Yaʼni vakolat muddati tugagan va yangi tashkil etilgan Oliy Majlis oʻrtasida uzilish boʻlishi yoki muayyan muddat qonun chiqaruvchi organ ishlamasdan qolishi yoxud umuman mavjud boʻlmasligining oldini olishdir. Ushbu masala Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2002-yil 12- dekabrda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi toʻgʻrisida”gi va “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati toʻgʻrisida”gi konstitutsiyaviy qonunlarning 5-moddasida oʻz aksini topgan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining birinchi majlislari aynan shu Qonunchilik palatasiga boʻlib oʻtgan saylovdan keyin ikki oydan kechiktirmay va Senat tarkib topganidan keyin bir oydan kechiktirmay Markaziy saylov komissiyasi tomonidan chaqiriladi. Ushbu norma yanada tushunarli boʻlishi uchun bugungi kunda oʻz faoliyatini olib borayotgan Oliy Majlis palatalarining birinchi majlislari chaqirilgan sanani esga olish darkor. 2004-yilning 15-sentyabrida Markaziy saylov komissiyasining “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov boʻyicha saylov kompaniyasi boshlanishini eʼlon qilish toʻgʻrisida”gi qarori qabul qilindi. Unga koʻra, ikki palatali parlamentga saylov 2004-yilning 26-dekabr kuniga belgilandi va yuqori saviyada oʻtkazildi. 2005-yilning 17-20-yanvar kunlari Oʻzbekiston Respublikasi hududiy birliklarida, yaʼni 12 ta viloyat, Toshkent shahri va Qoraqalpogʻiston Respublikasida Oliy Majlis Senati aʼzolarining saylovi boʻyicha tegishli davlat hokimiyati vakillik organlarining majlislari boʻlib oʻtdi va unda 84 nafar senator saylandi. 2005-yilning 24-yanvarida 16 nafar Senat aʼzolarini tayinlash boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni eʼlon qilindi. 2005-yilning 28-yanvarida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi – ikki palatali parlament shaklida ilk majlisini oʻtkazdi. Demak, 2004-yil 26-dekabrda saylov boʻlib oʻtgan boʻlsa, 2005-yil 28-yanvardagi ilk majlis ikki oydan kechiktirilmasdan va 2005-yil 17-20-yanvar hamda 2005-yilning 24-yanvarida Senat tarkibi shakllantirilgan boʻlsa, 2005-yil 28-yanvarida bir oydan kechiktirilmasdan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan chaqirildi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi majlislari sessiyalar davrida oʻtkaziladi. Sessiyalar, qoida tariqasida, sentyabrning birinchi ish kunidan boshlab, kelgusi yilning iyun oyi oxirgi ish kuniga qadar oʻtkaziladi. Mamlakatimizda parlament bir palatali tizimda faoliyat olib borgan vaqtlarda bunday norma mavjud emas edi. Chunki deputatlar professional darajada, doimiy faoliyat olib bormas, ular oʻz faoliyatlari bilan shugʻullanar, zaruratga qarab chaqirilar edi. Bugungi Oliy Majlis Qonunchilik palatasining 120 ta deputati doimiy ravishda, faqat qonunchilik faoliyati bilan shugʻullanadilar. Ikki palatali parlamentning afzalligi ham shunda namoyon boʻlmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi yil davomida oʻz faoliyatini davom ettirib, majlislar oʻtkazadi. Ular sentyabr oyining birinchi ish kunidan boshlab kelgusi yilning iyun oyi oxirgi ish kuniga qadar sessiyalarini oʻtkazishi mumkinligi koʻzda tutilgan. Demak, xulosa qilsak, yilning avgust oyida sessiyalar oʻtkazilmaydi. Oliy Majlisning Senati majlislari zaruratga qarab, lekin yiliga kamida uch marta oʻtkaziladi. Senat bir yilda kamida uch marta yigʻilish oʻtkazadi. Senat yigʻilishlarida muayyan muddat davomida Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonunlar muhokama qilinadi va kun tartibida belgilangan boshqa masalalar koʻrib chiqiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining majlislari, agar ular ishida barcha deputatlar, senatorlar umumiy sonining kamida yarmi ishtirok etayotgan boʻlsa, vakolatli hisoblanadi. Demak, palatalar majlislari vakolatli boʻlishi uchun Qonunchilik palatasidan kamida 60 nafar, Senatdan kamida 50 nafar deputatlar va senatorlar ishtirok etishi shart. Konstitutsiyaviy qonunlarni qabul qilishda barcha deputatlar, senatorlar umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ishtirok etishi zarur. Bizga maʼlum, konstitutsiyaviy qonunlar qonunchilik tizimida oʻz yuridik kuchi jihatidan joriy qonunlarga nisbatan yuqori mavqega ega. Shundan kelib chiqqan holda, ularni qabul qilish uchun barcha deputatlar va senatorlar sonining kamida uchdan ikki qismi, yaʼni Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlarining kamida 80 nafari, Senatning kamida 66 ta aʼzosi ishtirok etishi shart. Demokratiyaning muhim tamoyillaridan biri – oshkoralikdir. Huquqiy demokratik davlat barpo etish yoʻlida olgʻa intilayotgan Oʻzbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi organ – Oliy Majlis oʻz majlislarini oshkoralik tamoyili asosida olib boradi. Shuning uchun har ikki palataning majlislarida, shuningdek, ularning organlari majlislarida mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim oʻrin tutadigan quyidagi davlat organlarining vakillari va mansabdor shaxslar ishtirok etishi mumkin:  Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti;  Bosh vazir;  Vazirlar Mahkamasining aʼzolari;  Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xoʻjalik sudi raislari;  Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori;  Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining raisi. Shuningdek, Qonunchilik palatasi va uning organlari majlislarida Senat Raisi, Senat va uning organlari majlislarida Qonunchilik palatasi Spikeri ishtirok etishi mumkin. Bu har ikki palata oʻrtasidagi hamkorlikni taʼminlash barobarida ishning samarasini oshirishi shubhasiz. Bundan tashqari, Qonunchilik palatasi va Senat majlislarida, shuningdek, ularning organlari majlislarida qoʻyilgan masalalarning tegishliligiga qarab turli davlat organlari, nodavlat-notijorat tashkilotlari, diplomatik vakolatxonalar vakillari, davlatlararo tashkilotlar va xorijiy davlatlar ommaviy axborot vositalarining vakillari va mustaqil ekspertlari taklif etiladi. Qonunchilik palatasi va Senat alohida-alohida majlis oʻtkazadilar. Albatta, har ikki palataning mustaqil hal etadigan vakolatlari mavjud. Ularni amalga oshirish uchun Qonunchilik palatasi va Senat alohida majlis oʻtkazib, tegishli masalalarni mustaqil hal etadi. Ayrim hollarda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati qoʻshma majlislar oʻtkazishi mumkin. Ikki palataning qoʻshma majlisi quyidagi hollarda oʻtkaziladi:  Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyod qabul qilganda. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 92-moddasiga asosan, Prezident Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yigʻilishida qasamyod qabul qilgan paytdan boshlab oʻz lavozimiga kirishgan va oʻz faoliyatini boshlagan hisoblanadi. Yangi saylangan Prezidentning qasamyod qabul qilish jarayonida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qoʻshma majlisi oʻtkaziladi. Bu, oʻz navbatida, davlatning oliy vakillik organida davlat rahbari sifatida oʻz ishini boshlayotgan Prezidentning kelgusi faoliyati uchun yana bir masʼuliyatni anglatadi.  Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan nutq soʻzlaganda. Maʼlumki, muayyan davrlarda mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan Parlamentda davlat rahbari nutq soʻzlaydi. Bunday maʼruzalarda davlat ahamiyatiga molik eng muhim masalalar asosiy mavzu boʻladi. Ulardan oʻz vaqtida xabardor boʻlish, mamlakat hayotidagi yutuq va kamchiliklar xususidagi yangiliklarni bilib borish Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati aʼzolarining faoliyatida katta rol oʻynaydi. Shuning uchun, bunday hollarda har ikki palataning qoʻshma majlisi oʻtkazilishi lozim.  Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisida chet davlatlarning rahbarlari nutq soʻzlaganda. Biror xorijiy mamlakat rahbari Oʻzbekistonga tashrif buyurib, davlatimiz yoki oʻz davlati yoxud har ikki hamkor mamlakatning turli yoʻnalishdagi istiqboli, kelgusi rejalari xususida nutq soʻzlagan vaqtda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qoʻshma majlisi chaqirilishi maqsadga muvofiqdir. Mamlakat hayotiga oid muhim masalalar yuzasidan har ikki palataning kelishuviga koʻra qoʻshma majlislar tashkil etilishi mumkin. 97-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati oʻz vakolatlariga kiritilgan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qarorlari Qonunchilik palatasi deputatlari yoki Senat aʼzolari umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan qabul qilinadi, ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati oʻz vakolatlariga kiritilgan masalalar yuzasidan qonun qabul qilish talab etilmaydigan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Qonunchilik palatasi tomonidan qarorlarni qabul qilish tartibi 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 19-moddasida oʻz aksini topgan. Unga asosan: Qonunchilik palatasi qonunlar qabul qilinishi talab etilmaydigan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Qaror loyihasi Qonunchilik palatasiga kiritilayotganda unga qisqacha tushuntirish xati va boshqa zarur materiallar ilova qilinadi. Palata Spikeri Qonunchilik palatasi qarorining loyihasini dastlabki tarzda koʻrib chiqish uchun masʼul qoʻmita va muddat belgilaydi. Qonunchilik palatasi Kengashi masʼul qoʻmita vakilining axborotini eshitib, qaror loyihasini Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibiga kiritish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi va maʼruzachini belgilaydi. Qonunchilik palatasi majlisida masʼul qoʻmita vakilining axboroti eshitiladi va muhokama natijalari yuzasidan deputatlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan Qonunchilik palatasi qarori qabul qilinadi. Agar ovoz berish yakunlariga koʻra qaror loyihasini qabul qilish toʻgʻrisidagi taklif zarur miqdorda ovoz toʻplamagan boʻlsa, taklif rad etilgan hisoblanadi. Qonunchilik palatasining Senat bilan birgalikdagi vakolatlariga kiritilgan masala yuzasidan qabul qilingan qarori mazkur qaror qabul qilingan kundan eʼtiboran besh kun ichida, agar ushbu Qonunda boshqacha qoida belgilangan boʻlmasa, Senatga yuboriladi. Senat tomonidan qarorlarni qabul qilish tartibi 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 15-moddasida oʻz aksini topgan. Unda qayd etilishicha, Senat qonunlar qabul qilinishi talab etilmaydigan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Qaror loyihasi Senatga kiritilayotganda unga qisqacha tushuntirish xati va boshqa zarur materiallar ilova qilinadi. Senat Raisi Senat qarorining loyihasini dastlabki tarzda koʻrib chiqish uchun masʼul qoʻmita va muddat belgilaydi. Senat Kengashi masʼul qoʻmita vakilining axborotini eshitib, qaror loyihasini Senat majlisining kun tartibiga kiritish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi va maʼruzachini belgilaydi. Senat majlisida masʼul qoʻmita vakilining axboroti eshitiladi va muhokama natijalari yuzasidan senatorlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan Senat qarori qabul qilinadi. Agar ovoz berish yakunlariga koʻra qaror loyihasini qabul qilish toʻgʻrisidagi taklif zarur miqdorda ovoz toʻplamagan boʻlsa, taklif rad etilgan hisoblanadi. Senatning Qonunchilik palatasi bilan birgalikdagi vakolatlariga kiritilgan masala yuzasidan qabul qilingan qarori mazkur qaror qabul qilingan kundan eʼtiboran besh kun ichida, agar ushbu Qonunda boshqacha qoida belgilangan boʻlmasa, Qonunchilik palatasiga yuboriladi. Sharhlanayotgan moddaning ikkinchi qismida: “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qarorlari Qonunchilik palatasi deputatlari yoki Senat aʼzolari umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan qabul qilinadi, ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno” degan “havolaki norma”ni koʻrishimiz mumkin. Unda qonunning boshqa moddalariga havola etilmoqda. Unga asosan, Qonunchilik palatasi yoki Senatning qarorlari palatalar aʼzolari umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan qabul qilinishi, yaʼni yuqori palataning 50 nafardan ortiq va quyi palataning 60 nafardan ortiq aʼzolari ovozi bilan qabul qilinadi. Havolaki normada “...ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno” – degan jumlani uchratamiz. Unda Konstitutsiyaning qaysi moddasi nazarda tutilmoqda? Bunga javobni Konstitutsiyaning 85-86-moddalaridan topish mumkin. Aynan 85- moddada Qonunchilik palatasi Spikerini muddatidan oldin chaqirib olish masalasi va 86-moddada Senat Raisini muddatidan ilgari chaqirib olish tartibi belgilangan. Bu ikki holatda ham Qonunchilik palatasi va Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlar sharhlanayotgan moddada belgilangan tartibda emas, balki boshqacharoq tartibda xal etiladi. Qonunchilik palatasi Spikerini ham, Senat Raisini ham muddatidan ilgari chaqirib olish uchun har ikki palatalar aʼzolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismining ovozi bilan qaror qabul qilishlari lozim. 1. Qonunchilik tashabbusi huquqiga qaysi davlat tashkilotlari ega? 98-modda. Qonunchilik tashabbusi huquqiga Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti, davlat hokimiyatining oliy vakillik organi orqali Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ega. Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi va Bosh prokurori ham oʻz vakolatlari jumlasiga kiritilgan masalalar boʻyicha qonunchilik tashabbusi huquqiga egadir. Qonunchilik tashabbusi huquqi qonun loyihasini qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish orqali amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasining saylov huquqiga ega boʻlgan, yuz ming nafardan kam boʻlmagan fuqarolari, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari boʻyicha vakili (ombudsman), Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi qonunchilik takliflarini qonunchilik tashabbusi tartibida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritishga haqli. Qonun loyihalarini, qonunchilik takliflarini kiritish va koʻrib chiqish tartibi qonun bilan belgilanadi. Ushbu moddani sharhlashda birinchi navbatda, “Qonunchilik tashabbusi huquqi” iborasiga eʼtiborni qaratishimiz lozim. Ushbu alohida turdagi huquqning ahamiyati, subyektlari va ularning faoliyati hamda bu huquqning amalga oshirish jarayoni oʻziga xos xususiyatga ega. Aynan qonun chiqarish jarayonining birinchi bosqichi – qonunchilik tashabbusini amalga oshirish orqali amalga oshiriladi. Qonunni yaratish jarayoni, yaʼni qonun chiqaruvchi organ doirasidagi bevosita faoliyat qonunchilik tashabbusi koʻrsatilishidan boshlanadi. Qonunchilik tashabbusi borasidagi huquqiy muammolarning magʻzini anglab yetish uchun uning quyidagi muhim jihatlarini puxta mushohada etish talab qilinadi: 1) qonunchilik tashabbusi huquqining mohiyati; 2) qonunchilik tashabbusi amalga oshirilishi natijasida yuzaga keladigan huquqiy munosabatning mazmuni; 3) qonunchilik tashabbusi huquqining subyektlari doirasi hamda ularga xos xususiyatlar va boshqalar. Mamlakatimiz Asosiy qonunida qonun chiqarish jarayonining alohida bosqichi hisoblanmish qonunchilik tashabbusi huquqi oʻzining yuridik ifodasini topgan. Eʼtirof etish lozimki, qonunchilik tashabbusi Oliy Majlisda emas, balki faqat Qonunchilik palatasida roʻyobga chiqariladi. Qonunchilik tashabbusi huquqining oʻzi nima? U kimlarga tegishli? Qonun chiqarish jarayonidagi eng muhim bosqich hisoblangan qonunchilik tashabbusini amalga oshirish toʻgʻrisida tasavvurga ega boʻlish uchun, birinchi navbatda, uning mohiyatiga eʼtibor qaratish oʻrinli. Qonunchilik tashabbusini amalga oshirish “qonunchilik tashabbusi huquqi” orqali amalda oʻz ifodasini topadi. “Qonunchilik tashabbusi huquqi deganda, Konstitutsiyada belgilangan davlat organlari, tashkilotlar va shaxslarning qonun chiqaruvchi organga qonunchilikka oid taklif yoki qonun loyihasini taqdim etishdan iborat subyektiv huquqi tushuniladi”5. Demak, qonunchilik tashabbusi huquqiga Konstitutsiyada belgilangan davlat organlari va mansabdor shaxslargina ega boʻladilar. Bu subyektlar oʻz huquqlaridan foydalangan holga qonun chiqarish jarayonida ishtirok etishlari mumkin. Ular 5 Odilqoriyev X.T., Tulteev I.T. Ikki palatali parlament. –T., 2005, 100-bet. qonunchilik tashabbusi huquqini qonun loyihasini Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish orqali amalga oshiradilar. Qonunchilik tashabbusi huquqi orqali Qonunchilik palatasiga kiritilgan qonun loyihalari bir qator talablarni oʻzida aks ettirgan hujjatlar bilan birga yuboriladi. Masalan, davlat daromadlarini kamaytirish yoki davlat xarajatlarini koʻpaytirish, shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Davlat byudjeti moddalari boʻyicha oʻzgartirishlarni nazarda tutuvchi qonunlarning loyihalari yuzasidan Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining xulosasi. Ushbu xulosaning muhimligi shunda namoyon boʻladiki, qonunning qabul qilinishi davlatning bugungi iqtisodiy salohiyati, iqtisodiy hayoti, byudjetdagi mablagʻlari va ularning taqsimlanishi bilan adekvat boʻlishi lozim. Aynan ushbu jihat Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi toʻgʻrisidagi qonunning 27-moddasidagi quyidagi qoida bilan yanada aniqlashtirilgan: «Davlat daromadlarini kamaytirish yoki davlat xarajatlarini koʻpaytirish, shuningdek byudjet moddalari boʻyicha oʻzgartishlarni nazarda tutuvchi qonunlarning loyihalari faqat Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka- masining ijobiy xulosasi boʻlgan taqdirda kiritilishi mumkin» (27-moddaning 2- qismi). Bu qoida shundan dalolat beradiki, bu yoʻnalishdagi qonun loyihalari, birinchi navbatda, Vazirlar Mahkamasida koʻrib chiqiladi va uning davlat iqtisodiy asoslariga muvofiqligi toʻgʻrisida xulosa beriladi. Hozirgi kunda “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi toʻgʻrisida”gi qonunning 27- modda 2-qismi bu konstitutsiyaviy normaga toʻldiruvchi qoida sifatida amal qilmoqda. Qonunchilik tashabbusi huquqiga ega boʻlgan subyektlarning qonun loyihasini parlamentga kiritishi va uni koʻrib chiqish tartibi “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunda belgilab berilgan. Xususan, mazkur Reglamentning 12-moddasida quyidagi qoidalar bayon etilgan: Qonun loyihasini Qonunchilik palatasiga qonunchilik tashabbusi huquqiga ega boʻlgan subyektlar kiritadilar. Qonun loyihasini Qonunchilik palatasiga kiritishda quyidagilar taqdim etilishi kerak: 1) qonun loyihasiga uning konsepsiyasi bayon qilingan holdagi tushuntirish xati; 2) oʻzgartishlar va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisidagi, shuningdek qonun loyihasi kiritilishi bilan bogʻliq qonunlarni oʻz kuchini yoʻqotgan deb topish toʻgʻrisidagi qonun loyihasi; 3) oʻzgartirilishi, qoʻshimchalar kiritilishi, oʻz kuchini yoʻqotgan deb topilishi yoki qabul qilinishi lozim boʻlgan qonun osti hujjatlarining roʻyxati; 4) moddiy xarajatlarni talab qiladigan qonun loyihalari uchun moliyaviy-iqtisodiy asoslar; 5) davlat daromadlarini kamaytirish yoki davlat xarajatlarini koʻpaytirish, shuningdek Oʻzbekiston Respublikasi Davlat byudjeti moddalari boʻyicha oʻzgartirishlarni nazarda tutuvchi qonunlarning loyihalari yuzasidan Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining xulosasi. Qonun loyihasi Qonunchilik palatasi tomonidan birinchi oʻqishda qabul qilinguniga qadar qonun loyihasini kiritgan qonunchilik tashabbusi huquqining subyekti loyiha matnini oʻzgartirish yoki oʻzi kiritgan qonun loyihasini qaytarib olish huquqiga ega. Ikki palatali parlament sharoitida qonunchilik tashabbusining mazmuni muayyan tarzda oʻzgaradi. Yaʼni, 1995-yil 5-mayda qabul qilingan Oliy Majlis (bir palatali parlament) Reglamentining 79-moddasida: “Qonunchilik tashabbusi huquqi Oʻzbekistonning yangi qonunlari loyihalarini, amaldagi qonunlarini oʻzgartirish toʻgʻrisidagi loyihalarni, yangi qonunlarni qabul qilish yoki amaldagi qonunlariga oʻzgartishlar kiritish toʻgʻrisida takliflarni (qonun chiqarish takliflari) kiritish shaklida amalga oshiriladi»6, – deyilgan edi. Taʼkidlash joizki, bunda qonunchilik tashabbusi ikki shaklda – ham tayyor loyiha shaklida, ham qonunchilikka oid taklif shaklida amalga oshirilardi. Qonunchilik palatasining 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan Reglamenti belgilagan tartibga koʻra, qonunchilik tashabbusi faqat tayyor qonun loyihasini mazkur palataga kiritish orqali amalga oshiriladi. 