MAVZU: Davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning hatti-xarakat (qaror)lari ustidan berilgan shikoyatlar va arizalar bo'yicha ishlarni yuritish. REJA 1.Davlat organlari va mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatlarni ko‘rib hal etishning umumiy tavsifi 2.Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan berilgan shikoyatlar ho‘yicha ish yuritish 3.Saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatlarni ko‘rish muddati va tartibi 4.Notarial harakatlar yoki bunday harakatlami bajarishni rad etganlik ustidan shikoyat berish tartibi 5.Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organining muayyan harakatlarni bajarishni rad etish yoki noto‘g‘ri bajarganligi ustidan sudga shikoyat qilish va ishni ko‘rish tartibi 6.Prokurorning huquqiy hujjatni g‘ayriqonuniy deb topish haqidagi arizasi bo‘yicha ishlar  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga ko‘ra, har hir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g'ayriqonuniy xatti- harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlandi. Shuningdek, fuqarolarning sud himoyasida bo‘lish huquqi, «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida»gi Xalqaro paktning 14-moddasida va «lnson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Yevropa Konvensiyasining 6-moddasi 1-qismida ham mustahkamlangan1 2.  Yuqoridagilardan kelib chiqib, 0‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, Fuqarolik protsessual kodeksining 1-moddasida ham har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlarining, mansabdor shaxslar- ning, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. Har qanday manfaatdor shaxs buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqi yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatini himoya qilish uchun qonunda belgilangan tartibda sudga murojaat qilishga haqli. Sudga murojaat qilish huquqidan voz kechish haqiqiy emas. Mazkur tamoyilning bir qator qonun hujjatlarida mustahkamlanishi davlatimiz tomonidan fuqarolaming buzilgan huquq yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishning eng samarali tizimi joriy etilganidan dalolat beradi. Umumiy qoida bo‘yicha, idoralar va mansabdor shaxslaming xatti-harakatlari (qarorlari)ga beriladigan shikoyatlar asosan ma'muriy tartibda ish yuritish qoidasiga amal qilgan holda ko‘riladi'. Fuqarolik protsessual kodeksining 264-moddasiga ko‘ra, davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek, mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatlar bo‘yicha ishlarga quyidagilar kiradi: 1) fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzuvchi xatti- harakatlar va qarorlar ustidan berilgan shikoyatlar; 2) notariusning, fuqarolik holati aktlarini qayd qilish organ- larining harakatlami bajarishni rad etganligi yoxud ulami noto‘g‘ri bajarganligi ustidan berilgan shikoyatlar; 3) prokurorning huquqiy aktni g‘ayriqonuniy deb topish to‘g‘- risidagi arizasi bo'yicha ishlar. 0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 1998-yil 19-maydagi «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlarva qarorlar ustidan keltirilgan shikoyatlami sudlarda ko'rish amaliyoti to‘g‘risida»gi qarorida ko'rsatilishicha, «Fuqaro- larning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-xarakat-lar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida»gi Qcmunning 2-moddasiga muvofiq, davlat organ-lari, korxonalar, muassasalar, 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Davlat boji stavkalari haqida qarori. tashkilotlar, jamoat hirlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi bosh- qarish organlari va mansabdor shaxslarning quyidagi:  fuqaroning huquqlari va erkinliklari buzilishiga sababchi bo’lgan;  fuqaroning o‘z huquqlari va erkinliklarini ro'yobga chiqarishga monelik tug'dirgan;  fuqaro zimmasiga qonunga xilof ravishda qandaydir majburiyat yuklatilishiga sababchi bo‘lgan kollegial yoki yakka tartibdagi xatti- harakatlar (qarorlar) ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.  