6 Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. – 1995. – № 9. – 24-m. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga qonunchilik taklifi bilan murojaat etish huquqi hech kim uchun cheklanmagan. Shunday taklif kiritilgan taqdirda esa, qonun loyihalari qonun chiqarish tashabbusi huquqiga ega boʻlgan yuqorida koʻrsatilgan idoralar va shaxslar orqali kiritilishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Ombudsmani ushbu huquq subyekti hisoblanadi. Oliy Majlisning Inson huquqlari boʻyicha vakili (Ombudsman) toʻgʻrisidagi qonunning 5-moddasida: “Vakil Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining deputati boʻlib, qonunchilik tashabbusi huquqiga egadir”7, – deyilgan. Solishtirib koʻrilganida, Konstitutsiyaning 98-moddasida Ombudsman qonunchilik tashabbusi huquqining subyekti sifatida zikr etilmaganligi koʻzga tashlanadi. Shundan kelib chiqib, Ombudsmanning mazkur huquqqa egaligi toʻgʻrisidagi qoidani Konstitutsiyaga kiritish lozimligi haqida ham fikrlar bildirilmoqda. Bizningcha, Konstitutsiya bilan ushbu qonun oʻrtasida ziddiyat yoʻq. Konstitutsiyaning 98-moddasida Oʻzbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasining deputatlari qonunchilik tashab busini roʻyobga chiqara olishlari yozib qoʻyilgan. Ombudsman parlamentning deputati hisoblanadi. Demak, mantiqan Ombudsman ham Qonunchilik palatasi huzuridagi qonunchilik tashabbusi huquqidan foydalana oladi. Ombudsman toʻgʻrisidagi qonunning 5-moddasida ham uning parlament deputati ekanligi eʼtirof etilib, soʻngra qonunchilik tashabbusi huquqi borligi qayd etilgan. Shu sababli Konstitutsiyaga qoʻshimcha kiritishga ehtiyoj yoʻq. 99-modda. Qonun Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinib, Senat tomonidan maʼqullanib, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangach va qonunda belgilangan tartibda rasmiy manbalarda eʼlon qilingach, yuridik kuchga ega boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonun qabul qilingan kundan eʼtiboran oʻn kundan kechiktirmay Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga yuboriladi. 7 Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. – 1997. – № 4–5. – 102-m. Qonun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan oltmish kun ichida koʻrib chiqiladi va maʼqullangan taqdirda, imzolanishi va eʼlon qilinishi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga oʻn kundan kechiktirmay yuboriladi. Agar Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati qonunni maʼqullash yoki rad etish toʻgʻrisida oltmish kun ichida qaror qabul qilmasa, Qonunchilik palatasi tomonidan qonun imzolanishi va eʼlon qilinishi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qonunni oltmish kun ichida imzolaydi va eʼlon qiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan rad etilgan qonun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga qaytariladi. Agar Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan rad etilgan qonunni qayta koʻrib chiqishda Qonunchilik palatasi deputatlar umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat koʻpchilik ovozi bilan qonunni yana maʼqullasa, qonun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan hisoblanadi hamda imzolanishi va eʼlon qilinishi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga Qonunchilik palatasi tomonidan yuboriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan rad etilgan qonun yuzasidan Qonunchilik palatasi va Senat yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat aʼzolari orasidan tenglik asosida kelishuv komissiyasini tuzishi mumkin. Palatalar kelishuv komissiyasi takliflarini qabul qilganda qonun odatdagi tartibda koʻrib chiqilishi kerak. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qonunni oʻz eʼtirozlari bilan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaytarishga haqli. Agar qonun avvalgi qabul qilingan tahririda tegishincha Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati aʼzolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat koʻpchilik ovozi bilan maʼqullansa, qonun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan oʻn toʻrt kun ichida imzolanishi va eʼlon qilinishi kerak. Qonunlarning va boshqa normativ- huquqiy hujjatlarning eʼlon qilinishi ular qoʻllanilishining majburiy shartidir. Sharhlanayotgan moddada Oliy Majlisning asosiy faoliyati – qonunlarni qabul qilish jarayoni tartibi toʻgʻrisidagi eng mufassal normalar oʻz ifodasini topgan. Ular:  Qonunning yuridik kuchga ega boʻlishi;  Qonunchilik palatasi tomonidan qonunlarning qabul qilinishi;  Senat tomonidan qonunlarning maʼqullanishi;  Prezident tomonidan imzolanishi;  Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonunning Senat yoki Prezident tomonidan rad etilishi va uning qayta koʻrib chiqilishi hamda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonun Senat tomonidan rad etilganda, uni quyi palataning oʻzida koʻrib chiqish tartibi;  Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonun Senat tomonidan rad etilganda, uni qayta koʻrib chiqish uchun har ikki palata oʻrtasida kelishuv komissiyasini tuzish tartibi va h.k. 1. Avvalo, qonunning “yuridik kuchga ega boʻlishi” hamda “qonunni amalga kiritilishi” tushunchalariga izoh berib oʻtish lozim. Yuqoridagi ikki tushuncha yuzaki qaraganda bir maʼnoni anglatadigandek koʻrinsa-da, ularni birgalikda qoʻllanishi maqsadga muvofiqdir. Zero, qonunning yuridik kuchi u amal qila boshlagandan soʻngra namoyon boʻladi. Demak, “yuridik kuchga ega boʻlishi” jumlasini qayd etishdan oldin “amalga kiritilishi”ni ham aytib oʻtish lozim. Konstitutsiyada qonun yuridik kuchga ega boʻlishining faqat bitta muhim sharti koʻrsatilgan. U – qonunni matbuotda eʼlon qilinishi hisoblanadi. 2. Qonunchilik palatasi tomonidan qonunni muhokama qilish va qabul qilish tartibi 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 12-15-moddalarida va “Oʻzbekiston Respulikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi toʻgʻrisida” konstitutsiyaviy qonunning 29-moddasida oʻz ifodasini topgan. Qonunchilik palatasi Reglamentining 15-moddasiga asosan, palata qonun loyihasini, qoida tariqasida, uch oʻqishda koʻrib chiqadi. Qonun loyihasini Qonunchilik palatasi majlislarida birinchi oʻqishda koʻrib chiqish chogʻida mazkur qonun loyihasini qabul qilish zarurati, qonun loyihasining konsepsiyasi, uning Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqligi, shuningdek, qonunni amalga oshirish bilan bogʻliq xarajatlar va moliyalash manbalari toʻgʻrisidagi masala muhokama qilinadi. Qonunchilik palatasi muhokama natijalari boʻyicha qonun loyihasini maromiga yetkazish va keyingi oʻqishda koʻrib chiqish uchun palataga kiritish muddatini belgilagan holda uni birinchi oʻqishda qabul qilish yoki qonun loyihasini rad etish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi. Qonunchilik palatasi muhokamasiga qonun loyihasining muqobil variantlari kiritilgan taqdirda ular bir vaqtda koʻrib chiqilishi kerak. Qonunchilik palatasi deputatlarining qaror qabul qilish uchun talab qilinadigan eng koʻp miqdordagi ovozini toʻplagan qonun loyihasi birinchi oʻqishda qabul qilingan hisoblanadi. Qonun loyihasining qolgan variantlari Qonunchilik palatasi tomonidan rad etilgan hisoblanadi. Masʼul qoʻmita qonun loyihasini ikkinchi oʻqishga tayyorlash chogʻida tushgan takliflarni umumlashtiradi. Masʼul qoʻmita tomonidan asosli deb topilgan takliflar qonun loyihasining matniga kiritiladi. Qonun loyihasini Qonunchilik palatasi tomonidan ikkinchi oʻqishda koʻrib chiqish chogʻida masʼul qoʻmita maʼqullagan takliflar ham, maʼqullamagan takliflar ham, muhokama qilinadi. Qonun loyihasi boʻyicha ovoz berish moddama-modda oʻtkaziladi. Qonunchilik palatasi muhokama natijalari boʻyicha qonun loyihasini maromiga yetkazish va keyingi oʻqishda koʻrib chiqish uchun palataga kiritish muddatini belgilagan holda uni ikkinchi oʻqishda qabul qilish yoxud qonun loyihasini rad etish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi. Uchinchi oʻqishda qonun loyihasi muhokama qilinmasdan toʻlaligicha ovozga qoʻyiladi. Qonun loyihasi birinchi yoki ikkinchi oʻqishda qabul qilingan taqdirda, masʼul qoʻmitaning taklifiga binoan qonunni keyingi oʻqish tartib-taomillarini istisno etgan holda qabul qilish toʻgʻrisidagi masala ovozga qoʻyilishi mumkin. Qonun Qonunchilik palatasi tomonidan palata deputatlari umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonun oʻn kun ichida Senatga koʻrib chiqish uchun yuboriladi. Senatga qonun bilan birgalikda qonun loyihasini Qonunchilik palatasiga kiritish chogʻida taqdim etilgan materiallar yuboriladi. 3. Qonunchilik palatasi tomonidan yuborilgan qonunlarni Senatda koʻrib chiqilishi tartibi 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 11-moddasida oʻz aksini topgan boʻlib, unga asosan, Senatga kelib tushgan qonun roʻyxatga olinadi va Senat Raisi tomonidan qonunni koʻrib chiqadigan hamda uning yuzasidan xulosa tayyorlaydigan qoʻmitaga topshiriladi. Masʼul qoʻmitaning xulosasida qonunni maʼqullash yoki rad etish toʻgʻrisidagi tavsiya ifodalangan baho boʻlishi kerak. Qonunni rad etish zarurligi toʻgʻrisidagi xulosada masʼul qoʻmitaning qonunni rad etish zarur deb hisoblashining vajlari bayon etilishi lozim. Masʼul qoʻmitaning xulosasi Senat Kengashiga taqdim etiladi, Kengash qonunni Senat majlisining kun tartibi loyihasiga kiritish-kiritmaslik toʻgʻrisida qaror qabul qiladi. Senat majlisida qonunni koʻrib chiqish maʼruzachining masʼul qoʻmita xulosasini oʻqib eshittirishidan boshlanadi. Koʻrib chiqilayotgan qonun yuzasidan uning muhokamasi tartibida senatorlar soʻzga chiqishlari mumkin. Senat tomonidan maʼqullangan qonun imzolanish va eʼlon qilinishi uchun Senat qarori bilan birgalikda belgilangan tartibda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi. Senatning qonunni rad etish toʻgʻrisidagi qarorida rad etish vajlari koʻrsatilishi kerak. Unda bir vaqtning oʻzida qonunga oʻzgartishlar va qoʻshimchalar kiritish zarurligi toʻgʻrisidagi, shuningdek, kelishuv komissiyasi tuzish haqidagi takliflar bayon etilishi mumkin. Senatning qonunni maʼqullash yoki rad etish toʻgʻrisidagi qarori mazkur qaror qabul qilingan kundan eʼtiboran oʻn kun ichida Qonunchilik palatasiga yuboriladi. 4. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan maʼqullangan qonun imzolanishi va eʼlon qilinishi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga oʻn kun ichida yuboriladi. Prezident Konstitutsiyada belgilangan vakolatidan kelib chiqqan holda qonunni imzolaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qonun oʻttiz kun ichida imzolanadi. Ushbu muddatning oʻttiz kun sifatida belgilanishida mamlakat rahbari tomonidan qonunni oʻqib, oʻrganib chiqishi uchun lozim boʻlgan vaqt eʼtiborga olingan. Chunki Prezident qonunni imzolashdan tashqari davlat boshqaruviga oid boshqa vazifalarni ham oʻz vaqtida bajarishi lozimligi inobatga olingan. 5. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonun Senati tomonidan rad etilishi mumkin. Senat oliy vakillik organining yuqori palatasi sifatida bunday huquqqa ega. Faqat, qonun nima sababdan qaytarilayotgani asoslab berilishi lozim. Rad etish vajlari toʻliq koʻrsatilishi kerak. Senatning Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonunni rad etish toʻgʻrisidagi qarorida qonunning nima sababdan qaytarilayotganligi bilan birgalikda, unga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritilishi toʻgʻrisida, shuningdek, kelishuv komissiyasini tuzish haqidagi takliflari bayon etilishi lozim. Senatning rad etish toʻgʻrisidagi qarori oʻn kun ichida Qonunchilik palatasiga yuborilishi lozim. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonunni rad etishi mumkin. Bu Prezidentning veto huquqidir. Prezident davlat rahbari sifatida mamlakat ijtimoiy hayoti uchun maqbul deb topmagan qonunni rad etishi mumkin. Senat tomonidan rad etilgan yoki Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan eʼtirozlar bilan qaytarilgan qonun Qonunchilik palatasi tomonidan bir oylik muddatda qayta koʻrib chiqilishi kerak. Masʼul qoʻmita Senat tomonidan rad etilgan yoki Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qaytarilgan qonun yuzasidan xulosa beradi. Masʼul qoʻmitaning xulosasi olinganidan keyin qonunni Qonunchilik palatasi tomonidan qayta koʻrib chiqish masalasi belgilangan tartibda Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibiga kiritiladi. Agar Qonunchilik palatasi Senat tomonidan rad etilgan qonunni Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat koʻpchilik ovozi bilan yana maʼqullasa, qonun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan hisoblanadi hamda imzolanishi va eʼlon qilinishi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qaytarilgan qonunni qayta koʻrib chiqishda Qonunchilik palatasi tomonidan quyidagi qarorlardan biri qabul qilinadi: - qonunni Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining mulohazalari va takliflarini inobatga olgan holda qabul qilish; - qonunni bundan buyon koʻrib chiqmaslik; - qonunni avvalgi qabul qilingan tahririda maʼqullash. Agar qonun avvalgi qabul qilingan tahririda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat koʻpchilik ovozi bilan maʼqullansa, Senatga maʼqullash uchun yuboriladi. 6. Senat tomonidan rad etilgan qonun yuzasidan Qonunchilik palatasi va Senat yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat aʼzolari orasidan tenglik asosida kelishuv komissiyasini tuzishi mumkin. Qonunchilik palatasida kelishuv komissiyasini tuzish toʻgʻrisidagi tashabbus Qonunchilik palatasi Spikeridan, shuningdek, fraksiyalar va deputatlar guruhlaridan chiqishi mumkin. Kelishuv komissiyasi tarkibiga nomzodlar yuzasidan Qonunchilik palatasi Spikeri va Senat Raisi tomonidan oʻzaro maslahatlashuvlar oʻtkaziladi. Kelishuv komissiyasining Qonunchilik palatasidan koʻrsatilgan tarkibi uning majlisida tasdiqlanadi. Kelishuv komissiyasining har bir palatadan saylangan aʼzolari oʻz tarkibidan koʻpchilik ovoz bilan komissiyaning hamraislarini saylaydilar. Kelishuv komissiyasi qonunning yagona matnini ishlab chiqish maqsadida Senatning har bir eʼtirozini alohida-alohida koʻrib chiqadi. Kelishuv komissiyasining qarorlari kelishuv komissiyasi tarkibiga kirgan Qonunchilik palatasi deputatlari va senatorlarning alohida-alohida ovoz berishi orqali qabul qilinadi. Qaror, agar komissiyaning har bir palatadan saylangan aʼzolarining koʻpchiligi uni yoqlab ovoz bergan boʻlsa, qabul qilingan hisoblanadi. Kelishuv komissiyasi oʻz ishining natijalari yuzasidan kelishmovchiliklarni bartaraf etish boʻyicha takliflarni oʻz ichiga olgan xulosa qabul qiladi. Xulosaga qonunga doir oʻzgartishlar va qoʻshimchalar loyihasining matni ilova qilinadi. Xulosa Qonunchilik palatasi va Senatdan saylangan kelishuv komissiyasining hamraislari tomonidan imzolanib, tegishincha Qonunchilik palatasi va Senatga topshiriladi. Kelishuv komissiyasining takliflari qabul qilingan taqdirda Qonunchilik palatasi tomonidan qayta koʻrib chiqilishi kerak. Qonunni qayta koʻrib chiqishda kelishuv komissiyasining bayonnomasida mavjud boʻlgan takliflargina muhokama qilinadi. Kelishuv komissiyasining loaqal bitta taklifi rad etilgan taqdirda Qonunchilik palatasi kelishuv komissiyasiga yangi takliflarni taqdim etish uchun palata tomonidan maʼqullangan tuzatishlarni inobatga olgan holda ishni davom ettirishni taklif qilishi mumkin. Qonunchilik palatasi qonunni kelishuv komissiyasining tahririda qabul qilsa, u maʼqullash uchun Senatga yuboriladi. Agar kelishuv komissiyasining qonun boʻyicha ishlari yakunlariga koʻra kelishuvga erishilmasa, qonun Senat tomonidan rad etilgan qonun sifatida qayta koʻrib chiqilishi kerak. Qonunlarning va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning matbuotda eʼlon qilinishi ular qoʻllanilishining majburiy shartidir. Oʻzbekiston qonunlari imzolanganidan keyin uzogʻi bilan bir hafta ichida rasman eʼlon qilinadi. Agar hujjatning oʻzida boshqa qoida belgilanmagan boʻlsa, rasmiy eʼlon qilinganidan soʻng oʻn kun oʻtgach, butun Oʻzbekiston hududida bir vaqtning oʻzida kuchga kiradi. Qonunlarning toʻliq matni “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi”, “Xalq soʻzi”, “Narodnoye slovo” gazetalarida chop etiladi. Mazkur nashrlar qonunning birinchi rasman eʼlon qilinishi hisoblanadi. Matbuotda eʼlon qilingan qonun (agar uni kuchga kiritish toʻgʻrisidagi qarorda boshqacha muddat nazarda tutilmagan boʻlsa) shu vaqtdan boshlab yuridik kuchga ega boʻladi. Yangi qabul qilingan qonunlar haqida televideniyening axborot koʻrsatuvlari orqali xabar beriladi. 100-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi oʻz tarkibidan Qonunchilik palatasining Spikeri va uning oʻrinbosarlarini saylaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari yashirin ovoz berish orqali deputatlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan Qonunchilik palatasining vakolati muddatiga saylanadi. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Spikeri boʻlishi mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari yashirin ovoz berish orqali Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining uchdan ikki qismidan koʻprogʻining ovozi bilan qabul qilingan Qonunchilik palatasi qaroriga binoan muddatidan ilgari chaqirib olinishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri: 1) Qonunchilik palatasining majlislarini chaqiradi, ularda raislik qiladi; 2) Qonunchilik palatasi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni tayyorlashga umumiy rahbarlik qiladi; 3) Qonunchilik palatasi qoʻmitalari va komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib boradi; 4) Oʻzbekiston Respublikasi qonunlarining va Qonunchilik palatasi qarorlarining ijrosi ustidan nazoratni tashkil etadi; 5) parlamentlararo aloqalarni amalga oshirish ishlariga hamda xalqaro parlament tashkilotlari ishi bilan bogʻliq Qonunchilik palatasi guruhlarining faoliyatiga rahbarlik qiladi; 6) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati, boshqa davlat organlari, chet davlatlar, xalqaro va boshqa tashkilotlar bilan oʻzaro munosabatlarda Qonunchilik palatasi nomidan ish koʻradi; 7) Qonunchilik palatasi qarorlarini imzolaydi; 8) ushbu Konstitutsiya va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri farmoyishlar chiqaradi. Maʼlumki, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi 120 deputatdan iborat tarkibda oʻz faoliyatini amalga oshiradi. Bu, oʻz navbatida, deputatlar orasidan boshqaruvchi va uning oʻrinbosarlari saylanishini talab etadi. Shundan kelib chiqqan holda Qonunchilik palatasida “Spiker” lavozimi taʼsis etilgan. Oʻzbekiston Respublikasining Oliy Majlisi har ikki palatasi rahbarini nomlashda dunyo huquqiy tajribasi hamda umuminsoniy qadriyatlarga suyangan holda ish olib borildi va natijada Qonunchilik palatasi boshqaruvchisi – “Spiker”, Senat rahbari – “Rais” deya nomlandi. Qonunchilik palatasi Spikerini saylash tartibi quyidagicha: Yangi faoliyatini boshlagan Qonunchilik palatasida Spiker saylangunga qadar uning majlislariga Markaziy saylov komissiyasining Raisi rahbarlik qiladi. Qonunchilik palatasining birinchi majlisi Qonunchilik palatasi Spikerini saylashdan boshlanadi. Oqsoqollar kengashining tarkibi toʻgʻrisidagi taklifni Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining Raisi kiritadi. Oqsoqollar kengashi tarkibiga: Markaziy saylov komissiyasining Raisi; deputatlik faoliyatida katta tajribaga ega boʻlgan, yoshi eng ulugʻ deputatlar; nomzodlari Qonunchilik palatasiga saylangan siyosiy partiyalar deputatlarining vakillari; Qonunchilik palatasiga saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlarning vakillari kiritiladi. Oqsoqollar kengashining tarkibi toʻgʻrisidagi qaror Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Oqsoqollar kengashi Qonunchilik palatasi Spikeri lavozimiga nomzodlarni, qoida tariqasida, eng koʻp deputatlik oʻrinlarini olgan siyosiy partiyalar yoki saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlar orasidan koʻrsatadi. Nomzod, agar u yashirin ovoz berish natijasida Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining yarmidan koʻp ovozini olgan boʻlsa, Qonunchilik palatasining Spikeri etib saylangan hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasining 2007-yil 11 apreldagi "Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish toʻgʻrisida"gi konstitutsiyaviy qonun qabul qilinganligi munosabati bilan Oʻzbekiston Respublikasining 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan "Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti toʻgʻrisida"gi qonunga tegishli oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritildi. Bunda, Qonunchilik palatasida tuzilgan fraksiya oʻz vakili Qonunchilik palatasi Spikerining oʻrinbosari lavozimlaridan birini egallashida kafolatli huquqqa ega ekanligi inobatga olinadi. Qonunchilik palatasi Spikerining oʻrinbosarlari yashirin ovoz berish orqali deputatlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan Qonunchilik palatasining vakolati muddatiga saylanadi. Qonunchilik palatasi Spikerining oʻrinbosarini saylash uchun fraksiya, qoida tariqasida, oʻz fraksiyasi rahbarining nomzodini kiritadi. Fraksiyadan taqdim etilgan nomzod Qonunchilik palatasi Spikerining oʻrinbosari lavozimiga saylanmagan taqdirda, fraksiya oʻz fraksiyasi aʼzolari orasidan boshqa nomzodni taqdim etish huquqiga ega. Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari saylanganligi toʻgʻrisida qarorlar qabul qilinadi, qarorlarni palata majlisida raislik qiluvchi imzolaydi. Qonunchilik palatasi Spikeri yashirin ovoz berish orqali Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining uchdan ikki qismidan koʻprogʻining ovozi bilan qabul qilingan Qonunchilik palatasi qaroriga binoan muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilinishi mumkin. Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari quyidagi hollarda muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilinishi mumkin:  Oʻzining lavozimdan ozod qilishni soʻrab murojaat etgan arizasiga asosan. Oʻz ixtiyori yoki boshqa subyektiv sabablarga koʻra faoliyatini davom ettirishni xohlamagan Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari ariza orqali murojaat qilishlari mumkin. Ariza koʻrib chiqilib, qanoatlantiriladi.  Sogʻligi yomonlashganligi (kasalligi) tufayli. Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari kasalligi tufayli, maxsus tibbiyot boʻlimining xulosasiga asosan muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilinishi mumkin.  Oʻz vazifasini lozim darajada bajarmaganligi uchun. Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari oʻzlarining xizmat vazifalarini lozim darajada bajarmaganliklari uchun, oʻz xizmat vazifalariga sovuqqonlik bilan yondoshganliklari uchun muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilinishi mumkin.  Oʻzbekiston Respublikasi qonunlariga zid normativ-huquqiy hujjat chiqarganliklari uchun. Ushbu holatda muayyan manfaat boʻlishi mumkin. Harakat qasddan, oldindan bilib turib, amalga oshirilgan boʻlishi lozim.  Maʼmuriy huquqbuzarlik yoki jinoyat sodir etgan holatlarda. Qachonki, sud ularni aybdor deb topsa. Qonunchilik palatasi Spikerini muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilish toʻgʻrisidagi masala Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismidan iborat Qonunchilik palatasi deputatlari guruhining taklifiga binoan palata tomonidan koʻrib chiqiladi. Qonunchilik palatasi Spikerini muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilish toʻgʻrisida qaror qabul qilinadi, qarorni palata majlisida raislik qiluvchi imzolaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri quyidagi vakolatlarga ega: 1) Qonunchilik palatasining majlislarini chaqiradi, ularda raislik qiladi. Qonunchilik palatasi bir yilda kamida uch marta oʻz majlislarini oʻtkazadi. Uning chaqirilish sanasi, koʻriladigan masalalar tartibi qonunchilik palatasi Spikeri tomonidan belgilanadi. Belgilangan muddatda Spiker tomonidan majlislar chaqiriladi. Qonunchilik palatasi majlislariga Spiker raislik qiladi. U kun tartibidagi masalalar boʻyicha tegishli qoʻmita aʼzolari yoki boshqa oʻz fikrini bildiruvchi ishtirokchilarga navbatma-navbat soʻz beradi. 2) Qonunchilik palatasi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni tayyorlashga umumiy rahbarlik qiladi. Quyi palataning navbatdagi yoki navbatdan tashqari majlislarida koʻriladigan masalalar Qonunchilik palatasi Spikeri tomonidan tegishli qoʻmitalarga taqdim etiladi. Ularni tayyorlashga umumiy rahbarlik Spikerning vakolatiga tegishli. 3) Qonunchilik palatasi qoʻmitalari va komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib boradi. Qonunchilik palatasida mavjud turli qoʻmitalar faoliyatini uygʻunlashtiradi, ularni qonunlarni puxta, aniq va sifatli tarzda ishlab chiqishga yoʻnaltiradi. Qonunchilik palatasi tarkibida turli masalalar boʻyicha tashkil etilgan komissiyalarning asosiy faoliyat yoʻnalishini belgilaydi va ular tomonidan amalga oshirilayotgan tadbirlarni baholaydi, ulardagi kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish choralarini koʻradi. 4) Oʻzbekiston Respublikasi qonunlarining va Qonunchilik palatasi qarorlarining ijrosi ustidan nazoratni tashkil etadi. Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar hamda qonunchilik palatasi tomonidan chiqarilgan va amalga kiritilgan qarorlarning ijroiya hokimiyat organlari va fuqarolar tomonidan qay daraja amalga joriy etilayotganligi ustidan nazoratni tashkil etadi. Olingan natijalarga asoslanib, tegishli xulosa chiqaradi va istiqbolli rejalarni belgilaydi. 5) Parlamentlararo aloqalarni amalga oshirish ishlariga hamda xalqaro parlament tashkilotlari ishi bilan bogʻliq Qonunchilik palatasi guruhlarining faoliyatiga rahbarlik qiladi. Oliy Majlis faoliyatida parlamentlararo aloqalar muhim oʻrin egallaydi. Ushbu faoliyat orqali turli mamlakatlar qonun chiqaruvchi organlari tajriba almashadilar va oʻz amaliyotlarini boyitadilar. Shunday tadbirlar bilan bogʻliq Qonunchilik palatasi guruhlariga rahbarlik Spiker tomonidan amalga oshiriladi. Misol uchun biror davlatning parlament vakillari Oʻzbekistonga tashrif buyursa, Spiker ular bilan uchrashadi, hamkorlik qiladi va h.k. 6) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati, boshqa davlat organlari, chet davlatlar, xalqaro va oʻzga tashkilotlar bilan oʻzaro munosabatlarda Qonunchilik palatasi nomidan ish koʻradi. Qonunchilik palatasi ijtimoiy hayotning turli masalalari yuzasidan Oliy Majlis Senati, davlat organlari, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar bilan huquqiy munosabatlarda ishtirok etadi. Ushbu hamkorlik natijalarida tuzilgan bitimlar, shartnomalar va boshqa hujjatlar Spiker tomonidan imzolanadi. Yuqoridagi tuzilmalar bilan oʻrnatilgan hamkorlikda Spiker Qonunchilik palatasi nomidan ish olib boradi. 7) Qonunchilik palatasi qarorlarini imzolaydi. Qonunchilik palatasi oʻzining vakolatiga kiritilgan masalalar yuzasidan, shuningdek, palataning ichki faoliyatini tashkil etish masalalari yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Qabul qilingan qarorlar Qonunchilik palatasi Spikeri tomonidan imzolanadi. 8) Konstitutsiya va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Bu vakolatlar Qonunchilik palatasi Spikerining vakolatlari sharhlanayotgan moddada ixchamlashtirilgan (8 ta) tartibda berilgan. Bularga qoʻshimcha vakolatlarning yana bir nechasini sanashimiz mumkin. Misol uchun, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi toʻgʻrisidagi konstitutsiyaviy qonunning 14-moddasida Qonunchilik palatasi Spikeri vakolatlarining 14 tasi koʻrsatilgan. Umuman normativ-huquqiy hujjatlarda qanday vakolatlar koʻzda tutilgan boʻlsa, Qonunchilik palatasi Spikeri barchasidan foydalanishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri farmoyishlar chiqaradi. Maʼlumki, vakolatli davlat organlari yoki mansabdor shaxslar tomonidan chiqariladigan normativ-huquqiy hujjatlar mazmuniga koʻra tasniflanadi. Ular: qonun, qaror, farmoyish, buyruq, koʻrsatma shaklida boʻlishi mumkin. Qonunchilik palatasi Spikeri oʻz faoliyatida belgilangan vakolatlardan kelib chiqqan holda farmoyishlar chiqarishi mumkin. Masalan, Spiker Qonunchilik palatasi matbuot organlari bosh muharrirlarini tayinlashi va ularni lavozimidan ozod qilishi mumkin. Bu masala Qonunchilik palatasi Spikerining farmoyishi asosida amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Spikerining oʻrinbosarlari Qonunchilik palatasi Spikerining topshirigʻiga binoan uning vazifalarini bajaradi va Qonunchilik palatasi Spikeri yoʻqligida yoki oʻz vazifalarini amalga oshirish mumkin boʻlmagan hollarda uning vazifasini bajarib turadi. Masalan, Qonunchilik palatasi Spikeri kasal boʻlib, davolanayotgan yoki xizmat safari bilan xorijiy davlatlarga ketgan vaqtlarda uning oʻrinbosarlari uning vakolatlari doirasida faoliyat olib boradilar. 101-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati oʻz tarkibidan Senat Raisi va uning oʻrinbosarlarini saylaydi. Senat Raisi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan saylanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi oʻrinbosarlaridan biri Qoraqalpogʻiston Respublikasining vakili boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi va uning oʻrinbosarlari yashirin ovoz berish orqali senatorlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan Senat vakolati muddatiga saylanadi. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Raisi boʻlishi mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi va uning oʻrinbosarlari yashirin ovoz berish orqali senatorlar umumiy sonining uchdan ikki qismidan koʻprogʻining ovozi bilan qabul qilingan Senat qaroriga binoan muddatidan ilgari chaqirib olinishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi: 1) Senat majlislarini chaqiradi, ularda raislik qiladi; 2) Senat muhokamasiga kiritiladigan masalalarni tayyorlashga umumiy rahbarlik qiladi; 3) Senat qoʻmitalari va komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib boradi; 4) Oʻzbekiston Respublikasi qonunlarining va Senat qarorlarining ijrosi ustidan nazoratni tashkil etadi; 5) parlamentlararo aloqalarni amalga oshirish ishlariga hamda xalqaro parlament tashkilotlari ishi bilan bogʻliq Senat guruhlarining faoliyatiga rahbarlik qiladi; 6) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, boshqa davlat organlari, chet davlatlar, xalqaro va boshqa tashkilotlar bilan oʻzaro munosabatlarda Senat nomidan ish koʻradi; 7) Senat qarorlarini imzolaydi; 8) ushbu Konstitutsiya va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi farmoyishlar chiqaradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga Senat Raisi rahbarlik qiladi. Yangi oʻz ishini boshlagan Senatning birinchi majlisi Senat Raisini saylashdan boshlanadi. Senat Raisligiga va uning oʻrinbosarligiga nomzodlar Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan senatorlar orasidan taqdim etiladi. Senat tarkibi shakllantirilgandan (saylangan va tayinlangandan) soʻng, aynan shu tarkib orasidan Senat Raisi va uning oʻrinbosarligiga nomzodlar Prezident tomonidan koʻrsatiladi. Nomzod, agar u yashirin ovoz berish natijasida senatorlar umumiy sonining yarmidan koʻpi ovozini olgan boʻlsa, Senat Raisi yoki uning oʻrinbosari etib saylangan hisoblanadi. Demak, Rais yoki oʻrinbosarlikka saylanish uchun nomzodga 50 nafardan ortiq senatorlar ovoz berishlari lozim. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi va uning oʻrinbosarlari Senat vakolati muddatiga, yaʼni besh yilga saylanadi. Senatorlar orasidan saylanadigan Senat Raisining oʻrinbosarlaridan biri Qoraqalpogʻiston Respublikasining vakili boʻladi. Qoraqalpogʻiston Respublikasi suverenitetini hurmat qilgan holda Senat Raisining oʻrinbosarlaridan biri Qoraqalpogʻiston vakili boʻlishi koʻzda tutilgan. Senat Raisi va uning oʻrinbosarlari saylanganligi toʻgʻrisida qarorlar qabul qilinadi, qarorlarni Senat majlisida raislik qiluvchi imzolaydi. Senat Raisi yashirin ovoz berish orqali senatorlar umumiy sonining uchdan ikki qismidan koʻprogʻining ovozi bilan qabul qilingan Senat qaroriga binoan muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilinishi mumkin. Senat Raisining oʻrinbosarlari yashirin ovoz berish orqali senatorlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan qabul qilingan Senat qaroriga binoan muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilinishi mumkin. Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlarini muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilish asoslari Senat Raisi hamda uning oʻrinbosarlariga ham tegishlidir. Senat Raisini yoki uning oʻrinbosarlarini muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilish toʻgʻrisidagi masala Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga yoki senatorlar umumiy sonining kamida uchdan bir qismining taklifiga binoan Senat tomonidan koʻrib chiqiladi. Senat Raisini yoki uning oʻrinbosarlarini muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilish toʻgʻrisida qaror qabul qilinadi, qarorni Senat majlisida raislik qiluvchi imzolaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi quyidagi vakolatlarga ega: 1) Senat majlislarini chaqiradi, ularda raislik qiladi.Senatning navbatdagi majlisi Senat Raisi tomonidan chaqiriladi. Senat majlislarida Senat raisi rahbarlik qiladi. Majlisni ochib beradi va unda qanday masalalar koʻrilishini eʼlon qiladi. Ushbu masalalar yuzasidan soʻzga chiqish, fikr bildirish ketma-ketligini taʼminlaydi. Senat majlisini boshqaradi va h. 2) Senat muhokamasiga kiritiladigan masalalarni tayyorlashga umumiy rahbarlik qiladi. Senatning navbatdagi majlisiga qanday masalalar kiritilishi oldindan tayyorlanadi. Unga Senat Raisi umumiy rahbarlik qiladi. Misol uchun, Senatning 2007-yil 10-apreldagi majlisiga “Homiylik toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi qonuni kiritildi, deb olsak, qonunning matni, uning avvalgi va soʻnggi tahriri, kerakli hujjatlar tayyorlanishiga Senat Raisi rahbarlik qiladi. 3) Senat qoʻmitalari va komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib boradi. Senat qoʻmitalariga masalalarni tegishliligiga qarab yuboradi va ularning bajarilishini nazorat qiladi. Senat qoʻmitalari oʻrtasidagi hamkorlikni tashkillashtiradi. Senatda tashkil etiladigan komissiyalar faoliyatini kuzatib boradi. Barcha qoʻmitalarning bir maromda faoliyat olib borishini taʼminlaydi. 4) Oʻzbekiston Respublikasi qonunlarining va Senat qarorlarining ijrosi ustidan nazoratni tashkil etadi. Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar hamda Oliy Majlis Senati tomonidan chiqarilgan va amalga kiritilgan qarorlarning ijroiya hokimiyat organlari va fuqarolar tomonidan qay daraja amalga joriy etilayotganligi ustidan nazoratni tashkil etadi. Senat tomonidan tashkil etilgan komissiya yoki maxsus guruh mamlakat hududi boʻylab, joylarga chiqib qonunlar ijrosini kuzatishi mumkin. Olingan natijalarga asoslanib, tegishli xulosa chiqaradi va istiqbolli rejalarni belgilaydi. 5) parlamentlararo aloqalarni amalga oshirish ishlariga hamda xalqaro parlament tashkilotlari ishi bilan bogʻliq Senat guruhlarining faoliyatiga rahbarlik qiladi. Qonun chiqaruvchi organ faoliyatida parlamentlararo aloqalar muhim oʻrin egallaydi. U tizimni takomillashtirishga xizmat qiladi. Ushbu faoliyat orqali turli mamlakatlar qonun chiqaruvchi organlari tajriba almashadilar va oʻz amaliyotlarini boyitadilar. Senatning xalqaro hamkorlik guruhlariga rahbarlik Senat Raisi tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, xorijiy davlatlardan parlamentlararo hamkorlik uchun tashrif buyurgan delegatsiya vakillari bilan uchrashadi, ular bilan qonunchilikni takomillashtirish yuzasidan fikr almashadi va hamkorlik guruhlari faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladi. 6) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, boshqa davlat organlari, chet davlatlar, xalqaro va boshqa tashkilotlar bilan oʻzaro munosabatlarda Senat nomidan ish koʻradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati ijtimoiy hayotning turli masalalari yuzasidan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi, davlat organlari, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar bilan huquqiy munosabatlarda ishtirok etadi. Ushbu hamkorlik natijalarida tuzilgan bitimlar, shartnomalar va boshqa hujjatlar Senat Raisi tomonidan imzolanadi. Yuqoridagi tuzilmalar bilan oʻrnatilgan hamkorlikda Senat Raisi Senat nomidan ish olib boradi. 7) Senat qarorlarini imzolaydi. Senatning turli masalalar yuzasidan qabul qilgan qarorlari Senat Raisi tomonidan imzolanadi. Masalan, Senat majlisining kun tartibi palata qarori bilan tasdiqlanadi. Bunday qarorlarni Senat Raisi imzolaydi. 8) Konstitutsiya va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Senat Raisi, yuqorida sanab oʻtilganlarga qoʻshimcha ravishda, boshqa qonun hujjatlarida koʻzda tutilgan vakolatlarni ham amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi farmoyishlar chiqaradi. Senat Raisi oʻz vakolati doirasida farmoyish chiqarishga haqli. Farmoyishda Senat faoliyatiga tegishli masalalar oʻz aksini topishi mumkin. Misol - Senat majlisini chaqirish toʻgʻrisida va hokazo. 102-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi qonun loyihalarini tayyorlash ishini olib borish, Qonunchilik palatasi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda koʻrib chiqish va tayyorlash, Oʻzbekiston Respublikasi qonunlari hamda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun oʻz vakolatlari muddatiga Qonunchilik palatasi deputatlari orasidan qoʻmitalarni saylaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Senat muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda koʻrib chiqish va tayyorlash, Oʻzbekiston Respublikasi qonunlari hamda Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun oʻz vakolatlari muddatiga senatorlar orasidan qoʻmitalarni saylaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati, zarurat boʻlgan taqdirda, muayyan vazifalarni bajarish uchun deputatlar, senatorlar orasidan komissiyalar tuzadi. 103-modda. Mamlakatning xavfsizligi, barqaror rivojlanishi asoslariga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan, inson huquqlari va erkinliklariga, jamiyat va davlat manfaatlariga tahdid soladigan faktlar va voqealarni oʻrganish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qoʻshma qarori bilan parlament tekshiruvi oʻtkazilishi mumkin. Parlament tekshiruvini oʻtkazish uchun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati aʼzolari orasidan tenglik asosida maxsus komissiya tuzilib, u oʻz faoliyatini qonunga muvofiq amalga oshiradi. Qonunchilik palatasi qoʻmitalari ijtimoiy hayotning muhim jabhalari, muayyan ixtisosliklariga koʻra tashkil etiladi. Tashkil etilgan qoʻmita oʻz istisosligi, oʻz sohasiga tegishli masalalarni mutaxassislar sifatida xal etadilar. Qonunchilik palatasida qoʻmitalarni tashkil etish tartibi 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 7-moddasida oʻz ifodasini topgan boʻlib, unga asosan: Qonunchilik palatasi tomonidan uning deputatlari orasidan palataning vakolatlari muddatiga rais, uning oʻrinbosari va aʼzolardan iborat tarkibda qoʻmitalar tuziladi. Qonunchilik palatasi Spikeri va uning oʻrinbosarlari Qonunchilik palatasi qoʻmitalarining tarkibiga saylanishi mumkin emas. Qonunchilik palatasi qoʻmitalarining umumiy soni, qoida tariqasida, oʻntadan oshmasligi kerak. Qoʻmita raisi, uning oʻrinbosari va qoʻmita aʼzolari lavozimlari deputatlarning qaysi partiyaga yoki guruhga mansubligini hamda saylovda saylovchilarning qancha ovozini olganligini inobatga olgan holda yaxlit (umumiy) qarori bilan belgilanadi. Qoʻmita raisi, uning oʻrinbosari va qoʻmita aʼzolari lavozimlariga nomzodlar koʻrsatish yuzasidan takliflarni deputatlar birlashmalarining rahbarlari oʻzaro kelishgan holda kiritadilar. Qonunchilik palatasi qoʻmitasining raisi, uning oʻrinbosari va qoʻmita aʼzolari palata majlisida Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan saylanadi. Qonunchilik palatasi qoʻmitasining raisi, uning oʻrinbosari, shuningdek, qoʻmita aʼzolari saylangani toʻgʻrisida Qonunchilik palatasi qarorlar qabul qiladi. Xuddi shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatida qoʻmitalar tashkil etiladi. Senat qoʻmitalarini tashkil etish tartibi 2003-yil 29-avgustda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti toʻgʻrisida”gi qonunning 7-moddasida koʻrsatilgan. Unga asosan, Senat tomonidan senatorlar orasidan palataning vakolatlari muddatiga rais, uning oʻrinbosari va aʼzolardan iborat tarkibda qoʻmitalar tuziladi. Senat Raisi va uning oʻrinbosarlari Senatning qoʻmitalari tarkibiga saylanishi mumkin emas. Senatda reglament, byudjet va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish masalalari, tashkiliy- maʼmuriy masalalar, qonunchilik va sud-huquq masalalari, mudofaa va xavfsizlik masalalari, tashqi siyosat masalalari qoʻmitalari tuzilishi shart. Senatda boshqa qoʻmitalar ham tuzilishi mumkin. Senat qoʻmitalarining umumiy soni, qoida tariqasida, sakkiztadan oshmasligi kerak. Senat qoʻmitasining raisi, uning oʻrinbosari va qoʻmita aʼzolari palata majlisida Senat Raisining taqdimiga binoan senatorlar umumiy sonining koʻpchilik ovozi bilan saylanadi. Senat qoʻmitasining raisi, uning oʻrinbosari, shuningdek, qoʻmita aʼzolari saylangani toʻgʻrisida Senat qarorlar qabul qiladi. Bugungi kunda yuqori palata – Senatda ham Qonunchilik palatasidagi kabi oltita qoʻmita oʻz faoliyatini yuritmoqda. Senat tarkibidagi qoʻmitalar muayyan ixtisosliklar boʻyicha tashkil etilgan. Qoʻmitalarning asosiy vazifasi – oʻz sohalariga tegishli qonunlarni qabul qilish, umumdavlat miqyosida oʻz ixtisosliklari yoʻnalishidagi muammolarni bartaraf etish yuzasidan fikrlar bildirish, oʻz yoʻnalishida parlament nazoratini amalga oshirish va boshqa funksiyalar hisoblanadi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senatida qoʻmitalarni tashkil etishdan maqsad ijtimoiy hayotning barcha sohalarini bir maromda rivojlanishini taʼminlash orqali mamlakatda farovon turmush sharoitini joriy etishdir. Qoʻmitalar raislari va ularning oʻrinbosarlari oʻzlariga tegishli qoʻmitalar faoliyatini tashkillashtirish, muvofiqlashtirish maqsadida saylanadi. Qoʻmita majlislarini qoʻmita raisi boshqaradi. Qoʻmita raisi oʻz faoliyatini amalga oshira olmaydigan holatlarda ularning ishini qoʻmita raisi oʻrinbosarlari bajarib turadilar. Qonunchilik palatasi va Senat, zarurat boʻlgan taqdirda, muayyan vazifalarni bajarish uchun deputatlar, senatorlar orasidan komissiyalar tuzadi. Komissiyalar, Qonunchilik palatasi va Senatning oʻz majlislarida deputatlar va senatorlar orasidan, komissiya raisi va aʼzolari, zarurat boʻlganda esa, komissiya raisining oʻrinbosarlaridan iborat tarkibda tuziladi. Har ikki palata komissiya tuzilganligi toʻgʻrisida qaror qabul qiladi. Komissiya oʻz zimmasiga yuklatilgan vazifalar bajarilganidan soʻng, qaysi muddatga tuzilgan boʻlsa, shu muddat oʻtganidan keyin yoki qaysi palata tomonidan tuzilgan boʻlsa, oʻsha palataning qaroriga asosan muddatidan ilgari oʻz faoliyatini tugatishi mumkin. Bunday komissiyalarga misol sifatida, mamlakatimizda 2005-yilning 13-14-may kunlari Andijon viloyatida sodir etilgan mudhish voqealar tafsilotini oʻrganish, baholash maqsadida Qonunchilik palatasi tomonidan tuzilgan komissiyani eslash mumkin. Mazkur komissiya terrorchilik harakatlari yuzasidan voqealar sodir boʻlgan joylarda tekshiruv, suhbatlar, kuzatishlar tashkil etdi. Tekshiruv natijasida voqealar tafsilotiga oid maʼlumotlar toʻplandi va amalga oshirilgan qoʻporuvchilik harakatlariga xolis baho berildi, jamoatchilikka maʼlum qilindi. 104-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlariga va Senati aʼzolariga ularning deputatlik yoki senatorlik faoliyati bilan bogʻliq xarajatlar belgilangan tartibda qoplanadi. Qonunchilik palatasi deputatlari hamda Senatda doimiy asosda ishlovchi Senat aʼzolari oʻz vakolatlari davrida ilmiy, ijodiy va pedagogik faoliyatdan tashqari haq toʻlanadigan boshqa turdagi faoliyat bilan shugʻullanishlari mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati va Senati aʼzosi daxlsizlik huquqidan foydalanadilar. Ular tegishincha Qonunchilik palatasi yoki Senatning roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, ushlab turilishi, qamoqqa olinishi yoki sud tartibida beriladigan maʼmuriy jazo choralariga tortilishi mumkin emas. 1. Qonunchilik palatasi deputatlariga va Senat aʼzolariga ularning deputatlik va senatorlik faoliyati bilan bogʻliq xarajatlarni belgilash tartibi qonunlarda oʻz ifodasini topgan. Unga asosan, Oliy Majlisning har ikki palatasi faoliyatini moliyalashtirish davlat byudjeti mablagʻlari hisobidan amalga oshiriladi. Xarajatlar smetasi Quyi palatada Spiker tomonidan, Yuqori palatada Senat Raisi tomonidan tasdiqlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi hamda Senati aʼzolarining quyidagi vakolatlari oʻz ifodasini topgan. Ularga ish faoliyatlari bilan bogʻliq harajatlar uchun har oyda eng kam oylik ish haqining besh baravari miqdorida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻi solinmaydigan mablagʻ toʻlanadi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi hamda Senati aʼzolariga Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining binosida idora mebeli, zaruriy texnika vositalari va devonxona ashyolari bilan jihozlangan alohida xizmat xonasi (yoki xizmat xonasida ish joyi) beriladi. Ular Oʻzbekiston Respublikasi hududida havo, temir yoʻl, avtomobil yoʻlovchilar transportida (taksi va shahar yoʻlovchilar transporti bundan mustasno) tekin yurish huquqidan foydalanadilar. Shu bilan birga, ular aeroportlar va aerovokzallar, temir yoʻl vokzallari hamda stansiyalarining rasmiy shaxslar va delegatsiyalar uchun moʻljallangan zallaridan tekin foydalanish huquqiga ega. Ular oʻz guvohnomalarini koʻrsatganidan keyin temir yoʻl vokzallari va stansiyalarining chipta sotadigan kassalari, fuqaro aviatsiya agentligi yoki aeroportlar ularga poyezdning yotoqli yoki yumshoq oʻrindiqli vagonidan, samolyot salonidan navbatsiz joy berishlari shart8. Qonunchilik palatasi deputatlari va Senatda doimiy asosda ishlovchi Senat aʼzolariga, agar ular Toshkent shahrida turar-joyga ega boʻlmasa, bergan arizalariga binoan vakolatlari amal qiladigan muddatga oila aʼzolari bilan yashash uchun Toshkent shahrida xizmat turar joyi beriladi9. 2. Qonunchilik palatasi deputatlari hamda Senatda doimiy asosda ishlovchi Senat aʼzolari oʻz faoliyatlari davomida ilmiy va pedagogik faoliyatdan tashqari haq toʻlanadigan boshqa turdagi faoliyat bilan shugʻullanmasliklari lozim. Ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolarining konstitutsiyaviy huquqlari tarkibiga kirganligi bois, ushbu huquqdan foydalanish Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat aʼzolariga ham tegishli. Ular oʻz faoliyatlari davomida ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishlari mumkin. 3. Qonunchilik palatasi deputati va Senat aʼzosi daxlsizlik huquqidan foydalanadi. Ular tegishincha Qonunchilik palatasi yoki Senatning roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, ushlab turilishi, qamoqqa olinishi yoki sud tartibida beriladigan maʼmuriy jazo choralariga tortilishi mumkin emas. 8 Qarang: “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati aʼzosining maqomi toʻgʻrisida”gi qonun. 9 Oʻsha manba. Deputat daxlsizligi huquqi jinoiy va maʼmuriy qonunchilik sohasiga tadbiq etiladi. Buning asosiy mazmuni deputatning biror faoliyati davlat organlariga yoqmasa, uni ushbu organlarning taʼqibidan himoyalashdan iborat. Xalq saylab qoʻygan shaxs sifatida deputat alohida muhofaza qilinadi. Oliy Majlis mustaqil faoliyat koʻrsatishining muhim kafolati – Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat aʼzolarining daxlsizligidir. Uning asosiy mazmuni oliy vakillik organi aʼzolarini asossiz jinoiy taʼqibdan ozod qilishdir. Bu ularni davlat organlari yoki jismoniy shaxslar tomonidan bir meʼyorda ishlashiga toʻsqinlik qilish yoki cheklash, asossiz taʼqibdan himoya qilish imkonini beradi. Deputatlarning daxlsizlik koʻlami quyidagilardan iborat. Ular: - hibsga olinishi; - ushlanishi; - olib keltirilishi; - shaxsiy koʻzdan kechirilishi mumkin emas. Ushbu daxlsizlik Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat aʼzolarining uy-joyi, shaxsiy va xizmat transporti, shuningdek, ularga tegishli buyumlarga ham tatbiq etiladi. Qonunchilik palatasi deputatini javobgarlikka tortish masalasi aynan shu palataning roziligi bilan, senatorni javobgarlikka tortish esa, Senat ruxsati bilan faqat Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan amalga oshiriladi va jinoiy ish Bosh prokuror tomonidan qoʻzgʻatiladi. 2. OʻZBEKISTON RESPUBLIKASINING PREZIDENTI 105-modda. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshligʻidir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini taʼminlaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining “Davlat hokimiyatining tashkil etilishi” deb nomlangan beshinchi boʻlimida davlat hokimiyati organlarini shakllantirish, uning faoliyatidagi asosiy qoidalar hamda davlat hokimiyati vakolatlari bilan bevosita bogʻliq boʻlgan ijtimoiy munosabatlar huquqiy jihatdan mustahkamlangan. Ushbu boʻlimning oʻn toʻqqizinchi bobi tegishli moddalari bilan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining huquqiy maqomini belgilab beradi. Shu jihatdan mazkur sharhlanayotgan 89-modda davlat hokimiyati tizimida markaziy oʻrinni egallagan, mamlakat siyosiy tizimining oʻzagi hisoblangan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimining mazmuni va uning asosiy vazifasini oʻzida ifodalaganligi bilan ajralib turadi. Davlat boshligʻi – muayyan mamlakatda davlat hokimiyatining yagonaligini belgilovchi omil, millat birligining timsoli hamda davlat ramzi boʻlib, mamlakat ichki va tashqi siyosatida uning vakili sifatida namoyon boʻladi. Davlat boshligʻi instituti davlat hokimiyati organlari tizimida tarixan shakllanishiga, rivojlanishiga hamda davlat organlari tizimidagi oʻrniga koʻra ham birlamchi ahamiyat kasb etadi. Insoniyat tarixida ijtimoiy boshqaruvning ilk koʻrinishlari paydo boʻlgan davrdan boshlab shu kungacha ham mamlakatni davlat boshligʻisiz tasavvur etib boʻlmaydi. Bugungi kunda davlat boshligʻining huquqiy maqomi, uning davlat hokimiyati organlari tizimida tutgan oʻrni davlat boshqaruv shakliga koʻra tavsiflanadi. Davlat boshqaruv shaklining ikki koʻrinishi mavjud. Birinchisi – monarxiya davlat boshqaruv shakli boʻlib, bunda davlat boshligʻi monarx, yaʼni qirol, podsho, imperator, amir deb nomlanadi. Monarx davlat boshligʻi lavozimini meros huquqi asosida, avloddan- avlodga oʻtishi orqali egallaydi. Davlat boshqaruv shaklining ikkinchi koʻrinishi respublika deb nomlanadi. Bunda davlat boshligʻi – Prezident saylab qoʻyiladigan organ sifatida namoyon boʻladi. Baʼzi bir respublikalarda davlat boshligʻi vakolatlarining kollegial organ yoki boshqa davlat organlari tomonidan amalga oshirish belgilab qoʻyilgan. Monarxiya davlat boshqaruvi asosan arab mamlakatlari hamda Gʻarbiy Yevropaning ayrim davlatlarida saqlanib qolgan. Ularda ham davlat boshligʻi – monarxning huquqiy holati turlicha. “Prezident” soʻzi lotin tilidan olingan boʻlib, uning imloviy maʼnosi “oldinda oʻtiruvchi” demakdir. Respublika davlat boshligʻi shakliga ega davlatlar dunyo hamjamiyatida katta qismni tashkil etadi. Davlat boshligʻining davlat hokimiyati tizimida tutgan oʻrni, vakolatlarining koʻlami uning hokimiyatga kelish, yaʼni saylanish usuliga bogʻliq. Prezident parlament tomonidan saylansa, davlat boshligʻining davlat boshqaruvidagi oʻrni katta ahamiyat kasb etmaydi, balki hukumat boshligʻi davlat tizimida asosiy rol oʻynaydi. Prezident bevosita xalq tomonidan saylab qoʻyiladigan davlatlarda davlat boshligʻi xalqdan vakolat olgan organ sifatida davlat boshqaruvida keng vakolatlarga ega boʻlib, amalda davlat hokimiyat organlari tizimida birlamchi organ, mamlakatning siyosiy namoyandasi hisoblanadi. Davlat hokimiyati markaziy organlarining soʻnggi toʻxtami, qarori albatta, davlat boshligʻi ruxsati, roziligi yoki uning nomi bilan ommaviy ravishda eʼlon qilinadi. Davlat nomidan, xalq nomidan ish yuritish davlat boshligʻining birlamchi vakolati hisoblanadi. Davlat boshligʻining faoliyati serqirra boʻlib, mamlakat ijtimoiy hayotining biror sohasi uning nazaridan chetda boʻlishi mumkin emas. Buning uchun uning vakolat doirasiga bir nazar solishning oʻzi kifoya qiladi. Oʻzbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishi juda ham murakkab tarixiy davrga toʻgʻri keldi, toʻgʻrirogʻi, shunday davrdagi ogʻir va murakkab sinovga duch kelgan oʻzbek xalqi, milliy davlatchiligimizning kelajagini, uning mustaqilligini mamlakatda Prezidentlik lavozimini joriy etish zarurati bilan bogʻladi. Bunday qaror mamlakatning ijtimoiy- siyosiy, tarixiy burilishi pallasida davlat, millat, xalq taqdirini belgilashda dadil qaror qabul qilib, jurʼat bilan oqilona fikrlab, butun masʼuliyatni oʻz zimmasiga olib faoliyat yurituvchi organ – davlat boshligʻi lavozimining oʻrnatilishi bilan bevosita bogʻliq. Mamlakatimizda Prezident lavozimi Oliy Kengash tomonidan 1990-yilning 24- martida “Oʻzbekiston SSR Prezidenti lavozimini taʼsis etish va Oʻzbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy qonuni)ga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi qonun bilan joriy etildi. Bu esa Oʻzbekistonning suverenitetga ega boʻlishida, uning ichki va tashqi siyosatini belgilashda dadil siyosiy qaror boʻldi. Ushbu siyosiy qarorning qabul qilinishi oʻta qaltis vaziyatga – “qizil imperiya” komida, ustiga-ustak “sotsializm” gʻoyasi sarobga aylangan mamlakatda siyosiy- iqtisodiy, ijtimoiy-maʼnaviy tang ahvol paydo boʻlib, shunda ham “markaz” ittifoqdosh respublikalarga zoʻr berib zulm oʻtkazayotgan bir pallaga toʻgʻri keldi. Agar sobitqadamlik boʻlmasa, jurʼat yetmasa millatning taqdiri qanday boʻlishi respublikamiz rahbariga ayon edi. Shu sharoitda Oʻzbekiston ittifoqdosh respublikalar ichida birinchi boʻlib Prezident lavozimini oʻrnatdi, birinchi boʻlib oʻz Prezidenti – davlat boshligʻini sayladi. Mustaqillik davrining ilk kunlaridan mamlakat hayotining barcha sohalarida tub burilishlar qilish, islohotlar izchilligini, siyosiy tizimning barqarorligini taʼminlash ehtiyoji davlat boshligʻi, ayni paytda, ijro hokimiyatini ham boshqarishini, uning faoliyatiga rahbarlik qilishini taqozosi etdi, desak yanglishmaymiz. Oʻtish davri, yaʼni sobiq totalitar tuzumning asoratlaridan qutilish, mohiyatan yangi davlatchilik asoslarini yaratish, jamiyat ijtimoiy hayotini tubdan yangilash davrida butun ijro hokimiyati faoliyatiga rahbarlik Oʻzbekiston Respublikasida Prezident – davlat boshligʻi zimmasiga yuklatildi. Oʻzbekiston Respublikasi milliy davlatchiligi mustahkam asoslarining qaror topishi, jamiyat iqtisodiy farovonligining ortishi, xalqimizning barqaror iqtisodiy, siyosiy, maʼnaviy-maʼrifiy yutuqlarga erishishi konstitutsiyaviy islohotlarni yanada yuqori bosqichga koʻtardi. 2002-yil 27-yanvarda oʻtkazilgan umumxalq referendumi natijalariga koʻra hamda uning asosida qabul qilingan 2003-yil 24-apreldagi qonunga muvofiq, Konstitutsiyaning qator boblariga, jumladan, XIX bobning 89 moddasiga kiritilgan tuzatish va qoʻshimchalarga binoan “Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Vazirlar Mahkamasi Raisi” deyilgan qoida olib tashlandi. Bunga asosan Vazirlar Mahkamasi faoliyatiga rahbarlik qilish, u tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar va ijrosini taʼminlash Bosh Vazir zimmasiga yuklatildi. Yaʼni oʻtish davrining ogʻir sinovlaridan muvaffaqiyatli oʻtgan mamlakatimiz siyosiy tizimidagi islohotlar iqtisodiy islohotlar bilan chambarchas bogʻliq holda kechdi. Oʻzbekiston Respublikasining 2007-yil 11-aprelda “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish toʻgʻrisida”gi konstitutsiyaviy qonuni hamda “Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga (89-moddasiga, 93-moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga) tuzatishlar kiritish toʻgʻrisida”gi qonunining qabul qilinishi munosabati bilan davlat boshligʻi ijro etuvchi hokimiyat boshligʻi deyilgan norma olib tashlandi. 2008-yil 1-yanvardan boshlab, Oʻzbekiston Respublikasida Prezidentning huquqiy maqomi yangi mazmun kasb etib, uning zimmasiga davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini taʼminlash masʼuliyati yuklatildi. Davlat boshligʻi – Prezidentning bunday huquqiy maqomga ega boʻlishi konstitutsiyaviy islohotlarning izchilligi, mamlakatni modernizatsiya qilish, jamiyat siyosiy hayotini yanada liberallashtirish, davlat hokimiyatini tashkil etish va uning faoliyatida siyosiy partiyalarning alohida va muhim oʻrni va ahamiyatining sezilarli darajada oʻsayotganligi bilan izohlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti hokimiyat boʻlinish prinsipiga asosan tashkil qilingan boʻgʻinlar tarkibiga kirmaydi, balki, Konstitutsiyada mustahkamlangan vakolatlari asosida har uch mustaqil boʻgʻin faoliyati natijasida davlat hokimiyatining maqsadi va mazmuni yagonaligini taʼminlash funksiyasini bajaradi. Davlat boshligʻining davlat organlari tizimidagi yetakchilik oʻrni, uning davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini taʼminlash, ularning hamkorlik qilishlariga shart-sharoit yaratish vazifasida toʻliq namoyon boʻladi. Mazkur funksiyani amalga oshirish orqali davlat mexanizmining bir maromda ishlashiga, davlat organlarining oʻzaro hamjihatlikda faoliyat yuritishiga erishiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining yangi vakolatlari mazmunini tahlil qilsak, unda davlat hokimiyatining mavjud boʻlishi, shakllanishi, amalga oshirilishi jamiyat maqsadlarini, manfaatlar mushtarakligini taʼminlashdan iborat ekanligi ayon boʻladi. Ana shu maqsadlarni roʻyobga chiqarish hamda manfaatlar mushtarakligini taʼminlashda huquqiy asoslarning mavjudligi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining oʻz vazifasini toʻliq amalga oshirishiga xizmat qiladi. Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasi, Fransiya davlatlari prezidentlarining davlat hokimiyati tizimida, yaʼni hokimiyat organlarining kelishgan holda hamkorlik bilan faoliyat yuritishini taʼminlash funksiyasi ularning huquqiy holatida namoyon boʻladi. 106-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga oʻttiz besh yoshdan kichik boʻlmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil Oʻzbekiston hududida muqim yashayotgan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti boʻlishi mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti Oʻzbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va toʻgʻridan- toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan yetti yil muddatga saylanadi. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidentini saylash tartibi qonun bilan belgilanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshligʻi boʻlganligi sababli, ushbu lavozimni egallash uchun nomzodga konstitutsiya darajasida talablar qoʻyilishi tabiiy hol. Chunki davlat boshligʻining hokimiyat organlari tizimidagi oʻrni beqiyos boʻlib, davlat va xalq taqdiri, jamiyatning rivojlanishi, mamlakatdagi tinchlik, totuvlik hamda toʻkin-sochinlik ushbu lavozimdagi shaxsning faoliyati darajasiga bevosita bogʻliq. Shunday ekan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimini egallash uchun faqat Oʻzbekiston Respublikasining fuqarolari xaqli boʻlib, ushbu fuqarolarning yoshi oʻttiz beshdan kichik boʻlmaslik talabi aynan uning hayotiy tajribaga ega, oq-qorani tanigan, xalq orasida oʻzining isteʼdodini koʻrsata olgan, huquq, siyosat, iqtisod, diplomatik yoʻnalishlarni yaxshi oʻzlashtirgan shaxs boʻlib yetishishiga zamin tayyorlay oladigan muayyan davrni taqozo etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat tilini yaxshi bilishi lozim deyilgan qoida umummilliy qadriyatimizdan kelib chiqib belgilangan. Oʻzbekiston Respublikasida davlat tili oʻzbek tili boʻlganligi, davlatning oʻz rasmiy tilining mavjudligi ham mustaqil davlat belgilaridan biri ekanligi, milliy tilni bilgan shaxs shu xalqning urf- odatini, qadriyatlarini himoya qila oladigan asl xalq farzandi boʻlishi ushbu talabning mutlaqo haqqoniyligini koʻrsatadi. Saylovga qadar Oʻzbekiston hududida 10 yil muqim yashashlik talabi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga nomzodning davlat va jamiyat oldidagi muammolarni his qila olishi, jamiyat hayoti, turmush tarziga oqilona yondasha bilish kabi holatlarning kafili boʻlib xizmat qiladi. 10 yil davomida muqim yashaganlik talabining mavjudligi orqali Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga nomzodning shu davr ichida chet elda vaqtinchalik boʻlganligini nazarda tutmay, balki muayyan muddat xorijda doimiy yashaganlik holatining ehtimoliga ishoradir. Bu qoida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodning xorijiy davlatlarda muayyan vaqt doimiy yashaganligi tufayli oʻsha davlat taʼsiriga tushib qolganlik ehtimolining oldini olishni maqsad qilib qoʻyadi. Prezidentlikka nomzod, fuqarolikka qanday asoslarga koʻra ega boʻlganligidan qatʼi nazar, fuqarolik hamma uchun teng deyilgan Konstitutsiyada mustahkamlangan qoidaga asosan, Oʻzbekiston Respublikasi fuqarosi boʻlishining oʻzi yetarlidir. Hatto eng demokratik davlat taʼrifiga daʼvogarlik qiluvchi AQSHda ham davlat rahbarligiga nomzod tugʻilishiga koʻra AQSH fuqarosi boʻlishi va bunda faqat AQSH hududida tugʻilganligi asos qilib qoʻyilgan. Boshqacha aytganda, AQSHda prezidentlikka nomzod uchun qoʻyilgan talab AQSHning barcha fuqarolarini ham tengligini kafolatlay olmaydi. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti boʻlishi mumkin emas, deb oʻrnatilgan qoidaning mazmuni, bir shaxsning ketma-ket faqat ikki muddat davomida hokimiyat tepasida boʻlishi mumkinligini bildiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Oʻzbekiston xalqi tomonidan saylanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti xalq tomonidan bevosita saylanadi deyilganda, saylash huquqiga ega boʻlgan saylovchilar nazarda tutilmoqda. Prezident lavozimiga oʻtkaziladigan saylovlar umumiy, teng, toʻgʻridan-toʻgʻri hamda erkin saylov prinsiplari asosida oʻtkazilib, unda yashirin ovoz berish qonun bilan kafolatlangan. Prezident saylovini oʻtkazish “Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi toʻgʻrisida”gi qonun bilan huquqiy tartibga solingan. Ushbu qonunda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini oʻtkazish bilan bogʻliq barcha munosabatlar oʻz aksini topgan. Mazkur normada Prezident vakolat muddatining yetti yil qilib belgilanishida, birinchidan, Prezidentning oʻz oldiga qoʻyilgan barcha davlat vazifalarini bajarishi va oʻzi ilgari surgan dasturni hayotga tatbiq etishi, ikkinchidan, Prezident parlament, hukumat va sud organlaridan vakolat muddatiga koʻra maʼlum masofada ajralib turishi va ayni vaqtda, hokimiyatning barcha tizimlariga, siyosiy partiya va ijtimoiy harakatlarga nisbatan xolisona boʻlish kabi omillarning ahamiyati katta. Italiya, Turkiya, Suriya kabi respublikalarda ham Prezidentning vakolat muddati yetti yil boʻlib, ushbu muddat bejiz belgilanmagan, albatta. Bugungi kunda mustaqil davlat barpo etish borasidagi amaliyot koʻrsatib turganidek, Oʻzbekiston oʻzining barqaror konstitutsiyaviy tuzumiga ega boʻlishi uchun oʻn yilga yaqin muddatni qamrab olgan oʻtish davridek masʼuliyatli sinovni boshidan kechirdi. Bir tuzumdan undan tamomila farq qiluvchi ikkinchi tuzumga oʻtish, ayniqsa, mohiyatan eksperiment boʻlgan, insoniyat boshiga katta kulfatlar keltirgan tuzumdan, qadriyatlarimizni qayta tiklash evaziga erishilayotgan, taraqqiyparvar tuzumga oʻtish oson kechmadi, albatta. Shunday davrlar uchun moʻljallab qabul qilingan tarixiy islohotlar va dasturlarni bajarish oʻnlab yillarni talab qilishiga eng yangi tariximiz yorqin guvohlik bermoqda. 107-modda. Prezident oʻz vazifasini bajarib turgan davrda boshqa haq toʻlanadigan lavozimni egallashi, vakillik organining deputati boʻlishi, tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanishi mumkin emas. Prezidentning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan muhofaza etiladi. Ushbu modda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining huquqiy maqomiga tegishli baʼzi qoidalarni oʻzida mujassam etadi. Prezident oʻz vazifasini bajarib turgan vaqtda, yaʼni vakolat muddati davrida boshqa haq toʻlanadigan lavozimni egallashi mumkin emas, deyilgan qoidaning mazmuni, birinchidan, xaq toʻlanadigan lavozimni egallashi bilan oʻsha lavozim qaysidir idoraga tegishli boʻlganligi sababli unga maʼmuriy boshqaruv yuzasidan taʼsir etish imkoniyati yuzaga kelishini oldini olish, ikkinchidan, mehnatga haq toʻlash barobarida moddiy manfaatdorlik masalasida yuzaga kelish ehtimoli boʻlgan kelishmovchiliklarni bartaraf etishni anglatsa, uchinchidan, davlat boshligʻi vazifalari koʻlamining kengligini nazarda tutsak, ushbu qoida uning faoliyat samaradorligini oshirishini bildiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vakillik organining deputati boʻlishi mumkin emasligi Konstitutsiyamizda mustahkamlangan “hokimiyat boʻlinishi” prinsipining talabi, uni hayotga tatbiq etilishining yana bir koʻrinishidir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti umumxalq saylovi orqali hokimiyat vakolatiga ega boʻlib, oliy vakillikni amalga oshiradi, u butun xalq oldida hisobdordir. Vakillik organi deputati esa, avvalo, oʻzi mandat olgan muayyan hududiy birlik saylovchilari hamda siyosiy partiyalar yoki saylovchilarning tashabbuskor guruhlari taʼsirida faoliyat yuritadi. Bundan tashqari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish, ularning oʻzaro hamkorlik qilishini taʼminlash funksiyasining mazmuni, uning deputatlik mandatiga ham egalik qilishi mumkinligini mantiqqa zid boʻlishini koʻrsatadi. Davlat boshligʻining tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanmasligi konstitutsiyaviy qoida sifatida bejiz mustahkamlanmagan. Davlat iqtisodiyoti bilan bevosita shugʻullanadigan shaxsning oʻz shaxsiy manfaati yuzasidan tadbirkorlik faoliyati bilan band boʻlishi, albatta, mumkin emas. Iqtisodiy sohani boshqarish mexanizmiga ega boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti faqat xalq va davlat manfaatlariga xizmat qilishi, oʻz vakolatlarini vijdonan bajarishi lozim. Buning uchun davlat boshligʻiga qonunda belgilangan tartibda mehnat haqi beriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari ham mazmunan uning tadbirkorlik bilan shugʻullanishiga izn bermaydi. 2003-yil 25-aprelda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti faoliyatining asosiy kafolatlari toʻgʻrisida”gi qonunda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining faoliyati bilan bogʻliq moddiy- ijtimoiy taʼminot masalalari huquqiy mustahkamlangan. Bundan tashqari, Prezident shaxsining daxlsizligi qoidasiga asosan, uning daxlsizlik va immunitetga egaligi mazkur qonunda koʻrsatib oʻtilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti oʻz vazifasini egallab turgan davrda ham, isteʼfoga chiqqanidan soʻng ham butun hayoti mobaynida daxlsizlik va immunitetga ega boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining, Oʻzbekiston Respublikasi eks- Prezidentining davlat muhofazasi va xavfsizligini taʼminlashda huquqiy kafolatlarning mavjudligi, davlat va jamiyat tinchligi hamda osoyishtaligining ham kafolati hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi eks-Prezidenti Prezidentlik lavozimida boʻlgan davrdagi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlarini bajarish bilan bogʻliq harakatlari uchun jinoiy va boshqa xil javobgarlikka tortilishi mumkin emas. 108-modda. Prezident Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yigʻilishida quyidagi qasamyodni qabul qilgan paytdan boshlab oʻz lavozimiga kirishgan hisoblanadi: "Oʻzbekiston xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, respublikaning Konstitutsiyasi va qonunlariga qatʼiy rioya etishga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga kafolat berishga, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti zimmasiga yuklatilgan vazifalarni vijdonan bajarishga tantanali qasamyod qilaman". Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti umumxalq saylovidan soʻng, Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylov natijalari rasmiy tarzda eʼlon qilingan kundan eʼtiboran kechi bilan ikki oy ichida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qasamyodini qabul qilishi bilan bogʻliq tantanali marosimni oʻtkazish uchun Oliy Majlis palatalarining qoʻshma majlisi chaqiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyod qabul qilgan paytdan boshlab oʻz lavozimiga kirishgan hisoblanadi yaʼni shu vaqtdan boshlab Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan vakolatlarga toʻliq egalik qiladi, davlat boshligʻi sifatidagi masʼuliyatni oʻz zimmasiga oladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyodi matnining bevosita Konstitutsiyadan oʻrin olganligi ushbu qasamyod qabul qilinishining naqadar keng ahamiyat kasb etishini koʻrsatadi. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidentining vakolatlari. 109-modda. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti: 1) fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining, Oʻzbekiston Respublikasi suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligining kafilidir, milliy-davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora- tadbirlar koʻradi; 2) mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda Oʻzbekiston Respublikasi nomidan ish koʻradi; 3) muzokaralar olib boradi hamda Oʻzbekiston Respublikasining shartnoma va bitimlarini imzolaydi, respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va uning qabul qilingan majburiyatlariga rioya etilishini taʼminlaydi; 4) oʻz huzurida akkreditatsiyadan oʻtgan diplomatik hamda boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi; 5) Oʻzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi va xalqaro tashkilotlar huzuridagi diplomatik hamda boshqa vakolatxonalarining rahbarlarini tayinlash uchun nomzodlarni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etadi; 6) Oʻzbekiston Respublikasi xalqiga hamda Oliy Majlisiga mamlakat ichki va tashqi siyosatini amalga oshirishning eng muhim masalalari yuzasidan murojaat qilish huquqiga ega; 7) vazirliklarni va boshqa respublika ijro etuvchi hokimiyat organlarini tuzadi hamda tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdigʻiga kiritadi; 8) Senat Raisi lavozimiga saylash uchun nomzodni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etadi; 9) Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vazirini, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi aʼzolarini Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi maʼqullaganidan keyin lavozimga tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod etadi; 10) qoʻmitalar, agentliklar va boshqa respublika davlat organlari rahbarlarini qonunchilikka muvofiq lavozimga tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi; 11) Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurorini, Oʻzbekiston Respublikasi Hisob palatasi raisini Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati maʼqullaganidan keyin lavozimga tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod etadi; 12) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati bilan maslahatlashuvlardan keyin Oʻzbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati raisini lavozimga tayinlaydi va uni lavozimidan ozod etadi; 13) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi, Oʻzbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi tarkiblariga nomzodlarni, shuningdek Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining raisi, respublika korrupsiyaga qarshi kurashish organining rahbari va respublika monopoliyaga qarshi organining rahbari lavozimlariga nomzodlarni taqdim etadi; 14) Oʻzbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining taqdimiga binoan viloyatlar va Toshkent shahar sudlari raislarini va rais oʻrinbosarlarini, Oʻzbekiston Respublikasi Harbiy sudi raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi; 15) viloyatlar hokimlarini va Toshkent shahar hokimini tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki hokim shaʼni va qadr- qimmatiga dogʻ tushiradigan xatti- harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti oʻz qarori bilan lavozimidan ozod etishgahaqli; 16) respublika ijro etuvchi hokimiyat organlarining va hokimlarning hujjatlarini toʻxtatadi, bekor qiladi; Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga haqli; 17) Oʻzbekiston Respublikasining qonunlarini imzolaydi va eʼlon qiladi; qonunni oʻz eʼtirozlari bilan takroran muhokama qilish va ovozga qoʻyish uchun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaytarishga haqli; 18) Oʻzbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tugʻilganda urush holati, umumiy yoki qisman safarbarlik eʼlon qiladi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining tasdigʻiga kiritadi; 19) alohida hollarda (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar) fuqarolarning xavfsizligini taʼminlashni koʻzlab, Oʻzbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdigʻiga kiritadi. Favqulodda holat joriy etish shartlari va tartibi qonun bilan belgilanadi; 20) Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qoʻmondoni hisoblanadi, Qurolli Kuchlarning oliy qoʻmondonlarini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi, oliy harbiy unvonlar beradi; 21) Oʻzbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorligʻi bilan mukofotlaydi, Oʻzbekiston Respublikasining malakaviy va faxriy unvonlarini beradi; 22) Oʻzbekiston Respublikasining fuqaroligiga va siyosiy boshpana berishga oid masalalarni hal etadi; 23) amnistiya toʻgʻrisidagi hujjatlarni qabul qilish haqida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdimnomalar kiritadi va Oʻzbekiston Respublikasining sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni afv etadi; 24) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xavfsizlik kengashini tuzadi va unga boshchilik qiladi, oʻz vakolatlari amalga oshirilishini taʼminlash maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasini, shuningdek Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi maslahat- kengash organlarini va boshqa organlarni shakllantiradi; 25) ushbu Konstitutsiya va qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti oʻz vakolatlarini bajarishni davlat organlariga yoki mansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlarini mazmunan oʻrganish uchun davlat hokimiyati toʻgʻrisida kengroq tushuncha va tasavvurga ega boʻlishlik talab etiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining davlat hokimiyati tizimidagi oʻrni, huquqiy maqomi aynan ushbu organning konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan vakolatlari doirasi bilan izohlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vakolati – uning funksiya va vazifalarini amalga oshirish vositasidan toʻliq foydalanish huquqi boʻlib, uning mazmunida yuksak masʼuliyat, burch va majburiyat ham oʻz aksini topadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlarini koʻrib chiqish ijtimoiy sohalar boʻyicha davlat boshligʻining funksiyalarini tahlil qilish bilan chambarchas bogʻliq. Avvalo, xalq va davlat nomidan vakillik funksiyalarini amalga oshirishi davlat boshligʻining xalqaro munosabatlarda siyosiy namoyanda sifatida tanilishiga xizmat qiladi. Ushbu funksiya orqali millat va davlatning qiyofasi, uning obroʻsi, dunyo hamjamiyatidagi oʻrniga baho berish imkoniyati yuzaga keladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining mustaqillikning ilk yillarida dunyo hamjamiyatiga Oʻzbekistonni tanitish borasidagi saʼy-harakati orqali, yaʼni vakillik funksiyasiga daxldor vakolatlaridan samarali foydalanganligi uchun xalqaro hamjamiyat tez fursatda mamlakatimizni nafaqat tanidi, balki Oʻzbekiston bilan tenglik asosida har tomonlama hamkorlik qila boshladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakillik funksiyasiga doir vakolatlari sirasiga mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda Oʻzbekiston nomidan ish koʻrish, muzokoralar olib borish hamda Oʻzbekiston Respublikasining shartnoma va bitimlarini imzolash, respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va uning qabul qilgan majburiyatlariga rioya etilishini taʼminlash, oʻz huzurida akkreditatsiyadan oʻtgan diplomatik hamda boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qilish, Oʻzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etish vakolatlari kiradi hamda ushbu vakolatlardan samarali foydalanish nafaqat davlat boshligʻini mohir siyosatchi sifatida dunyoga tanitadi, ayni paytda, xalqimiz, davlatimiz siyosatini mazmunan namoyon boʻlishiga xizmat qiladi. Xalqaro xamjamiyat darajasida munosabatga kirishish, xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan muzokaralar oʻtkazish, shartnoma va bitimlar tuzish, ular asosida vujudga kelgan huquqlardan foydalanish, yuzaga kelgan majburiyatlarning bajarilishini taʼminlashga oid harakatlarni amalga