Yakka tartibdagi, ham umumiy xususiyatga ega bo'lgan har qanday qarorlar ustidan yuqorida ko'rsatilgan qonunda belgilangan tartibda sudga shikoyat qilish mumkin.  Jumladan, tegishli organlaming pasportdagi millat haqidagi yozuvni o'zgartirishni, chet elga chiqishga ruxsat berishni rad etgan- ligi, davlat organlarining va fuqarolaming o'zini o‘zi boshqarish organlarining ma'muriy hudud tashqarisiga tovarlar va mahsulotlami olib chiqishni cheklash to‘g‘risidagi, qo‘shimcha boj va yig‘imlar belgilash to‘g‘risidagi qarorlari, ma'muriy jazoga tortish vakolatiga ega boMmagan shaxsning jarima solish va boshqa ma'muriy jazolarga tortish haqidagi qarori va hokazolar sudga shikoyat qilinishi mumkin.  Shuningdek, jamoat tashkilotlari va birlashmalari, uy-joy qurilish kooperativlari, hissadorlik jamiyatlari, kasaba uyushmasi tashkilotlari va shu kabilarning umumiy majlislari hamda ularning boshqamv organlari va mansabdor shaxslaming qarorlari ham sudga shikoyat qilinishi mumkin'.  0‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksining 269- moddasiga muvofiq, fuqaro o‘zining huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar (qarorlar) ustidan bevosita sudga yoki bo‘ysunuv tartibida yuqori oiganga, mansabdor shaxsga murojaat qilishga haqli.  Bo‘ysunuv tartibidagi yuqori organ va mansabdor shaxslar shikoyatni bir oy muddat ichida ko‘rib chiqishi shart. Agar fuqaro- ning shikoyatiga rad javobi berilsa yoki u shikoyat bergan kunidan e'tiboran, bir oy ichida javob olmasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilishga haqli.  Harbiy xizmatchi o'zining huquqlari va erkinliklarini buzayotgan harbiy boshqaruv oiganlari va harbiy mansabdor shaxslaming xatti- harakatlari (qarorlari) ustidan ushbu moddada nazarda tutilgan tartibda harbiy sudga shikoyat bilan murojaat qilishga haqli'. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 270-moddasi va O'zbekiston Respublikasi «Fuqarolaming huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida»gi Qonunning 6-moddasiga ko‘ra, sudga shikoyat bilan murojaat qilish uchun quyidagi muddatlar belgilanadi: fuqaro o‘z huquqlari va erkinliklari buzilganligidan xabar topgan kundan boshlab uch oy; fuqaro yuqori turuvchi organ, mansabdor shaxsning shiko- yatni qanoatlantirishni rad etish haqidagi yozma bildirishini olgan kundan boshlab bir oy; agar fuqaro o‘z shikoyatiga yozma javob olmagan bo‘lsa, shikoyat berganidan keyin bir oy muddat o‘tgan kundan boshlab bir oy. Shikoyat berishning uzrli sabablarga ko'ra, o‘tkazib yuborilgan muddati sud tomonidan tiklanishi mumkin. Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti- harakatlar, qarorlar ustidan keltirilgan shikoyatlar sud tomonidan qabul qilinganidan so‘ng, Fuqarolik protsessual kodeksining 268- moddasiga ko‘ra, sudya quyidagi harakatlarni bajaradi: 1) tegishli organlar va mansabdor shaxslardan zarur hujjatlarni talab qilib oladi; 2) fuqaroning iltimosi yoki o'zining tashabbusi bilan shikoyat qilingan xatti- harakat (qaror)ning ijrosini to‘xtatish masalasini hal etadi. Sudning hal qiluv qarori tegishli organ yoki mansabdor shaxsga, shuningdek, fuqaroga hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin o‘n kundan kechiktirmay yuboriladi. Hal qiluv qarorining ijrosi haqida hal qiluv qarori olingan kundan e'tiboran, bir oydan kechiktirmay sud va fuqaroga ma’lum qilinishi lozim. Hal qiluv qarori ijro etilmagan taqdirda sud qonun hujjatlarida nazarda tutilgan choralami qo'llaydi (FPKning 271- moddasi).  Saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan beriladigan shikoyatlar ma'muriy- huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar turkumiga kirsa-da, 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 272-moddasiga ko‘ra, saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan heriladigan shikoyatlar fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi.  Fuqarolar saylovchilar ro‘yxatidagi noto‘g‘riliklar ustidan (masalan, familiyasi, ismi va otasining ismi noto‘g‘ri yozilganligi, ro‘yxatga kiritilmaslik, ro‘yxatdan chiqarilganlik va h.k.) ham sudga shikoyat qilish mumkin. 0‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuni 10-mod- dasiga ko‘ra, «Saylovchi saylovchilar ro'yxatidagi xato va noaniqlar to‘g‘risida saylov komissiyasiga arz qilish huquqiga ega. Uchastka saylov komissiyasi yigirma to‘rt soat ichida bunday arizani ko‘rib chiqishi hamda xatoni tuzatishi yoki arizachiga uning asosli tarzda rad etilganligi to‘g‘risidagi ma'lumotnomani berishi shart». Fuqarolik protsessual qonunchiligiga ko‘ra, ushbu toifadagi ishlar sud tomonidan eng qisqa muddatda, ya'ni saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyat sud tomonidan shikoyat berilgan kundan e'tiboran, uch kundan kechiktirmay ko'rib chiqilishi, agar saylovga olti kundan kam vaqt qolgan bo‘lsa, darhol ko'rib chiqilishi lozim (FPKning 272-moddasi). Ushbu ishlar sud tomonidan arizachi va tegishli saylov komis- siyasining vakili, prokuror, agar shikoyat arizachiga emas, balki boshqa fuqaroga daxldor bo‘lsa, o‘sha shaxsni ham chaqirgan holda ko‘rib chiqiladi. Bu shaxslarning kelmasligi ishni ko‘rib chiqishga to'sqinlik qilmaydi. Mazkur ishlar bo‘yicha sudning hal qiluv qarori chiqarilishi bilan darhol tegishli saylov komissiyasiga va arizachiga topshiriladi.  Notariuslar tomonidan notarial harakatlar noto‘g‘ri bajaril- ganida, kechiktirilganida yoki notarial harakatni amalga oshirish rad etilganida manfaatdor shaxs bu to‘g‘risida 0‘zbekiston Respub- likasining «Notariat to‘g‘risida»gi Qonuni va Fuqarolik protsessual kodeksiga muvofiq sudga shikoyat qilish huquqiga ega.  Mazkur turdagi ishlar bo'yicha shikoyat fuqaroning xohishiga ko‘ra, bevosita sudga yoki bo‘ysunuv tartibida yuqori tumvchi organga, ya'ni adliya boshqarmalariga murojaat qilishga haqli.  Ushbu turdagi ishlar bo'yicha 0‘zbekiston Respublikasining «Notariat to‘g‘risida»gi Qonuni 39- moddasi va Fuqarolik protsessual kodeksining 273-moddasiga muvofiq, amalga oshirilgan notarial harakatni, notarial harakatni kechiktirish yoki notarial harakatni amalga oshirishni rad etish to‘g‘risidagi qarorni noto‘g‘ri deb hisob- lagan manfaatdor shaxs bu xususda notarial idora turgan joydagi sudga shikoyat qilishga haqlidir.  Mansabdor shaxslar tomonidan vasiyatnomalar va ishonch qog‘ozlari noto‘g‘ri tasdiqlanganligi yoki ularni tasdiqlash rad etilganligi haqidagi shikoyatlar tegishli kasalxona, boshqa statsionar davolash-profilaktika muassasasi, sanatoriy, qariyalar va nogironlar uyi, ekspeditsiya, gospital, harbiy davolash muassasasi, harbiy qism, qo‘shilma, harbiy o‘quv yurti, jazoni ijro etish joyi o'rnash- gan hududdagi sudga beriladi.  Notarial harakat noto‘g‘ri bajarilganligi yoki uni bajarish rad etilganligi haqidagi shikoyatlar notarial harakat noto‘g‘ri bajaril- ganligi yoki bunday harakatni bajarish rad etilganligi arizachiga ma'lum bolgan kundan e’tiboran, yigirma kunlik muddatda beriladi.  Fuqarolik holati aktlarini qayd etish organining muayyan harakatlarni bajarishni rad etish yoki noto‘g‘ri bajat^anligi ustidan sudga shikoyat qilish huquqi deganda, har bir shaxsning o'zining huquqi va erkinliklarini buzgan davlat organlari, mansabdor shaxslar ustidan bo‘ysunuv tartibida yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxsga yoxud bevosita sudga qonunda belgilangan tartibda va muddatda shaxsan o‘zi yoki vakili orqali buzilgan huquq va manfaatini tiklab olishini talab qilish huquqiga aytiladi.  O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 201-moddasi va Fuqarolik kodeksining 38- moddasida ko‘rsatilishicha, fuqarolik holati dalolatnomalari yozish organlari fuqarolar hayotidagi tug‘ilish, o‘lim, nikoh tuzish, nikohdan ajralish kabi voqea hamda faktlarni belgilab beradi. Ushbu qonunlarda ko‘rsatilishicha, manfaatdor shaxslar o‘rtasida nizo bo‘lsa yoki fuqarolik holati hujiatlarini yozish organi yozuvni tuzatish yoki o‘zgartirishni rad etsa, fuqarolik holati hujjatlaridagi yozuvlarda jiddiy tafovutlar bo‘lsa, nizo sud tomonidan hal qilinadi.