oshirish, ayniqsa, chet davlatlarning diplomatik vakillari bilan siyosiy munosabatda boʻlish, davlatimiz nomidan diplomatik xodimlarni tanlash va tayinlash masalalari oʻta nozik davlat- huquqiy faoliyat hisoblanadi. Xorijiy davlat diplomatik vakilining ishonch qogʻozlarini qabul qilar ekan, davlat boshligʻi uni oʻsha davlatning vakolatli vakili sifatida tan olishi akkreditatsiya atamasi bilan izohlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining davlat boshqaruvidagi asosiy vakolatlari turkumiga mamlakat xavfsizligi, uning mudofaa qudratini taʼminlash, harbiy sohani boshqarish bilan bogʻliq vakolatlarini kiritishimiz mumkin. Chunonchi, Oʻzbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy-davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar koʻrish, Oʻzbekiston Respublikasiga hujum qilinganida yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tugʻilganida urush holati eʼlon qilish va qabul qilgan qarorini uch kun ichida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdigʻiga kiritish, Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qoʻmondoni sifatida Qurolli Kuchlarning Oliy qoʻmondonlarini tayinlash va vazifasidan ozod qilish, oliy harbiy unvonlar berish, Oʻzbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatini tuzish, Milliy xavfsizlik xizmatining raisini tayinlash va lavozimidan ozod etish, keyinchalik shu masalalarga doir farmonlarni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tasdigʻiga kiritish kabi vakolatlar kiradi. Davlat boshligʻi jamiyat va davlatdagi mavjud ijtimoiy munosabatlarning tahlilini, ularning yuzaga kelish sabablari va oqibatlarini toʻliq tasavvur qila olishi, buning uchun ham zarur chora-tadbirlarni koʻrishi lozimligi tufayli konstitutsiya va qonun ustunligi prinsiplariga asosan qonun ijodkorligi sohasida qator vakolatlarga ega. Bular jumlasiga Oʻzbekiston Respublikasi qonunlarini imzolash va eʼlon qilish, qonunga oʻz eʼtirozini ilova qilib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qoʻyish uchun Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaytarish, respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdek, hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini toʻxtatish, bekor qilish kabi vakolatlarni keltirish mumkin. Mamlakatdagi huquq-tartibotni mustahkamlash, ayniqsa, sud hokimiyatining mustaqilligini taʼminlash borasidagi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari diqqatga sazovordir. Prezidentning huquq-tartibotni mustahkamlash, jamiyatning tinchlik-xotirjamligini, har bir fuqaroning huquq va erkinligini taʼminlashga qaratilgan asosiy funksiyasining yana bir yoʻnalishi sudlov hokimiyatini shakllantirish, sudʼyalar korpusini tayinlash bilan bevosita bogʻliq. Sudlov hokimiyatini shakllantirar ekan, ushbu yoʻl bilan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti sudʼyalarning mustaqilligini taʼminlaydi, sudʼyalar oʻz vakolatlarini boshqa biror hokimiyat organi taʼsirisiz amalga oshirish imkoniyatiga ega boʻladi. Prezident Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga Konstitutsiyaviy sud raisi va sudyaligiga, Oliy sud raisi va sudyaligiga, Oliy xoʻjalik sudi raisi va sudyaligiga nomzodlarni taqdim etadi. Shuningdek, viloyat, tumanlararo, tuman, shahar, harbiy va xoʻjalik sudlarining sudyalarini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshligʻi sifatida qonuniylikni taʼminlash, qonunlarni mamlakatimiz hududida bir holda bajarilishini nazorat qilish funksiyasiga ega boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi Prokuraturasining xolislik bilan faoliyat yuritishi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning oʻrinbosarlarini tayinlash va ularni lavozimidan ozod qilish, keyinchalik bu masalalarni Oliy Majlis Senati tasdigʻiga kiritish vakolatiga ham ega ekanligini alohida taʼkidlash lozim. Davlat boshligʻi mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida katta ahamiyat kasb etuvchi, moliyaviy munosabatlarda alohida oʻringa ega boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatiga masʼul shaxsning nomzodini tanlaydi. Markaziy bankning rahbari, yaʼni bank boshqaruv raisi lavozimiga nomzodni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga tasdiqlash uchun taqdim etadi. Har bir davlatning ekologiya sohasiga taalluqli alohida siyosati mavjud boʻlib, ayniqsa, global muammolar yuzaga kelayotgan bugungi kunda atrof tabiiy muhitni himoya qilish har doimdagidan ham dolzarbroq vazifa boʻlib qolmoqda. Shuning uchun ham ushbu vazifani amalga oshirish davlat hokimiyati organlari taʼsiridan xoli organning mavjud boʻlishini taqazo etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining davlat ekologiya siyosatini amalga oshirishdagi oʻrni benihoya yuqori ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti ushbu qoʻmita raisi lavozimiga nomzodni tanlash va uni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tasdigʻiga kiritish vakolatiga ega. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat rahbari boʻlganligi sababli, hokimiyat boʻlinishi tamoyilidan kelib chiqib, hokimiyat tarmoqlarining oʻzaro kelishgan holda davlat va hokimiyat manfaatlariga xizmat qilishini taʼminlash, davlat hokimiyati faoliyatining samaradorligini oshirish borasidagi imkoniyatni kengaytirish maqsadida Konstitutsiyada quyidagi qoidalar mustahkamlangan: Prezident Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisi lavozimiga saylash uchun nomzodni Senatga taqdim etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining davlat organlarini shakllantirish, mamlakat hududiy birliklari manfaatlarining mushtarakligini taʼminlash, milliy huquqiy tizimni rivojlantirish borasidagi faoliyati unga rahbar boʻlgan shaxsning davlat boshligʻi bilan hamkorlikda oʻzaro kelishib ishlashini, siyosiy jihatdan ular xamfikr boʻlishini taqazo etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti fuqarolarning huquq va erkinliklariga kafolat beradi, shuning uchun ham davlat boshligʻining vakolatlari oʻz mazmuni va mohiyatiga koʻra ushbu kafillikning amalda boʻlishini taʼminlashga xizmat qiladi. Shu oʻrinda ushbu qoida nafaqat Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolariga, balki Oʻzbekiston Respublikasi xududida boʻlgan fuqaroligi boʻlmagan yoki xorijiy davlatlar fuqarolarining huquq va erkinliklariga ham taalluqli ekanligini taʼkidlash joiz. Oʻzbekiston Respublikasi dunyo hamjamiyatining teng huquqli aʼzosi boʻlib, Asosiy qonunimizda umuminsoniy qadriyatlarni himoya qilish davlat hokimiyatining asosiy vazifasidir, degan gʻoya mustahkamlangan. Konstitutsiyamizda belgilangan asosiy prinsiplardan biri insoniy qadriyatlarni ulugʻlash, targʻib qilish va muhofaza qilish hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari butun davlat hokimiyati faoliyatini inson hayoti, erkinligi, shaʼni, qadr-qimmati va daxlsiz huquqlarini himoya qilish uchun safarbar etishga qaratilgan. Bunda Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishini taʼminlash Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentiga jiddiy masʼuliyat yuklaydi. Konstitutsiya va qonunning ustunligini himoya qilish, mamlakatda adolat va qonuniylikni oʻrnatish davlat boshligʻining ustuvor vazifasidir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshligʻi boʻlganligi sababli davlat nomidan mukofotlar, malakaviy va faxriy unvonlar berish vakolatiga ega. Davlat mukofotlari shaxsning davlat va jamiyat oldidagi xizmatlari evaziga berilib, uni maʼnaviy jihatdan ragʻbatlantirish hisoblanadi. Malakaviy unvon shaxsning muayyan soha boʻyicha tajribali mutaxassis sifatida tan olingani, uning maʼlum bir yutuq va natijalarga erishgani, sohani rivojlantirishga qoʻshgan hissasi uchun, faxriy unvon esa, shaxsning uzoq yillik halol va mashaqqatli mehnat faoliyatini taqdirlash uchun beriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti shaxslarning huquqiy maqomiga tegishli vakolatlarini amalga oshirar ekan, shaxslarni Oʻzbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish, siyosiy boshpana berishga oid masalalarni hal qiladi. Ushbu moddaning oxirgi bandida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlarini amalga oshirishni boshqa organlar hamda mansabdor shaxslarga topshirishi mumkin emas, degan qoida mustahkamlangan. Dyemak, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti oʻz vakolatlarini bevosita oʻzi amalga oshirishga xaqlidir. Hech bir davlat organi yoki mansabdor shaxs tomonidan uning vakolatini oʻzlashtirilishiga yoʻl qoʻyilmaydi. Davlat siyosatining muhim yoʻnalishlari har bir ijtimoiy sohaga tegishli boʻlib, ijro hokimiyati orqali boshqaruvni tashkil etishda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlarini alohida taʼkidlash maqsadga muvofiqdir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti ijro hokimiyatini shakllantirish vakolati orqali ularga taʼsir etish, qonunlarni ijro etilishini kuchli nazorat qilish vositasiga ega boʻladi. Ijro hokimiyatini shakllantirish hamda oliy mansabdor shaxslarni lavozimiga tayinlashdagi ishtiroki bilan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini, ularning hamkorligini taʼminlashga erisha oladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining ijro hokimiyati faoliyatini tashkil etish bilan bogʻliq asosiy vakolatlari 2007-yil 11-aprelda qabul qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish toʻgʻrisida”gi Konstitutsiyaviy qonunda yanada aniq belgilab qoʻyildi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti ijro hokimiyatining faoliyati uchun shaxsan masʼuliyatli hisoblangan Bosh vazir lavozimiga nomzodni koʻrib chiqishi hamda tasdiqlashi uchun Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga taqdim etadi hamda Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vazirini qonun talablari asosida lavozimidan ozod etishga haqli. U Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi aʼzolarini Bosh vazir taqdimiga koʻra lavozimlarga tasdiqlaydi va ozod qiladi. Prezident davlat boshligʻi sifatida mahalliy davlat hokimiyati organlarini shakllantirish hamda ular faoliyatini nazorat qilish funksiyasini amalga oshirishda quyidagi vakolatga ega: viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki oʻz shaʼni va qadr-qimmatiga dogʻ tushiradigan xatti- harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident oʻz qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqlidir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti oʻz vakolatini amalga oshirishda huquq ijodkori sifatida namoyon boʻlishi 110-modda. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti. Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega boʻlgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qonunchilikni mustahkamlash, milliy huquq tizimini rivojlantirish, ayniqsa, Konstitutsiya va qonunlarni hayotga tatbiq qilish bilan bogʻliq faoliyati ushbu moddada oʻz aksini topgan. Sharhlanayotgan modda Konstitutsiya va qonun ustuvorligini taʼminlash prinsipini oʻzida ifodalar ekan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti oʻz vakolatini amalga oshirishda huquq ijodkori sifatida namoyon boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari farmon, qaror va farmoyish shaklida chiqariladi. Ushbu hujjatlar davlat boshligʻi tomonidan Konstitutsiya va qonunlarga asosan qabul qilinganligi uchun ham umummajburiy ahamiyat kasb etadi va ularning butun mamlakat hududida birdek amal qilishi taʼminlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmon, qaror va farmoyishlarining ijrosini taʼminlash tegishli davlat hokimiyati organlariga, mansabdor shaxslarga yuklatiladi. Har bir organ oʻz vakolatlari doirasida, amaldagi konstitutsiya va qonun normalari asosida oʻzining huquqiy aktlarini chiqaradi. Davlat boshligʻi fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafilidir. Shu nuqtai-nazardan, qonun normalari talabidan kelib chiqqan holda, ularning ijrosini taʼminlash yuzasidan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti farmon, qaror va farmoyishlar qabul qiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining normativ huquqiy hujjatlari uning vakolatlari doirasida qabul qilinadi hamda rasmiy manbalar orqali aholiga yetkaziladi. 111-modda. Qonunchilik palatasi yoki Senat tarkibida ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib boʻlmaydigan ixtiloflar yuz berganda yoxud ular bir necha marta Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, shuningdek Qonunchilik palatasi bilan Senat oʻrtasida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib boʻlmaydigan ixtiloflar yuz berganda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilgan qarori asosida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilgan taqdirda yangi saylov uch oy mobaynida oʻtkaziladi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati favqulodda holat amal qilishi davrida tarqatib yuborilishi mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat hokimiyati organlari faoliyatini Konstitutsiya va qonunlar talabi doirasida boʻlishligini taʼminlash chora-tadbirlarini koʻradi. Ushbu moddada qonun chiqaruvchi hokimiyat tarmogʻining faoliyatida uchrashi mumkin boʻlgan salbiy holatlar va ularning oqibatida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining maʼlum bir chora-tadbirlar koʻrish vakolatlari mustahkamlangan. Zero, jamiyat hayotida siyosiy kurashlarning murosasiz koʻrinishi yuzaga kelmasligining hech qanday kafolati boʻlmaganidek, bunday holat yuz berganida davlat boshligʻi qanday chora koʻrishi mumkinligini belgilash maqsadga toʻla muvofiqdir. Xorijiy davlatlar konstitutsiyalarida ham davlat boshligʻi tomonidan parlamentni yoki uning palatalaridan birini tarqatib yuborish huquqi mustahkamlangan. Masalan: Italiyada Prezident hukumat talabi bilan parlamentning har ikki palatasini tarqatib yuborish huquqiga ega. Polshada faqat quyi palata tarqatilishi mumkin. Shuningdek, Ukraina, Vengriya, Chexiya, Rossiya Federatsiyasi kabi davlatlarda ham parlament turli asoslarga koʻra muddatidan oldin tarqatib yuborilishi nazarda tutilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshligʻi sifatida davlat hokimiyati organlarini oʻzaro bahamjihat ishlashini taʼminlash barobarida, har bir hokimiyat tarmogʻi tizimining ham samarali faoliyat yuritishiga oid masʼuliyat egasi hisoblanadi. Ayniqsa, davlatning qonun chiqaruvchi hokimiyatini amalga oshiruvchi Oliy Majlis palatalarining normal faoliyat yuritishi davlat mexanizmining bir maromda ishlashi uchun xizmat qiladi. Ular faoliyati bilan bogʻliq salbiy holatlarning yuzaga kelishini oldini olish mamlakat boshligʻi zimmasidagi burchdir. Davlat boshligʻi, birinchidan, qonunchilik palatasida yuzaga kelgan ixtiloflar; ikkinchidan, senat tarkibida yuzaga kelgan ixtiloflar; uchinchidan, ikki palata oʻrtasida yuzaga kelgan ixtiloflar qonunchilik hokimiyati - Oliy Majlis oldida turgan vazifalarni oʻz vaqtida bajarishiga imkon bermasa hamda ushbu ixtiloflarning oldini olish imkoniyati topilmasa, toʻrtinchidan, Oliy Majlis palatalari bir necha bor Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid qarorlar qabul qilinganida Oliy Majlis palatalaridan birini yoki har ikkisini ham tarqatib yuborishi mumkin. Buning uchun Prezident Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qaror qabul qilishi lozim. Bunda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyaviy sudning Oliy Majlis palatalarining qabul qilgan qarorlari respublika Konstitutsiyasiga zid deb topilishi yuzasidan bergan xulosasiga yoki ular tarkibida yuzaga kelgan ixtiloflarni bartaraf etishning iloji yoʻq, degan toʻxtamiga asoslanib chora koʻradi. Davlat boshqaruvida Prezident yetakchilik qiladigan tizim joriy etilgan mamlakatlarda davlat boshligʻi oʻz tashabbusi bilan qonunchilik hokimiyatini yoxud uning birorta palatasini tarqatib yuborishi mumkin emas, shuning uchun ham ushbu qoidaning milliy qonunchiligimizdagi aksi oʻziga xos huquqiy pretsedent hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi Oliy Majlisni yoxud uning palatalaridan birini faqat Konstitutsiyaviy sud bilan maslahatlashgan holda tarqatib yuborishga haqli. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriga asosan, Oliy Majlisning biror palatasi yoxud har ikki palatasi ham tarqatib yuborilgan taqdirda, yangi saylov uch oy mobaynida tegishincha palata yoki palatalar tarkibini saylash uchun oʻtkazilishi lozim. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi va Senat favqulodda holat joriy etilgan davrda tarqatib yuborilishi mumkin emas, chunki favqulodda holatning joriy etilishi bejiz boʻlmaydi, albatta. Aksincha, mamlakat, davlat va xalq oldidagi real xavf yoki muammoning mavjudligi, davlat hokimiyati organlarining yanada jipslashuvini talab qiladi. 112-modda. Oʻzbekiston Respublikasining amaldagi Prezidenti oʻz vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtincha Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida qonunga toʻliq muvofiq holda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi oʻtkaziladi. Sharhlanayotgan ushbu modda davlat hokimiyati faoliyatida uzluksizlikni taʼminlash tamoyili talabini oʻzida ifodalab, davlat organlari vakolatini oʻz vaqtida amalga oshirish shartligi nuqtai-nazaridan kelib chiqib, konstitutsiya darajasida davlat boshligʻining oʻz vazifasini betobligi sababli bajara olmay qolganida, bunday holatda vujudga kelish ehtimoli boʻlgan muammolarni bartaraf etish tartibini belgilaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining betobligi, avvalambor, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari qoʻshma qaroriga koʻra tuzilgan Davlat tibbiy komissiyasi xulosasi bilan tasdiqlanishi lozim. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining yengil kasalliklarga chalinishi Davlat tibbiy komissiyasini tuzishga asos boʻlmaydi. Davlat tibbiy komissiyasi mazmunan davlat boshligʻining betobligi unga oʻz vakolatlarini amalga oshirishga imkon bermaydi, deb xulosa bergan taqdirda, Oliy Majlis palatalarining favqulodda qoʻshma yigʻilishini oʻtkazish talab etiladi. Ushbu yigʻilish oʻn kunlik muddat ichida oʻtkazilib, har ikki palata aʼzolari, yaʼni deputatlar hamda senatorlar orasidan uch oygacha boʻlgan muddatga Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini vaqtincha bajaruvchi saylanadi. Ushbu qoida demokratik talablar, dunyo hamjamiyati tomonidan tan olingan tamoyillarga toʻla muvofiqdir. Chunki xalq tomonidan saylangan deputatlardan, senatorlardan, yaʼni xalq vakillari ichidan vaqtincha Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchining saylanishi davlat hokimiyatining birdan-bir manbai xalq degan qoidaning yorqin ifodasidir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga oʻtkaziladigan umumxalq saylovini Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini vaqtincha bajaruvchi saylanganidan soʻng, uch oylik muddat ichida oʻtkazish shartligi bejiz mustahkamlanmagan. Bunday holatda bevosita saylovchilar tomonidan Prezidentning saylanishi tamoyili talabidan kelib chiqib, qonunda belgilangan tartibda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga umumxalq saylovi oʻtkazilishi nazarda tutilgan. Ushbu moddada belgilangan holat xorijiy mamlakatlarning milliy qonunchiligida qanday aks etganini quyidagi misollarda koʻrishimiz mumkin. Masalan, AQSHda davlat boshligʻining oʻz vazifasini amalga oshirish imkoniyati boʻlmagan taqdirda, uning vazifasi AQSH vitse-prezidenti tomonidan, uning vakolat muddati tugaguniga qadar amalga oshiriladi. Fransiyada respublika prezidenti vazifasini vaqtincha bajarish parlamentning yuqori palatasi - Senat raisiga yuklatilgan. Bunday holat, yaʼni aniq bir mansabdor shaxs yoki organga davlat boshligʻi vazifasini bajarish imkoniyatining qonunda nazarda tutilishi bunday imkoniyatni ular tarafidan qoʻlga kiritishga xarakat boʻlmasligi kafolatini bermaydi. Shuning uchun ham milliy qonunchiligimizda davlat boshligʻi vazifasini vaqtincha bajarish yuzasidan belgilangan qoida konstitutsiyaviy tuzumning barqarorligini taʼminlaydi. Xorijiy mamlakatlarda prezidentning betobligi tufayli oʻz lavozimidan ozod etilishiga misol qilib, 2000-yilda isteʼfoga chiqqan Xorvatiya hamda Peru davlat rahbarlarini keltirish mumkin. 113-modda. Vakolati tugashi munosabati bilan isteʼfoga chiqqan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti umrbod Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati aʼzosi lavozimini egallaydi.. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddati tugashi bilan bogʻliq boʻlgan ushbu moddadagi qoida, avvalo, davlat va jamiyat aʼzolarining manfaati nuqtai-nazaridan kelib chiqqan holda mustahkamlangan. Chunki davlat boshligʻi vazifasini bajarib kelgan shaxs davlat va jamiyat boshqaruvida katta tajriba toʻplaydi. Uning siyosat, iqtisod hamda ijtimoiy hayotning barcha soha yoʻnalishlariga tegishli bilimi, mamlakat taqdiri boʻyicha oʻta masʼuliyatli faoliyat tajribasi isteʼfoga chiqqanidan soʻng ham davlat va xalq manfaatlariga xizmat qilishi lozim. Bundan tashqari, ushbu qoidaning mohiyatidan, davlat va jamiyat boshqaruvini maʼlum muddat amalga oshirgan shaxsga hurmat va ehtirom koʻrsatilayotganligini ham anglash mumkin. Muayyan vaqt davlat boshligʻi vakolatiga ega boʻlgan shaxsda senat aʼzosi boʻlish va umrbod ushbu lavozimda qolish huquqining mavjudligi, sobiq prezidentning shaxsiy daxlsizligiga kafolat sifatida ham namoyon boʻladi. Eng asosiysi, isteʼfoga chiqqan sobiq davlat boshligʻining davlat organlari tizimida oʻz oʻrniga ega boʻlgan, vakolatining mazmuniga koʻra ham asosiy vazifasi davlat boshqaruvi sohasiga tegishli boʻlgan organ - Senatdan oʻrin olishi jamiyat barqarorligini yanada mustahkamlaydi. “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi konstitutsiyaviy qonun loyihasi keng jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilgan edi. Muhokama davomida xalqimizdan qonun loyihasini aksariyati, ya’ni ko‘pchiligi inobatga olindi. Konstitutsiyaviy komissiya avvalo xalqimizning fikri, takliflari o‘rganildi, shundan so‘ng Konstitutsiyaviy loyihasi 2022-yil 2-iyunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev Konstitutsiyaviy komissiya a’zolari bilan uchrashdi va o‘zining bir qator takliflarini 2023-yilning 6-mart kuni esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish yuzasidan xalqimiz tomonidan kelib tushgan takliflar yakunlari bo‘yicha Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a’zolari, Oliy sud rahbariyati bilan uchrashib, maslahatlashuv o‘tkazdi. xalqdan olindi, xalqning umumxalq muhokamasiga chiqarildi, xalq vakillari – deputat va senatorlar uchun ikki qism ovoz bilan referendumga qo‘shimcha ovoz berishdi, oxirgi so‘zni ham xalq aytdi, toki barchaning ovozi, u kim bo‘lishidan qat’i Xalqimizning takliflari asosida Konstitutsiya loyihasidagi moddalr soni amaldagi 128 tadan 155 taga, normalar soni 275 tadan 434 taga oshdi. Ya’ni asosiy yildan to shu kungacha 63 ta davlat, 2000-yildan 2023-yil mart oyigacha esa 47 ta davlat Konstitutsiyasini yangilangan, o‘zgartishlar kiritgan. O‘zbekiston dunyoning rivojlangan davlatlari safiga qo‘shilmoqda. Bu shunchaki orzu yoxud balandparvoz gap emas. Aksincha, yaqin istiqbolga mo‘ljallangan strategik maqsaddir. Taraqqiyot esa Valyuta – davlatning pul birligi bo‘lib, pul tizimining asosiy elementi hamda Har bir mustaqil mamlakat o‘z milliy valyutasiga ega. Ayni paytda yer yuzida O‘z navbatida O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasi so‘m ham mustaqil davlatimizning asosiy belgilaridan biri hisoblanadi. Lekin eng qizig‘i Konstitutsiyamizda milliy valyutamiz bo‘lgan so‘m haqida biror og‘iz gapirilmagan. Balki bu Konstitutsiya so‘m muomalaga kirganidan bir necha yil avvalroq qabul qilingani bilan bog‘liqdir. Lekin baribir ham Bosh qomusimizda asosiy ramzlarimizdan biri bo‘lgan so‘m haqida alohida modda yo‘qligi g‘alati. Shu sababli mazkur bo‘shliq to‘ldirilmoqda va Konstitutsiyamizga milliy valyutamiz haqidagi normalar qo‘shish taklif etilmoqda. Shuni inobatga olish kerakki, Konstitutsiya loyihasida pul birligini muomalada bo‘lishi uning muomuladan olinishini tartibga soluvchi sub’ekt – ya’ni Markaziy Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonunchiligida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi o ‘ Valyutaga oid Qonunchilikda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi: yuta kursi — chet el valyutasining O‘zbekiston Respublikasi valyutasiga nisbatan valyutani nazorat qilish — valyutani nazorat qiluvchi organlarning valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonunchilik talablariga rezidentlar va norezidentlar valyuta operatsiyalari — valyuta qimmatliklariga bo‘lgan mulk huquqining va boshqa huquqlarning o‘tishi bilan bog‘liq operatsiyalar, valyuta qimmatliklaridan to‘lov vositasi sifatida foydalanish, valyuta qimmatliklarini O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish, jo‘natish va o‘tkazish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish, jo‘natish va o‘tkazish, rezidentlar va norezidentlar o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi valyutasidagi operatsiyalar; utani tartibga solish — valyuta qimmatliklarining muomalada bo‘lish tartibini, tliklari — chet el valyutasi, nominali chet el valyutasida ifodalangan qimmatli qog‘ozlar va to‘lov hujjatlari, norezidentlar tomonidan chiqarilgan, nominalga ega bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar, sof quyma oltin; chet el valyutasi — muomaladagi hamda chet davlat (chet davlatlar guruhlari) hududida naqd to‘lovning qonuniy vositasi bo‘lgan pul belgilari, shuningdek muomaladan chiqarilayotgan yoki muomaladan chiqarilgan, ammo almashtirilishi lozim bo‘lgan pul belgilari, chet davlatlarning (chet davlatlar guruhlarining) pul birliklarida hamda xalqaro pul birliklarida yoki hisob-kitob birliklarida bank hisobvaraqlarida va omonatlarida turgan mablag‘lar; chet el valyutasi bilan bog‘liq bo‘lgan hosilaviy moliya vositalari (valyuta derivativlari) — chet el valyutasini sotib olish va sotish bo‘yicha shartnomalar bo‘lib, ushbu shartnomalar bo‘yicha majburiyatlarni bajarish muayyan muddat o‘tgach yoki chet el valyutasining miqdoriga yoxud uning kursi o‘zgarishiga qarab O‘zbekiston Respublikasi valyutasi (milliy valyuta) — O‘zbekiston Respublikasining pul birligi (so‘m). V a l y u t a g a o i d q c h i l i k rezidentlar va norezidentlarning valyuta operatsiyalariga davlat organlarining qonunga xilof ravishda aralashuviga yo‘l qo‘yilmasligi. AQSh, Buyuk Britaniya, Turkiya, Xitoy, Hindiston, Misr... Bular – dunyoning qudratli mamlakatlari. Janubi-Sharqiy Osiyo,t Yevropa Ittifoqi, Yaqin Sharq, Hamdo‘stlikning boshqa qator davlatlaridan ham o‘rnak oladigan jihatlarimiz ko‘p. martabali mehmonlarning jam bo‘lishi katta voqelik. Muhimi, qo‘yilgan qadam to‘g‘ri va oqilona. Ezgu tashabbus o‘zini oqlamoqda. Chunki o‘tgan yili Toshkent Quvonarlisi, mazkur xalqaro anjuman iqtisodiyotimiz uchun zarur bo‘lgan latformasi bo‘lib xizmat qildi. Avvalo, xorijlik sarmoyadorlar yurtimizdagi imkoniyatlar, yaratilgan qulay investitsiyaviy muhit va jozibador yo‘nalishlar bilan yaqindan tanishdi. Ikki kun davomida qishloq xo‘jaligi, qurilish, “yashil” texnologiya, to‘qimachilik, charm va ipak sanoati, bank, moliya, kimyo texnologiyasi, raqamlashtirish kabi turli yo‘nalishlarni qamrab olgan 30 ga yaqin munozara, davra suhbati va uchrashuvlarda Pirovardida yakuniy natijalar ham o‘tkan yilgi forumnikidan yuqori bo‘ldi. Ya’ni avvalgi yilgi mazkur xalqaro anjuman doirasida jami 7,8 milliard AQSh dollarilik 105 ta hujjat imzolangan bo‘lsa, bu yil 11 millard dollarga teng 164 ta k e l 10 Binobarin, hamkorlik bitimlari o‘z vaqtida va sifatli amalga oshirilishi uchun “Yo‘l xaritasi” ishlab chiqilib, har bir loyihaning ijrochisi hamda bajarilish muddati habbuskori – Prezidentimiz. Davlat rahbarining bevosita mazkur anjumanga tashrif buyurib, nutq so‘zlashini xorijiy sarmoyadorlar respublikada olib borilayotgan basti bilan, oydin va oshkora ko‘rsatib berildi. Jumladan, O‘zbekistonda ro‘yobga chiqarilayotgan turli investitsiyaviy loyihalarning shaffofligi va mazkur yo‘nalishda b y u r o k r a t i k y o ‘ Negaki, bugun global dunyoda o‘zaro ishonchga asoslangan munosabatlarga n emas. Buning uchun, avvalo, investorlarga ma’qul keladigan islohotlarni amalga oshirish kerak. O‘zbekiston ayni shu yo‘lda dadil qadamlar tashlamoqda. Birinchi forumdan keyin o‘tgan bir yil ichida davlatimiz iqtisodiyotini yanada erkinlashtirish, biznesga keng yo‘l ochish, bu kafolatlarni mustahkamlash bo‘yicha tizimli islohotlarni yangicha shiddat va sur’atda Jumladan, mintaqamizda eng qulay fiskal tizimni yaratish yuzasidan katta odimlar tashlandi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 20 foizdan 12 foizga tushirildi. Shuningdek, QQSni eksportchi korxonalarga 7 kun ichida qaytarish mexanizmi joriy qilingani, soliq va bojxonada o‘zaro hisobga olish yo‘lga qo‘yilgani tadbirkorlarga 10 G‘ulomov S. O‘zbekiston kelajakka sarmoya kiritmoqda // Xalq so‘zi, 2023-yil 12-may, №97 (8440). O‘zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlarni joriy qilish huquqi O‘zbekiston Respublikasining Oliy Bundan tashqari, xorijiy investorlarning o‘z aksiyalaridan oladigan dividendlari uch yil muddatga soliqdan ozod qilindi, ular uchun foyda solig‘i 20 foizdan 12 foizga tushirildi. Muhimi, soliq va bojxona qonunlariga yangi yoki og‘irlashtiruvchi javobgarlik choralari kiritilmasligi qat’iy belgilab qo‘yildi. 2023-yil 1-maydan boshlab 2025-yil 1-yanvarga qadar ish beruvchilarga (byudjet tashkilotlari, davlat korxonalari, ustav jamg‘armasi (kapitali)da davlat ulushi 50 foiz va undan ortiq bo‘lgan yuridik shaxslar, shuningdek, ijtimoiysoliqni 1 foiz stavkada qo‘llovchilar bundan mustasno) ular tomonidan 25 yoshdan oshmagan soliq summasi Davlat byudjetidan to‘liq qoplab beriladi (26.04.2023 11 Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qaysi davlat faol investitsiya siyosatini yuritgan bo‘lsa, o‘z iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga erishgan. Shu bois sarmoya, bu – sohaning mdrayveri, sodda qilib aytganda, yuragi, deb e’tirof etiladi. Iqtisodiyotdagi ijobiy natijalar esa ijtimoiy sohada to‘planib qolgan muammolarni nib ish tutmaydi. Ular boshqa davlatda o‘z biznesini ochishdan, ya’ni pul tikishdan avval barcha omillarni puxta o‘rganadi. Masalan, mablag‘ kiritilayotgan Prezidentimiz tomonidan 2018-yil 1-avgustda imzolangan “O‘zbekiston to‘g‘risida”gi Farmon mazkur yo‘nalishdagi muhim islohotlar ijrosiga qaratilgan. Ushbu hujjatga ko‘ra, yurtimizga sarmoya kiritgan chet el fuqarolari va fuqaroligi b o ‘ l m a 11 Saidova D. Ijtimoiy soliqning pasaytirilgan stavkasini qo‘llash // Soliq va bojxona xabarlari, 2023-yil 30-may, №22 maytirildi. Xorijdan kiritiladigan sarmoya asosida tashkil etiladigan korxonaning ishtirokchisi sifatida chet ellik yuridik shaxs qatnashishi shartligi to‘g‘risidagi talab ham bekor qilindi. Bunday korxonalar ustav fondining eng kam miqdori 600 million so‘mdan (kamida 76 ming dollar) 400 million so‘mgacha (50 ming dollarga) kamaytirildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi mamlakat iqtisodiyotining ustuvor sohalariga katta miqdorda sarmoya kiritgan chet el fuqarolariga “Faxriy fuqaro” maqomini berish tartibini joriy etish bo‘yicha takliflar kiritadigan bo‘ldi. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yer uchastkasini 50 yilgacha, lekin arizada ko‘rsatilganidan kam bo‘lmagan muddatga investitsiya loyihalarini amalga oshirish ob’ektlari, madaniy-ko‘ngilochar majmualar, maishiy xizmat ko‘rsatish ob’ektlari, ta’lim hamda tibbiyot tashkilotlari, yo‘l infratuzilmasi va boshqalar) qurish uchun Bundan tashqari, “investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunda o‘z aksini topgan yurtimizda investorlar uchun soliq yukini pasaytirish va quvvatlashga yo‘naltirilgan siyosat hamda soliq-tarif boshqaruvi islohotlari jadal sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda to‘plamgan boy tajribalar, amalga oshirilgan yutuq hamda kamchiliklarini ilmiy jihatdan tanqidiy tahlil qilish milliy iqtisodiyotimiz taraqqiyoti uchun har tomonlama dastak vazifasini o‘tayapti. yilga takomillashib, o‘zgarib bormoqda. Investitsiyalarni jalb etish, ularni eksport va import qilish, sarmoyadorlar manfaatlarini himoyalash bilan bog‘liq masalalar shular jumlasidan. Qolaversa, jahonda chet el kapitalini jalb etish bo‘yicha Rivojlangan mamlakatlarda investitsiyaviy muhit jozibadorligini ta’minlashga xizmat qiladigan innovatsion instrumentlarning turli ko‘rinishlari yaratilayotir. O‘zbekiston ana shunday davlatlar bilan hamqadam bo‘lishga intilyapti. Xorijiy sarmoyadorlarga turli moliyaviy imtiyozlar va huquqlar berilib, bozor infratuzilmasi shakllantirilmoqda. Bu haqda so‘z ketganda, avvalo, mamlakatning doirasida keng ko‘lamli demokratik islohotlarni amalga oshirish yo‘li tanlaganini ta’kidlamoqchiman. rligini ta’minlash, raqobatni rivojlantirish, korrupsiyaga qarshi keskin kurash olib borish kabi muhim yo‘nalishlarni o‘zida mujassam etgan. Xususan, 2017-yilda milliy valyutamiz – so‘mning erkin konvertatsiyasi joriy barcha cheklovlar olib tashlandi. Bank va yirik korxonalarimiz ilk bor xalqaro reytinglarini qo‘lga kiritib, jahon moliya bozorlariga chiqdi. Dunyo miqyosida O‘zbekiston Respublikasining pul birligi so‘mdir. So‘m O‘zbeskiton Respublikasining butun hududida yagona cheklanmagan qonuniy to‘lov vositasidir. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki O‘zbekiston Respublikasining hududida qonuniy to‘lov vositalari sifatida pul belgilarini muomalaga kiritishda va ularni Investitsiyalar oqimi mamlakatning ochiqligiga ham bog‘liq. Shundan kelib chiqqan yaratildi. Yana 60 ga yaqin mamlakat fuqarolari esa yengillashtirilgan tartibda viza oladigan bo‘ldi. Shu asnoda mazkur ko‘rsatkichlar bo‘yicha O‘zbekiston mintaqadagi eng ochiq davlat maqomini qo‘lga kiritgan. Yana bir muhim omil: investorlar korrupsiya keng ildiz otgan davlatga borishni xohlamaydi. Mamlakatimizda mazkur illatga qarshi kurashish davlat siyosatining eng ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Bu boradagi sa’y-harakatlarni kuchaytirish quqlari kengashiga a’zo etib saylandi. O‘zbekistonni qonun va adolat mustahkam qaror topgan demokratik davlatga aylantirish, mustaqil va kuchli sud-huquq tizimini shakllantirish eng oliy maqsadlardan biri sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish va so‘z erkinligini ta’minlash bo‘yicha zarur chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ommaviy axborot vositalarini chinakam “to‘rtinchi hokimiyat”ga aylantirish, davlat erishilayotgani e’tiborga molik. Xullas, insonning eng asosiy huquq va erkinliklarini kafolatlash uchun Konstitutsiyamizning yangi tahriri qabul qilindi. Unda ko‘p yillar davomida mamlakatimizning turli “qora ro‘yxat”larga kiritilishi uchun sabab bo‘lgan majburiy mehnat, jumladan, bolalar mehnatiga to‘liq barham berilgani muhrlab qo‘yildi. Buning e’tirofi sifatida xalqaro kaolitsiyasi – “Cotton Campaign” hamda jahondagi mashhur brendlar tomonidan O‘zbekiston paxtasi va to‘qimachilik mahsulotlariga nisbatan ilgari o‘rnatilgan boykot bekor qilingani, mamlakatimiz bilan yana hamkorlik aloqalari o‘rnatilganini alohida ta’kidlamoq joiz. Soliq siyosati ha biznes sohasini rahbatlantirishga xizmat qilmoqda. So‘nggi yillarda soliqlarning umumiy soni 13 tadan 9 taga tushirildi. Mol-mulk, shaxsiy daromad va ijtimoiy solshiq stavkalari ikki barobar pasaytirildi. Shu bilan birga, import bo‘yicha 6 mingga yaqin boj stavkalari ham kamaytirildi. Shuningdek, o‘tgan 6 yil ichida 200 ga yaqin litsenziya va ruxsatnomalar bekor qilindi yoki soddalashtirildi. Tadbirkorlik sub’ektlari zimmasidagi soliq yukin yanada kamaytirish hamda soliq ma’murchiligini takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni aytmasa ham bo‘ladi. Bunday yangilanishlar natijasida O‘zbekistonning mintaqadagi iqtisodiyoti eng yuqori do‘iversifikatsiya qilingan mamlakat sifatidagi maqomi yanada Bir yilning o‘zida 100 mingga yaqin yangi korxonalaor tashkil qilindi, islohotlar boshlangan 2017-yildagiga nisbatan 3 barobar oshdi, 1 millionga yaqin aholi kambag‘allikdan chiqarilib, kambag‘allik darajasi 17 foizdan 17 foizga r d a m a z k u r k o ‘ 12 O‘zbekistonda “yagona darcha” tamoyili asosida xorijiy sarmoyadorlar bilan asosida xorijiy sarmoyadorlar bilan ishlash bo‘yicha mutlaqo yangi tizim joriy etildi. k xorijiy investitsiyalar hajmi 3,5 barobar oshib, oxirgi 5 yilda ularning umumiy qiymati 25 millard dollarni tashkil etdi. Buning hisobidan 59 mingta investitsiya loyihasi amalga oshirilgani mamlakatimizda 2,5 milliondan ortiq yangi ish o‘rinlarini yaratishga munosib hissa bo‘lib qo‘shildi. Shuningdek, to‘qimachilik, charm-poyabzal, farmasevtika, elektrotexnika, kimyo va neft-kimyo, qurilish materiallari, oziq-ovqat sanoati va boshqa ko‘palb sohalardagi qayta ishlash darajasi olib chiqildi hamda eksportning yillik hajmi salkam 20 millard dollarga yetdi. Oltin- valyuta zaxiralari esa 27 milliard dollardan 35 milliard dollarga ko‘paydi. Eng katta va muhim yutuq esa O‘zbekistondagi yangilanishlarning ortga qaytmaydigan muqarrar tus olganidir. E’tiborlisi, Taraqqiyot strategiyasi 12 G‘ulomov S. O‘zbekiston kelajakka sarmoya kiritmoqda // Xalq so‘zi, 2023-yil 12-may, №97 (8440). h, xususiy mulk daxlsizligi va gender tenglikni ta’minlash kabi muhim vazifalarga 2030-yilda O‘zbekiston qaysi o‘rinda bo‘ladi? “Inson qadri uchun” g‘oyasini siyosiy barqarorlikni ta’mtinlashga, keng ko‘lamli ma’muriy islohotlarni amalga oshirish hamda raqamlashtirishni joriy etish orqali biznes uchun yanada qulay sharoit yaratishga, davlat boshqaruvi tizimining natijadorligini oshirish yo‘li bilan ishbilarmon hamda tadbirkorlarga ko‘mak beradigan, ixcham va yuqori samarali Bu yo‘lda mamlakatimiz rahbari tashabbusi bilan davlatning iqtisodiyotdagi qaratilmoqda. Xususan, xalqaro moliya institutlari va xorijiy konsalting kompaniyalari ko‘magida davlat aktivlarini xususiylashtirish orqali 2026 yilga qadar hisobidan 25 dan ortiq faoliyat turlari bo‘yicha monopoliyalarni tugatish, tijorat Mamlakatimizda xorijiy investorlar bilan birgalikda davlat-xususiy sheriklik mexanizmini joriy etgan holda, energetika, transport, sog‘liqni saqlash, ta’lim, infratuzilmani rivojlantirish va yo‘l qurilish sohalarida umumiy qiymati 15 milliard O‘zbekiston jahon bozorlariga katta miqdordagi mahsulotlar chiqarishni maqsad qilgan. Bunda mamlakatimizning yaqin yillarda Jahon savdo tashkilotiga to‘laqonli a’zo bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Hozirning o‘zida respublikamizda mahsulot ishlab chiqaruvchilar erkin savdo orqali 280 million iste’molchisi bo‘lgan mintaqaviy bozorlarga chiqyapti. Binobarin, Yevropa Ittifoqining kengaytirilgan preferensiyalar tizimi “GSP +” doirasida O‘zbekistondan 6 mingdan ortiq mahsulot turlarini Ye\vropa bozoriga imtiyozli shartlarda eksport qilish yo‘lga qo‘yilmoqda. Shuningdek, milliy eksportchilarimizga qo‘shimcha imkoniyatlar yaratish uchun imtiyozli hamda erkin savdo bitimlarini imzolash bo‘yicha aniq choralar ko‘rilayotir. Davlatimiz rahbari Markaziy va Janubiy Osiyoning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlashag qaratilgan tarixiy tashabbusni ilgari surdi. Bu bejiz emas. Mavjud mahsulotlarni Transafg‘on temir yo‘li orqali Janubiy Osiyoga, “O‘zbekiston – Qirg‘iziston - Xitoy” temir yo‘li bilan Osiyo Tinch okeani mintaqasiga hamda mamlakatlariga yetkazish uchun imkoniyatlar yaratiladi. Ko‘rilayotgan chora- Umuman olganda, amalga oshiriladigan yangilanishlar natijasida kelgusi 5 yilda yalpi ichki mahsulot hajmini 100 milliard dollarga, yillik eksport miqdorni esa 30 milliard dollarga yetkazish ko‘zda tutilgan. Xususiy sektorning yalpi ichki Bularning barchasi O‘zbekistonning 2030-yilga borib aholisi o‘rtadan yuqori daromad oladigan davlatlar qatoridan joy olishida poydevor vazifasini o‘taydi. Shu ishlash uchun tinch-xavfsiz makon sifatida tanilgani investorlarning yurtimizga bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi. Ana shunday izchil islohotlarni ro‘yobga chiqarishda mamlakatimiz, birinchi Bugungi kunda O‘zbekiston Qurolli Kuchlari mamlakatimiz xavfsizligi va barqarorligi, sarhadlarimiz daxlsizligini ta’minlashga qodir bo‘lgan, harakatchan va qo‘shnilarning tayyorgarlik darajasi tubdan o‘zgardi. Harbiy qism va poligonlardagi infratuzilma, askor va ofitserlarning sharoitlari yaxshilandi. xalqaro armiya o‘yinlarida harbiylarimiz faxrli o‘rinlarni qo‘lga kiritmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo‘mondoni Shavkat Mirziyoev tomonidan imzolangan bir qator Farmon va qarorlar armiyamizning jagovar imkoniyatlari, harbiy jamoalardagi ma’naviy- Qonunchilik palatasi Mudofaa va xavfsizlik masalalari qo‘mitasi tomonidan 14- yanvar - Vatan himoyachilari kuni munosabati bilan “Milliy armiyamiz – Yangi O‘zbekistonning mustahkam qalqonidir!” mavzusida davra suhbati o‘tkazildi. Mamlakatimiz geostrategik joylashuvining o‘ziga xosligi, mintaqada vujudga kelayotgan harbiy-siyosiy holat hisobga olingan holda Qurolli Kuchlar birlashmalarining vazifa va tuzilmalari qayta ko‘rib chiqildi. Harbiy boshqaruv tizimi optimallashtirilib, jangovarlik samaradorligi bo‘lmagan, bir-birini takrorlovchi tuzilmalar o‘rniga jagovar brigadalar tashkil etildi. Armiyani yangi qurol-aslaha va zamonaviy harbiy texnika bilan ta’minlash bo‘yicha kompleks O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari O‘zbekiston “Yangi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risidag”i qonunni 152- “Xalq va armiya – bir tanu jon” tamoyili asosida harbiy qismlarning eshiklari jamoatchilik, ayniqsa, yoshlar uchun keng ochildi. Bunday sa’y-harakatlar harbiy xizmatchilarning ma’naviy-ma’rifiy salohiyatini oshiradi, yoshlarda esa milliy armiyamizdan faxrlanish tuyg‘usi va harbiy-vatanparvarlik ruhi ortadi. Toshkent shahrida “G‘alaba bog‘i” yodgorlik majmuasi va uning tarkibidagi “Shon-sharaf” davlat muzeyi hamda viloyat markazlarida “Vatanparvarlik bog‘i”ning barpo etilishi chin ma’noda tarixiy o‘zligimizni himoya qiluvchi muhim manbaga aylandi. Qurolli kuchlarning jagovar shayligi, nufuzi yildan-yilga ortib borayotgani xalqaro maydonlarda o‘tkazilgan musobaqalarda ham ko‘zga yaqqol tashlanmoqda. O‘zbekiston Mudofaa vazirligi jamoalari xalqaro armiya o‘yinlarida bir necha yildirki, faxrli o‘rinlarni egallab, musobaqalarda o‘ndan ortiq rekordlar yangilandi. “Xalq va armiya – bir tanu bir jondir!” degan tamoyildan kelib chiqib, harbiy-ma’muriy sektorlar va keng jamoatchilikning ishtirokini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. 2023-yilni mamlakatimizda “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili” deb e’lon qilinishi harbiy qismlarda shaxsiy tarkibning jangovar tayyorgarligini, q i z i q i s h l a r i n i q o Harbiy harakatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda Qurolli Kuchlarning tashkiliy-shtat tuzilishi prinsipial jihatdan o‘zgartirildi. Tezkor- strategik boshqaruv, operativ tayyorgarlik va qo‘shinlarni jangovar qo‘llashning Harbiy okruglar tuzilib, Davlat chegaralarini himoya qilish va qo‘riqlashning zamonaviy talablarga javob beradigan tizim shakllantirildi. Harbiy operatsiyalar amalga oshiriladigan eng muhim yo‘nalishlarda harakatchan, yaxshi ta’minlangan bo‘linmalar, birinchi navbatda, sarhadlarimiz daxlsizligi va odamlarimizning tinch- osoyishta hayotini buzishga qaratilgan har qanday yovuz kuchlarning tajovuzkor 13 Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari tashkil etilganining 31 yilligi munosabati bilan vatan himoyachilariga bayram tabrigi // Xalq so‘zi, 2023-yil 14-yanvar, №9 (8352). xatti-harakatlariga qat’iy zarba berishga qodir bo‘lgan maxsus bo‘linmalar tashkil Qurolli Kuchlar qurilishi borasidagi rejalarga muvofiq, qo‘shinlarni modernizatsiya qilish va eng yangi qurol-yarog‘ hamda texnika jumladan, havo aloqa vositalari, alohida va guruh bo‘lib himoyalanish vositalari bilan qayta qurollantirishga qaratilgan chora tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda. Konstitutsiyaga muvofiq Qurolli Kuchlarimizni malakali kadrlar bilan ta’minlash Mudofaa sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: boshqa davlatga qarshi harbiy kuch ishlatmaslik, tajovuzning oldini olish va uni daf etish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi tegishli shartnomalar bilan bog‘langan davlatlarga yordam ko‘rsatish hollari bundan mustasno; xalqaro huquq normalariga muvofiq ravishda kollektiv xavfsizlik tizimlarida ishtirok etish; harbiy-siyosiy bloklarda qatnashmaslik; harbiy qurilishning zamonaviy urushlar va qurolli mojarolarning xususiyatiga monand bo‘lishi; yadroviy va boshqa turdagi yalpi qirg‘in qurollarini ishlab chiqarishni, qayta ishlashni, olishni, saqlashni, tarqatishni va joylashtirishni rad etish; Qurolli Kuchlarning, iqtisodiyotning, aholining, hududning tajovuzni daf etishga doim shay turishi; mudofaaning yetarli darajada bo‘lishi; harbiy xizmat sharafli ekanligini ta’minlash. Bir qator yangi oliy harbiy ta’lim muassasalari faoliyati yo‘lga qo‘yilib, ularda himoyachilarini tayyorlashga kirishildi. Harbiy kadrlar tayyorlash sohasida olib borilayotgan tizimli o‘zgarishlar asosida Qurolli Kuchlar Akademiyasining faoliyati “Xalq va armiya – bir tanu bir jondir” g‘oyasi asosidagi yangi tizim armiyadagi tarbiyaviy va mafkuraviy ishlarni yuqori bosqichga ko‘tarib, harbiy xizmatchilarning ma’naviy dunyosini boyitish, intellektual salohiyatini berdi. O‘z navbatida, armiyamiz mamlakatimiz aholisini, ayniqsa, yoshlarni harbiy- vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda namuna bo‘lmoqda. Aytish joizki, yosh avlodda qat’iy hayotiy pozitsiya va Vatanimiz taqdiri uchun yuksak mas’uliyat tuyg‘usini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Shuni hisobga olib, mamlakatimizda o‘rta maktabdan boshlab oliy o‘quv yurtlarigacha qamrab oladigan uzluksiz harbiy ta’lim va vatanparvarlik tarbiyasi bo‘yicha o‘ziga xos Ushbu tizimda mutlaqo yangi Qurolli Kuchlar Akademiyasi shakllantirildi, harbiy bilim yurtlari, litsey va kollejlar faoliyati takomillashtirilib, “Temurbeklar maktabi” harbiy akademik litseylari ochildi. Ajdodlarimiz jasoratini yoshlar ongiga Hozirda Qurolshli Kuchlar Akademiyasi, Chirchiq oliy tank qo‘mondonlik- muhamdislik, Samarqand oliy harbiy avtomabil qo‘mondonlik-muhandislik, Oliy harbiy instituti, Harbiy tibbiyot akademiyasi 32 yo‘nalish hamda mutaxassisliklar bo‘yicha yuqori malakali ofitser kadrlar tayyorlanmoqda. Natijada mudofaa va Shuningdek, muddatli harbiy xizmatga chaqirish bir yilda bir marta tashkil etilib, uni o‘tash muddati bir yil qilib belgilangani, serjantlar tarkibining sezilarli qiyofasi va mazmun-mohiyatini tubdan o‘zgartirdi. Fuqarolarning muddatli xizmatni o‘tash tizimini takomilliashtirish borasida ko‘rilgan bu kabi chora-tadbirlar Qurolli Kuchlarni chaqiriluvchilar bilan to‘ldirishni sifat jihatdan yaxshilash Milliy armiyamizda o‘z burchini o‘tagan fuqarolarning keyingi faoliyati ham davlatimizning doimiy e’tiborida. Oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga kirishda ularga alohida imtiyozlar belgilangani, ishga joylashishda amaliy yordam ko‘rsatilayotgani Bundan tashqari, Qurolli Kuchlarimizning salohiyati va jangovar qobiliyatini har tomonlama mustahkamlash maqsadida bugungi kun talabidan kelib chiqib, harbiy-ma’muriy okruglar tuzildi. Harbiy xizmatchilar uchun zamonaviy turarjoylar qurish, mavjud turarjoy fondini ta’mirlash, zamonaviy harbiy shaharchalarni qurish va rekonstruksiya qilish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Davlatimiz rahbarining “O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining harbiy xizmatchilarini ipoteka kreditlari orqali uy-joy bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga asosan 2021 yilda 1200 ta a xonadon berilgan bo‘lsa, 2017-2021-yillarda bu ko‘rsatkich 10 769 ta xonadonni tashkil etdi. 2026-yilgacha mazkur ko‘rsatkichni yillik 2 295 tagacha yetkazish bilan jihozlangan, malakali tibbiy xodimlar faoliyat olib borayotgan yigirmadan ortiq davolash-profilaktika muassasalari, tibbiy xizmat ko‘rsatish tizimining birlamchi bo‘g‘ini bo‘lgan ko‘p sonli tibbiyot punktlari, shu bilan birga, harbiy hamda ularning oila a’zolarining sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash yo‘lida Mudofaa sohasining takomillashtirilishi, ushbu sohaga berilgan e’tibor natijasida O‘zbekiston yoshlari Qurolli Kuchlar safida xizmat qilishni nafaqat fuqarolik burchi sifatida, ayni chog‘da eng yuksak maqomdagi mutaxassislik Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning mudofaa sohasidagi davlat qo‘mitalari va idoralar qonunchilikka muvofiq mamlakat mudofaa qobiliyatini, Qurolli Kuchlarning jangovar va safarbarlik tayyorgarligini, shuningdek jangovar qobiliyatini ta’minlashda qatnashadilar hamda zimmalariga Harbiy buyurtmalarni bajaruvchi vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar mudofaa ehtiyojlariga zarur bo‘lgan mahsulotlar yetkazib berilishi, tarmoqning safarbarlik tayyorgarligi uchun mas’uldirlar, safarbarlik tayyorgarligi rejasiga tegishli safarbarlik topshiriqlari bajarilishini ta’minlaydilar; o‘z hududlarida joylashgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda atga chaqirishni, safarbarlik, harbiy yig‘inlarni tashkil etishda, shuningdek safarbarlik va urush davrida O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariga bron berishda fuqaro muhofazasi tadbirlari bajarilishini ta’minlaydilar; tadbirlarini rejalashtirishda va ularning bajarilishini ta’minlashda qatnashadilar; Qurolli Kuchlarning zarur mahalliy ishlab chiqarish mahsulotlariga, issiqlik va elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlaydilar, ularga aloqa vositalarini fuqarolarning harbiy xizmatni o‘tashi, jangovar harakatlarda qatnashishi munosabati bilan ularga, shuningdek ularning oila a’zolari uchun belgilangan ijtimoiy kafolatlar amalga oshirilishini ta’minlaydilar; arga muddatli harbiy xizmatga chaqirish tanlov asosida o‘tkazilayotgani buning yaqqol dalilidir. Armiya saflariga xizmatga kelgan yoshlarimiz bu yerda faqat harbiy mutaxassislikni egallash bilan cheklanayotgani yo‘q. Ham jismonan, ham ma’nan chiniqib, qat’iy irodaga va hayotiy pozitsiyaga ega bo‘lmoqda. Mamlakatda amalga oshirilayotgan tub islohotlar natijasida armiyamizning xalqimiz bilan birligi ta’minlanib, zamonaviy ixcham va harakatchan, yaxshi daxlsizligini ta’minlashag, xalqimizning tinch-osoyishta hayotini himoya qilish bo‘yicha taktik va strategik vazifalarni samarali hal qilishga qodir milliy armiyamiz Sohadagi ulkan o‘zgarishlarning ijobiy natijasi sifatida O‘zbekiston harbiylarining “Xalqaro armiya o‘yinlari”, “Kembriya patruli” (Buyuk Britaniya), “Eng yaxshi jangchi” (AQSh) xalqaro harbiy musobaqa va tanlovlarda g‘olib bo‘lganligini e’tirof etish joiz. Harbiy ilm-fanni rivojlantirish yo‘lida. 14-yanvar – Qurolli Kuchlarimiz tashkil topgan sanani, xalqimiz 31 yildirki, umumxalq bayrami, milliy qadriyatlarimiz tantanasi sifatida keng nishonlab kelmoqda. Istiqlolning muhim shartlaridan, davlatchilikning asoslaridan biri bo‘lgan armiyamiz o‘tgan yillar O‘zbekiston taraqqiyotining yangi davriga dadil qadam qo‘ygan bir vaqtda Mudofaa vazirligi qo‘shinlari uchun ham rivojlanish, boy tajribalarni to‘plash va amaliyotga kiritish, jagovar shaylik hamda tayyorgarlik dasturlarini qaytadan ko‘rib chiqish, barcha yo‘nalishdagi ta’minotni mustahkamlash, harbiy-vatanparvarlikni keng targ‘ib qilish yili bo‘ldi. Bu borada harbiy xizmatchilar, faxriylar, keng jamoatchilikning turli qiyinchiliklarga qaramasdan fidoyilarcha xizmatini alohida aytib o‘tish kerak. Zero, Prezidentimiz, Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo‘mondoni Shavkat Mirziyoyev parlamentga va xalqimizga yo‘llagan Murojaatnomasida ta’kidlaganidek, taraqqiyotga faqat mashaqqatli va jasoratli mehnat orqali erishiladi. faoliyatini sifat jihatdan yangi pog‘onaga olib chiqish, qo‘shinlarni zamonaviy qurol-yarog‘ hamda harbiy texnika bilan butlash, mavjudlarini modernizatsiyalash, axborot xavfsizligini ta’minlash, yoshlarni yot g‘oyalardan himoya etish, harbiy yuzasidan qator vazifalar qo‘yilgandi. Ushbu muhim vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida 2022-2026-yillarda Qurolli Kuchlarni yanada rivojlantirish bo‘yicha O‘tgan yillarga taqqoslanganda harbiy xizmatchining o‘quv-mashg‘ulot me’yori, jangovar va maxsus tayyorgarlik mashg‘ulotlari intensivligi, qo‘shinlar samarasini yurt himoyachilari xalqaro maydonlarda o‘tkazilgan o‘yinlar hamda Mudofaa vazirligi tizimida harbiy ilm-fanni rivojlantirish yo‘nalishidagi izchil sa’y-harakatlar natijasida 150 nafarga yaqin harbiy xizmatchilar ilmiy daraja va ilmiy unvonga ega bo‘ldi. Harbiy ilm-fanning ravnaqi buyuk ajdodlarimizning boy tadqiqotlar qilish, sohadagi xavf va tahdidlarni tizimli o‘rganishning muhim Vatan himoyasi yo‘lida. Sohibqiron Amir Temur dunyoda boshqaruvning barcha sohasi, xususan, harbiy san’atni yuqori pog‘onaga ko‘targan, uni strategiya va taktikalar bilan boyitgan, oz sonli qo‘shin bilan ko‘p sonli qo‘shinni yengish amaliyoti bo‘yicha dunyoda mashhur sarkardadir. U boshqa sohalar kabi harb ilmida ham tug‘ma iste’dod sohibi bo‘lib, minglab jahongirlar bajara olmagan ishlarni yuksak salohiyati bilan amalga oshirgandi. Yer yuzida Amir Temurga o‘xshagan sarkarda shu davrgacha tug‘ilmagan. Bunga “Temur tuzuklari”ni o‘qib, yana bir bor amin bo‘lamiz. O‘zga mamlakatlarni zabt etish, ularni idora qilish, g‘anim lashkarlarini sindirish, dushmanni tuzoqqa tushirish, muxoliflarni (ko‘nglini ovlab) do‘stga aylantirish, do‘st-dushman orasida muomala murosayu madora qilish jarayonida u doimo ustozlarining o‘gitlariga tayangan. Chunki o‘z davrining eng boshqarish va harbiy ishlarda katta tajribalarga ega bo‘lgan. Shu bois Amir Temur ularning eng mashhur va kuchlilarini doim yonida saqlagan, birgalikda ochiq va yopiq kengashlar o‘tkazgan, ularning fikr-mulohaza va kengashlarini jon qulog‘i bilan tinglagan, har bir ishni bitirishdan oldin turli qarashlar va maslahatlarni tahlil qilib, o‘zi oqilona qaror chiqargan. bo‘lgan. O‘sha davrda Movaraunnahr xalqi mo‘g‘ullar iskanjasida qolgan va xo‘rlanayotgan edi. Buning ustiga mamlakatda ichki muhit ham tang bo‘lib, turli xufyona yomonliklar qila boshlagandi. Mantiqan qaralganda, agar Sohibqiron ularning har biriga qarshi jang maydoniga chiqaverganda allaqachon biror tig‘ning ostida qolib ketishi mumkin edi. U o‘z hushyorligini yo‘qotmagan holda arqonni uzun tashlash siyosatini yuritgan. Qat’iylik, hushyorlik, ehtiyotkorlik, shijoat va yoshlarga ibrat va namuna bo‘lmog‘i kerak. Chunki salohiyatini tinimsiz boyitgan, o‘ziga nisbatan qattiqqo‘l va talabchan shaxslargina hayotda yorqin iz qoldirgan va va’daga vafo qilmaslik, yolg‘onchilik, zulm, adolatsizlik va boshqa ko‘plab illatlar Amir Temurga begona edi. Inson hayotining tuban yoki sharafli bo‘lishida o‘zining xatti-harakatlari assoiy rol o‘ynashini tarix Amir Temur timsolida isbotlamoqda. U o‘z kuchi, g‘ayrati, iqtidori bilan Movaraunnahrni birlashtirgan, Yevroosiyodagi yagona saltanatga aylantirgan, mamlakatda qonuniylik va adolat o‘rnatgan. Jangovar salohiyatni ta’minlash. Davlatning milliy xavfsizligi ijtimoiy yuritish bilan ta’minlanadi. Bunda Mudofaa vazirligi qo‘shinlari muhim o‘rin tutadi. Urush holati O‘zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan zaruriyati tug‘ilganda qonunda belgilangan tartibda e’lon qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi hududiga qo‘shinlar to‘satdan hujum qilgan yoki bostirib kirgan taqdirda harbiy okruglar qo‘shinlarining qo‘mondonligi va mahalliy davlat hokimiyati organlari urush holati e’lon qilinishini kutmay hujumni yoki bosqinni daf etishning barcha chora-tadbirlarini ko‘rishlari shart. Urush davri urush holati e’lon qilingan vaqtdan yoki harbiy harakatlar to‘xtatilganligi e’lon qilingan vaqtdan e’tiboran, lekin bunday harakatlar amalda to‘xtatilganidan keyin tugaydi. Urush davri sharoitida Qurolli Kuchlar Oliy bosh qo‘mondoni tomonidan Urush holati e’lon qilinishi yoki favqulodda holat joriy etilishi bilanoq umumiy yoki qisman safarbarlik e’lon qilinishi mumkin. Safarbarlik tadbirlariga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish tartibi Hududiy mudofaa O‘zbekiston Respublikasi Davlat chegarasini himoyalash va mudofaa qilish, aholini, obyektlar va kommunikatsiyalarni dushman xurujlaridan, q o ‘ Hududiy mudofaani ta’minlashga jalb etiladigan kuchlarning vazifalari, Cheklangan doiradagi harbiy nizolar (harakatlar va qurolli to‘qnashuvlar) qurolli mojarolar deb hisoblanadi, bunda urush holati e’lon qilinmaydi. Qurolli mojarolar kelib chiqqan va O‘zbekiston Respublikasi bu mojarolarga tortilgan taqdirda Qurolli Kuchlar darhol ularni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko‘radilar. Prezidentimizning bevosita e’tibori va tashabbusi tufayli nisbatan qisqa tarixiy davrda qurollarning yangi namunalari va harbiy texnika bilan jihozlangan qo‘shinlarning qayta tashkili amalga oshirildi, ularning operativ va jangovar tayyorgarlik darajasi yuksaltirildi. Qurolli Kuchlarning turli bo‘linmalari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik mustahkamlandi, eng zamonaviy talablarga javob beradigan Ko‘rilgan choralar natijasida milliy armiyamizning jangovar shayligi va qobiliyati sezilarli darajada o‘sdi. Bugun ishonch bilan aytish mumkinki, Qurolli Mintaqadagi murakkab harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib, Qurolli Kuchlarning jangovar salohiyatini yanada oshirishga qaratilgan ishlar davom ettiriladi. Alohida yo‘nalishlarda qo‘shinlarning jangovar tarkibini mustahkamlash, turli ifodalarga mansub qo‘shinlar va harbiy bo‘linmalarning o‘zaro hamkorligi va qo‘shma tayyorgarligi samaradorligini yaxshilash, ilg‘or xorijiy tajribani joriy etish v a b o s h q 1. Deputatlikka nomzodlar koʻrsatish saylovga necha kun qolganida 2. Kimlar Qonunchilik palatasi deputatligiga nomozod etib roʻyxatga 3. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod koʻrsatish tartibi 4. Qonunchilik palatasiga saylov oʻtkazish uchun nechta hududiy saylov 6. Oʻzbekiston Respublikasining fuqarolari necha yoshdan boshlab saylash huquqiga ega boʻladilar? 7. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanish boʻyicha 8. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga 9. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi kampaniyasi boshlanganligi qachon eʼlon qilinadi? 10. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga