DAVLAT VA JAMIYAT QURILISHI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH REJA: 1. Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilish. 2. Davlat boshqaruvini markazlashtirishdan chiqarish. 3. O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi. 4. Davlat xizmatlarini ko‘rsatish samaradorligini oshirish. 1. Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilish. Mamlakatimizda demokratlashtirish jarayonlari samaradorligi va sifatini tubdan yaxshilash, fuqarolarning erkinliklari, huquqlari, munosib turmush tarzi va manfaatlarini ta’minlash, bunda davlat idoralari mas’uliyatini kuchaytirish, xalq bilan ochiq muloqotlarni yo‘lga qo‘yishda yangi samarador vositalar va usullarni joriy etish, “Inson manfaatlari-barcha narsadan ustun” shiori ostida ish olib borish hisoblanadi. Prezident Sh.Mirziyoev davlat va boshqaruv organlari, huquqni muhofaza qiluvchi tashkilot mutasaddilari faoliyatiga nisbatan ta’kidlaganlaridek, “Biz keyingi paytda odamlar bilan muloqot qilishni unutib qo‘ydik. Ularning ichiga kirib, ochiq va samimiy gaplashish, dardini eshitish bizning faoliyatimizda, afsuski, oxirgi o‘ringa tushib qoldi”1. 1 Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқ. Ҳалқ сўзи, 8 декабрь, 2016 йил. Davlat organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash va davlat xizmatlari ko‘rsatish tizimini takomillashtirish uchun elektron portallar va ma’lumotlar bazalari yaratildi. Xususan, ruxsat beruvchi hujjatlar va litsenziya olishni soddalashtirish uchun www.license.gov.uz, «yagona darcha» tamoyili bo‘yicha davlat xizmatlari ko‘rsatishni ta’minlash uchun birdarcha.uz veb-saytlari yaratildi. Shu bilan birga, so‘nggi yilda amalga oshirilgan keng ko‘lamli ishlarning ob’ektiv tahlili, davlat boshqaruvi organlari faoliyati, aholi bilan ochiq va to‘g‘ridan- to‘g‘ri muloqot natijalari mavjud muammo va kamchiliklarni tizimli hal etishga ehtiyoj vujudga kelganligini ko‘rsatdi. Bu, birinchi navbatda, quyidagi holatlarga taalluqlidir: bir qator idoralarning vazifalari deklarativ xususiyatga egaligi va ularni amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlari yetarli emasligi; faqat holatlarni qayd etish va statistikani to‘plashdan iborat bo‘lib qolgan faoliyatni baholashning samarasiz tizimi va bu ko‘pchilik hollarda joylardagi ishlarning haqqoniy holatini aks ettirmaydi; hududlarni rivojlantirish dasturlarini shakllantirish va aholining eng muhim muammolarini hal qilishda mahalliy hokimiyat organlari rolining pasayishiga olib keluvchi davlat funksiyalarining haddan tashqari markazlashtirilganligi va boshqalar Ushbu kamchiliklar iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohani modernizatsiyalash, hududlarni har tomonlama rivojlantirish, aholining hayot darajasi va farovonligini yuksaltirish bo‘yicha davlat siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirishga to‘sqinlik qilmoqda. Bu borada davlat rahbari tomonidan qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Farmon 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirishda muhim qadam hisoblanadi hamda mohiyatiga ko‘ra O‘zbekistonning davlat va jamiyat qurilishida yangi sahifani ochib beradi. Mamlakatimizda davlat hokimiyati sub’ektlari Prezidentlik instituti va uning shakllanishi. Prezident so‘zi lotincha bo‘lib, “oldinda o‘tiruvchi” degan ma’noni bildiradi. O‘zbekiston tarixida prezidentlik boshqaruvi birinchi bor 1990 yil 24 martda ta’sis etildi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga Islom Karimov saylandi. 1991 yil 18 noyabrda “O‘zbekiston Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Bu qonunga 1997 yil 26 dekabr va 1999 yil 19 avgustda hamda 2003 yil 24 aprelda, 2007 yil 11 aprelda o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Mustaqillik yillarida prezidentlik instituti to‘la shakllandi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi 19-bobining 89-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshlig‘idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov 2005 yil 28 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” mavzusidagi ma’ruzasida davlat qurilishi va boshqaruv sohasidagi eng muhim vazifa bo‘lgan mamlakat Parlamentining roli va ta’sirini kuchaytirish, hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o‘rtasida yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishish yo‘llarini belgilab berdi. 93-moddaning 15-bandi quyidagicha tahrir qilindi: “15) viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr- qimmatiga dog‘ tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o‘z qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli”. 102-moddaning ikkinchi qismi quydagicha tahrir etildi: “Viloyat va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi”. Ushbu qonun 2008 yil 1 yanvaridan kuchga kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ilgari egallab turgan Vazirlar Mahkamasi Raisi lavozimining tugatilishi davlat hokimiyati va boshqaruvini liberallashtirish va demokratlashtirish yo‘lida muhim qadam bo‘ldi. Demak, mustaqillik yillarida mamlakatimizda prezidentlik instituti shakllanib, u yanada takomillashdi, uning huquqiy negizlari mustahkamlandi. Mamlakat Prezidenti turli sabablarga ko‘ra, o‘z vazifasini bajara olmaydigan holat yuzaga kelgan taqdirda noaniqlik, ushbu moddani turlicha talqin etishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida uning yangi tahririni quyidagi mazmunda bayon etish taklif qilindi: “Mamlakatning amaldagi Prezidenti o‘z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida, “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunga to‘liq muvofiq holda, mamlakat Prezidenti saylovi o‘tkaziladi”. Prezidentlik instituti faoliyatining shakllanish davri Davlat boshlig‘i va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi. Fuqarolarning huquq va erkinliklari, Konstitutsiya va qonunlar kafili. 1990 yil 24 mart – Prezident lavozimi joriy etildi. 1991 yil 18 noyabrda “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi va unga 1997 yil 26 dekabrda, 1999 yil 19 avgustda , 2003 yil 24 aprelda,2007 yil 11 aprelda o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. 1991 yil 29 dekabr –O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti saylandi. 1995 yil 26 mart – I.A.Karimovning vakolatlarini 1997 yildan 2000 yilga qadar uzaytirish bo‘yicha referendum o‘tkazildi. 2000 yil 9 yanvar – Prezident saylovida I.A.Karimovning (91.9 foiz)g‘alabasi. 2002 yil 22 yanvarda o‘tkazilgan referendum yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddati 5 yildan 7 yil qilib o‘zgaritirildi. 2007 yil 23 dekabrda Prezident saylovida to‘rtta nomzod ichidan I.A. Karimov g‘alaba qozondi (88.1 foiz). Mamlakat Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo‘mondoni (93-moddaning 20- bandi). O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatini tuzadi (93-moddaning 24- bandi). Vakolati tugashi munosabati bilan iste’foga chiqqan Prezident umrbod Senat a’zosi lavozimini egallaydi. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida mamlakatimizda ikki palatali parlamentning barpo etilishi natijasida Prezident vakolat muddatining o‘zgartirilishi va unga tegishli ayrim vakolatlarning Senat va Bosh vazirga o‘tkazildi. 2007 yilda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning o‘zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘i ekanini belgilaydigan norma chiqarib tashlandi, davlat boshqaruvida siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirishga oid, ya’ni Oliy Majlis Qonuchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyalariga hukumat dasturlariga yoki uning ayrim yo‘nalishlariga qo‘shilmagan taqdirda o‘zini muxolifat deb e’lon qilishi huquqiy jihatdan mustahkamlandi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga o‘tkazishda mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi. Bu esa O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti tomonidan e’tirof etilgan, markaziy davlat hokimiyati organlari o‘z vakolatlarini borgan sari mahalliy davlat hokimiyati organlariga o‘tkazib borish lozimligi xususidagi g‘oyaning amaldagi tasdig‘idir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shu kungacha bo‘lgan holat Prezidentimizning muhim takliflari 93-moddaning 8-bandi: 8) Ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi; respublika oliy hokimyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta’minlaydi; vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi. 93-moddaning 8-bandi: 8) Respublika oliy hokimiyati va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta’minlaydi; vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi. 93-moddaning 12-bandi: 12) O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning o‘rinbosarlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdig‘iga kiritadi. 93-moddaning 12-bandi: 12) O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Hisob palatasi raisini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdig‘iga kiritadi. 93- moddaning 15-bandi: 15) viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr- qimmatiga dog‘ tushiradigan xatti- 93-moddaning 15-bandi: 15) O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o‘z qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli. buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr- qimmatiga dog‘ tushuradigan xatti- harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o‘z qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli. 93-moddaning 16-bandi: 16) Respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdek hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to‘xtatadi, bekor qiladi. 93-moddaning 16-andi: 16) Respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdek hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to‘xtatadi, bekor qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga haqli. 96-modda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti betobligi sababli o‘z vazifasini bajara olmasligi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari qo‘shma qaroriga ko‘ra tuzilgan davlat tibbiy komisiyasi xulosasi bilan tasdiqlangan taqdirda o‘n kun muddat ichida palatalarning qo‘shma favqulodda yig‘ilishida deputatlar, senatorlar orasidan uch oyigacha bo‘lgan muddatga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini vaqtincha bajaruvchi saylanadi. Bu holda uch oy muddat ichida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga umumxalq saylovi o‘tkazilishi shart. 96-modda. Mamlakatning amaldagi Prezidenti o‘z vakolatlarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlarini vaqtincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy ichida “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunga to‘liq muvofiq holda mamlakat Prezidenti saylovi o‘tkaziladi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat (Parlament). Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat har bir davlatda o‘ziga xos xususiyatga ega va turlicha ataladi (masalan, AQShda – Kongress, Shvesiyada - Riksdag, Xitoy Xalq Respublikasida – Xalq vakillari umumxitoy majlisi). O‘zbekistonda bunday hokimiyat Oliy Majlis deb nomlanadi. O‘zbekistonda Oliy Majlis ayni paytda hokimiyatning qonun chiqaruvchi va vakillik organi hisoblanadi, uning tarkibidagi deputatlar xalq mafaatlarini ifodalaydi. Oliy Majlis 5 yil muddatga saylanadi. 25 yoshga yetgan O‘zbekiston fuqarolari saylanish huquqiga ega. 2010 yil 12 noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusida ma’ruza qildi. Ushbu ma’ruzada o‘ta dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan muhim vazifalarni hal etishda davlat hokimiyati tarmoqlarini, xususan, parlamentni yanada rivojlantirish va mustahkamlash, siyosiy partiyalarning rolini oshirish, mamlakatimiz sud-huquq tizimini, saylov qonunchiligini takomillashtirish, fuqarolik jamiyati institutlarini, ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, shuningdek, demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan bir qator qonunchilik tashabbuslari ilgari surildi. 1. Siyosiy sohada: 1) siyosiy hayotning barcha sohalarini, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish; 2) ko‘ppartiyaviylik muhitini ta’minlash; 3) nodavlat tuzilmalarni, fuqarolik jamiyatini qaror toptirish; 4) fikrlar xilma-xilligiga erishish. Ommaviy axborot vositalarini tom ma’noda “to‘rtinchi hokimiyat” darajasiga ko‘tarish; 5) inson huquq va erkinliklarini, odamlar ongida demokratik qadriyatlarni qaror toptirish; 2. Davlat qurilishi va boshqaruvi sohasida: 1) hokimiyat organlarining konstitutsiyaviy asosda bo‘linishini ta’minlash; 2) ma’muriy sohada amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligini oshirish; 3) kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish, yangilash tizimini takomillashtirish; O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan keyingi o‘tgan o‘n yil davomida, ya’ni 2000 yildan keyingi davrda boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga o‘tkazish, O‘zbekistonda mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishning noyob shakli bo‘lgan mahalla tizimini shakllantirish masalasiga katta ahamiyat qaratildi. Aslida parlament fransuzcha “parler”- gapirmoq so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, rasmiy so‘zlashish joyi ma’nosini anglatadi. Parlament davlatning oliy vakillik organi hisoblanadi va qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Ma’lumki, demokratik mamlakatlarning aksariyatida parlament ikki palatalidir. XX asarning so‘nggi o‘n yilligida ikki palatali parlamentlar soni 45 tadan 75 taga ko‘paydi. Hozirgi zamonda ikki palatali tizim parlamentarizm taraqqiyotining asosiy tendensiyasiga aylandi. 1990-1994 yillarda mamlakatimiz parlamenti Oliy Kengash nomi bilan atalib, bir palatali, 150 deputatdan iborat edi. 1995-2004 yillarda parlament Oliy Majlis nomi bilan atalib, bir palatali va uning 250 deputati mavjud edi. Mustaqillik yillarida xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga 60 deputat, tuman va shahar Kengashlariga esa 30 nafar deputat saylanishi yo‘lga qo‘yildi. 2005-2009 yillarda Oliy Majlis ikki palatali parlament bo‘lib, uning quyi Qonunchilik palatasi 120 deputat, Senat (yuqori palatasi) esa 100 senatordan tashkil topdi, jami 220 deputatdan iborat bo‘lib keldi. Oliy Majlisning 2001 yil 6 dekabrda qabul qilgan O‘zbekiston Respublikasi referendumini o‘tkazish to‘g‘risidagi qaroriga ko‘ra, 2002 yil 27 yanvarda referendum o‘tkazildi. Shu asosdagi “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan isloh qilishning huquqiy asoslarini belgilab berdi. 2002 yil 12 dekabrda Oliy Majlisning 10-sessiyasi xalqimizning xohish irodasi bilan “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida” va “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy Qonunlar hamda ularni amalga oshirish to‘g‘risida qarorlar qabul qildi. Shuningdek, 2003 yil 24 aprelda “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida” Qonun qabul qilindi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida to‘plangan parlamentarizm tajribasi, O‘zbekiston xalqining qadriyatlari va mentalitetini hisobga olgan holda, ishlab chiqilgan ushbu qonunlar ikki palatali parlamentimiz vakolatlarini va faoliyatining tashkiliy shakllarini aniq belgilab berdi. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida xalqaro huquq andozalari va ilg‘or xorijiy davlatlar talablariga mos yangi saylov qonunchiligi yaratildi. O‘zbekistonda saylov qonunchiligi, ya’ni parlament 4 bosqichdan iborat taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi: Birinchi bosqich. Konstitutsiyamiz qabul qilingunga qadar davr bo‘lib, bu davrda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti saylovi va Referendum to‘g‘risidagi bir qator qonunlar qabul qilindi. Ikkinchi bosqich. Konstitutsiyamiz qabul qilingandan to 1997 yilgacha davom etdi. Bu davrda milliy saylov tizimi shakllantirildi. Uchinchi bosqich. 1997 yildan to 2003 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda amaldagi saylov qonunlariga ayrim o‘zgartishlar kiritildi. Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. “Mahalla” arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, “joy” degan ma’noni anglatadi. Tarixchi olim Narshaxiy “Buxoro tarixi” asarida bundan 1100 yil ilgari mahalla xalqning boshqaruvi ekanini yozgan edi. “Mahalla” atamasiga Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘atit- turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarlarida ham izoh berilgan. Qadimda mahalla nafaqat ijtimoiy, balki, ma’muriy-hududiy tuzilma tarzida ham e’tirof etilgan. Alisher Navoiyning “Hayratul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) asarida quyidagi band uchraydi: Shaharlar otini mahalot etib, Bo‘ldi chu yuz shahar Hiri ot etib. Mahallaning “joy” degan mazmuni yuqoridagi tashbehdan ko‘rinib turibdiki, o‘rta asrlarda Hiri deb atalgan Hirot shahri yuzta kichik “shaharcha” - mahallalardan tashkil topgan ekan. Mahalla deganimizda, avvalambor, muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan va rivojlantiradigan, shu bilan birga, kelajak avlodlar qanday bo‘lib yetishishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya o‘chog‘i, hayot maktabini tasavvur etamiz. Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish demokratik tamoyillar asosidagi boshqaruvdir. Uning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 1) mazkur organlarning fuqarolar tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylanishi; 2) mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan o‘zini o‘zi boshqaruvning nisbatan mustaqilligi; 1985 yil 15 oktyabrda Yevropa Ittifoqi tomonidan qabul qilingan “Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish to‘g‘risidagi Yevropa xartiyasi”ning 3-moddasida bu tushuncha quyidagicha ifodalangan: “Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish deganda, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining o‘z mas’ulligida, mahalliy aholi manfaatlari asosida, qonunlar doirasida uning davlat ishlarining aksariyat qismini boshqarishi va uni real uddalay olish qobiliyatiga aytiladi. Konstitutsiyaviy asosdan kelib chiqib, 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) Qonunning 1-moddasida fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish tushunchasi quyidagicha ta’riflandi: “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi – fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan kafolatlanadigan, ularning o‘z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, shuningdek, milliy va ma’naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir”. Qo‘rinib turibdiki, mamlakatimizda o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimi tushunchasi va uning huquqiy maqomi rivojlantirildi va ular ilg‘or demokratik mamlakatlardagi huquqiy mezonlar darajasida ifodalana boshlandi. AQSh ijtimoiy-siyosiy hayotida ham munitsipalitetlar muhim o‘rin egallaydi. Munitsipal maktablar, shifoxonalar, kutubxonalar, sanitariya ishlari, suv bilan ta’minlash, parklar, yong‘inga qarshi xizmatlarni boshqarish asosan munitsipal kengashlar tasarrufidadir. Ayrim mamlakatlarda (masalan, Germaniyada) kengashlar o‘z vakolatlarini ijroiya organlariga berish huquqiga ham ega. Sobiq SSSR davrida mahallaning mazmuni va vazifalari butunlay soxtalashtirilgan edi. Bu davrda mahallalar o‘zining huquqiy maqomini yo‘qotdi. Ularning asosiy faoliyati sobiq kommunistik partiyaning mahalliy tashkilotlarini qo‘llab-quvvatlashdan, shuningdek, sho‘raviy odatlarni targ‘ib qilish, oilalardagi marosimlar va boshqa tadbirlarni o‘tkazishda kommunistik partiyaning “ko‘z va qulog‘i” bo‘lib turish kabi vazifalardan iborat bo‘lib keldi. Bu davrda qadimdan ma’naviyat, ta’lim va tarbiya masalalarini hal etib kelgan mahallalarning o‘rni deyarli yo‘qqa chiqarildi. Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishning demokratik tamoyillari quyidagilardan iborat: 1. Demokratiya, oshkoralik, fikrlar xilma-xilligi tamoyili. 2. Vorislik tamoyili. 3. Ijtimoiy munosabatlarni demokratlashtirish. 4. Yuksak ma’naviyat tamoyili. 5. Mahalla xavfsizligini ta’minlash tamoyili. 6. Fuqaro yig‘ini raisi (oqsoqoli) va maslahatchilarining o‘z mas’uliyatini his qilish tamoyili. 7. Ijtimoiy himoya, ijtimoiy adolat, ijtimoiy kafolat tamoyili (jamoatchilik va o‘zaro yordam). 8. Kengash, mashvarat (maslahatlashish) tamoyili. 9. Insonparvarlik. 10. Mustaqillik va h.k. Bunday boshqaruv tamoyillari sifat va miqdor ko‘rsatkichlari orqali amalga oshiriladi. Sobiq sho‘ro davrida ma’muriy-buyruqbozlik tizimi quyidagi tamoyillarga asoslangan edi: 1. Byurokratlarcha markazlashuv. 2. Nomenklatura (yuqoridan ro‘yxat asosida tayinlash) boshqaruvi. 3. O‘ziga o‘zi xizmat qilish, shaxsiy manfaatlarni ustun qo‘yish. 4. Buyruqbozlik (majburlash, dahshatli qarorlar chiqarish). 5. Demokratiyani tan olmaslik. 6. Rasmiyatchilik (qog‘ozbozlik). 7. Mahdudlik (maxfiy ma’lumotlar asosida boshqarish). 8. Konservatizm va h.k. Halq bilan muloqot bu - fuqarolarning va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirish, aholi bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yishning yangi samarali mexanizmlari va usullarini joriy etish, barcha darajadagi davlat hokimiyati organlari rahbarlarining aholi oldida hisobot berishi tizimini amaliyotga joriy etish, shu asosda xalqning davlat hokimiyatiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga qaratilgan boshqaruvning yangi shaklidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2016 yil 17 dekabrdagi “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishning tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida F-4760-son farmoyishida aynan joylarda “xalq qabulxonalari”ni tashkil etish, talab etiladigan davlat xizmatlarini aholiga “yagona darcha” tamoyili bo‘yicha bir idora orqali ko‘rsatish tizimini yanada takomillashtirish, “Adolat-qonun ustuvorligida” tamoyilini jamiyat hayotida keng qaror toptirish, oila institutini mustahkamlash, sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, ijtimoiy va bozor infratuzilmasini rivojlantirish va modernizatsiyalash va iqtisodiyotning barqaror sur’atlar bilan o‘sishini ta’minlash kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston 2Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга оширишнинг ташкилий чора-тадбирлари тўғрисидаги Ф-4760-сон Фармойиши. Т.: 2016 йил 17 декабрь. // http://lex.uz/docs/3121798. Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafilidir, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ichki va tashqi siyosatini amalga oshirishning eng muhim masalalari yuzasidan murojaat qilish huquqiga ega, mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish ko‘radi. 2002 yil 4 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasinining beshinchi bo‘limi XVIII, XIX, XX va XXIII-boblariga demokratik o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishi sabab bo‘ldi. Unga muvofiq, Prezident vakolatlarining bir qismi, birinchi navbatda, davlat boshqaruvi organlari vakillarini tayinlash va tasdiqlash kabi masalalar Oliy Majlisning Senatiga o‘tkazildi. 89-moddaning “O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Mahkamasining raisi hisoblanadi”, degan 2-xatboshisi olib tashlandi. . Umuman, hozirgi kunda mazkur islohotlarning mantiqiy davomi sifatida islohotlar chuqurlashtirilmokda. Oliy Majlis vakolatlari tartibida Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi (lot. erk, ixtiyor, hoxish) bildirish huquqi berildi. Vazirlar Mahkamasi vakolatiga taalluqli masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish huquqi Prezident vakolati doirasidan chiqarildi. Saylovlarda eng ko‘p deputatlik o‘riniga ega bo‘lgan siyosiy partiya taqdim etgan Bosh vazir nomzodining Parlament tomonidan ko‘rib chiqilishi va tasdiqlanishi haqidagi konstitutsiyaviy tartib belgilanib, hukumatga nisbatan ishonchsizlik votumi (saylovchi tashkilot vakillarining ko‘pchilik ovozi bilan qabul qilingan qarorlar) instituti joriy qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining ko‘shma majlisi muhokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritilishi, Oliy Majlis palatalari qaroriga asosan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirini lavozimidan ozod etish bo‘yicha qaror qabul qilishi, bunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste’foga chiqishi borasidagi kiritilgan takliflar ushbu yo‘nalishdagi islohotlarni yangi bosqichga olib chiqdi. Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan Bosh vazirning qaror qabul qilishi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimiga nomzodlar Bosh vazir tomonidan taqdim etilishi Vazirlar Mahkamasi va Bosh vazir vakolatlarini yanada mustahkamlab, uning mas’uliyatini kuchaytirdi. O‘zbekistonda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasining ishlab chiqilishi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev tomonidan “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmonining qabul qilinishi yaqin istiqbolda mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-g‘oyaviy sohalarida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan dasturiy mo‘ljallarni belgilab berdi. Bu mustaqil taraqqiyot yo‘limizni aniq maqsadlar orqali ifoda etadi hamda demokratik qadriyatlarni yanada chuqurroq hayotimizga singib, demokratik fuqarolik jamiyatini qaror topishiga xizmat qiladi. 2. Davlat boshqaruvini markazlashtirishdan chiqarish. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov tashabbuslari bilan 2003 yil 9 dekabrda “Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-3358-son Farmoni qabul qilinib, unda jamiyat hayotining barcha sohalarini erkinlashtirish va isloh qilishning hozirgi bosqichi talablariga muvofiq iqtisodiyotni boshqarish tizimini yanada takomillashtirish, davlat tuzilmalarining hokimiyat vakolatlarini qisqartirish, davlat va xo‘jalik boshqaruvi vazifalarini aniq chegaralab qo‘yish, shuningdek respublika davlat boshqaruvi organlari faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida: “Vazirliklar, davlat qo‘mitalari, qo‘mitalar, agentliklar, shuningdek ular huzurida va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil etiladigan davlat boshqaruvi tuzilmalari respublika davlat boshqaruvi organlari jumlasiga kiradi”3 deb belgilab berildi. Ushbu jarayon O‘zbekistonda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini zamonaviy talablar asosida isloh etishni ilk modernizatsiyalashgan usulini boshlab berdi. Bugun davlat boshqaruvi tushunchasiga zamonaviy yondashuv deb qaralayotgan “modernizatsiyalash strategiyasi” eng avvalo davlat hokimiyati organlari tizimida “institutsional o‘zgarish” vositalaridan keng foydalanadigan konsepsiya sifatida e’tirof etiladi. Bunda eng asosiy e’tibor davlat hokimiyati organlari faoliyatini belgilashda: -vakolat va vazifalarning tashkiliy-huquqiy asoslarini qayta takomillashtirish; -xizmatchi kadrlar va moddiy resurslarni hisobga olgan holda optimallashtirish; -strategik rejalashtirishning innovatsion shakllarini joriy etish; -byurokratiyadan xoli qilish, faoliyatning shaffofligini oshirish; -davlat hokimiyati organlari ish samaradorligini o‘lchash indikatorlarini qo‘llash kabi talablar mazkur konsepsiyaning asosiy belgilari sifatida baholanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning 89-moddasida “O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig‘idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi”, degan qoida mustahkamlab qo‘yilgan. Shuningdek, mamlakat va jamiyat taraqqiyotining har qanday bosqichida, Prezidentlik instituti hokimiyat tarmoqlarining o‘zaro kelishilgan holda faoliyat yuritishini ta’minlovchi institut sifatida o‘zini namoyon etadi. Prezidentning hokimiyatlar bo‘linishi sharoitidagi hokimiyat tarmoqlarining o‘zaro mutanosib ishlashini ta’minlashga qaratilgan faoliyatining konstitutsiyaviy asosi 93-moddaning 8-bandida mustahkamlangan bo‘lib, unga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti “Respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta’minlaydi; vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 3Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003 й., 11-12-сон, 178-модда. Mahkamasining taqdimiga binoan tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi”4. Mazkur jihat bugungi kunda bir qator MDH mamlakatlari davlat hokimiyatini tashkil etish amaliyoti tajribasida ham davlat boshlig‘i- Prezidentning hech bir hokimiyat tarmog‘iga mansub bo‘lmasdan, balki ularning o‘zaro bahamjihat ishlashini ta’minlovchi institut sifatida faoliyat yuritishi qonun hujjatlarida isbotlangan. Xususan, Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 80-moddasi 2-bandida mustahkamlanishicha, Rossiya Federatsiyasi Prezidenti davlat hokimiyati organlarining muvofiqlashgan tarzda faoliyat olib borishini va o‘zaro harakat qilishini ta’minlaydi5. Tojikiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasida Prezident davlat organlarining muvofiqlashgan tarzda faoliyat olib borishini va o‘zaro harakat qilishining kafili ekanligi belgilab qo‘yilgan6. 2014 yil 16 apreldagi O‘RQ-366-son “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (32, 78, 93, 98, 103 va 117-moddalariga)”gi Qonun tiyib turish va manfaatlar muvozanati tizimini ta’minlash jarayonini yanada yuqori bosqichga olib chiqdi. Xususan, mazkur qonun bilan jamoatchilik va parlament nazorati institutlarini joriy etish uchun konstitutsiyaviy asos yaratildi, ijro etuvchi hokimiyatning vakillik organlari oldidagi mas’uliyati yanada oshirildi. O‘zbekiston Respublikasining davlat mexanizmini samarali tartibini o‘rnatish jarayonida ijro etuvchi apparatning o‘rniga alohida e’tibor qaratildi. Ijro etuvchi apparat bu-respublika Hukumati faoliyatini tashkiliy va axborot- tahliliy jihatdan ta’minlashni, Vazirlar Mahkamasi va uning Rayosati majlislarini, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, Hukumat qarorlari loyihalarini tayyorlaydi, 4Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2017. 93-модда. (93-модданинг биринчи қисми 8-банди Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 16 апрелдаги ЎРҚ-366-сонли Қонуни таҳририда-ЎР ҚҲТ, 2014 й., 16-сон, 176-модда). 5См. Конституция Российской Федерации. -М.: Юрлит, 2008. 6Тожикистон Конституцияси. -Душанбе: Ирфон, 2006. ularni amalga oshirish yuzasidan amaliy chora-tadbirlarni ishlab chiqadi hamda tizimli ravishda ijroni nazorat qiladi7. Ijro etuvchi apparatning tuzilmasiga Ijro etuvchi apparat boshqaruvchisi va uning o‘rinbosari, Ijro etuvchi apparatning tarkibiy bo‘linmalari-mamlakat iqtisodiyotining muhim komplekslari, tarmoqlar va sohalari bo‘yicha axborot-tahlil departamentlari, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining kotibiyati, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri o‘rinbosarlarining apparatlari, Ijro etuvchi apparat boshqaruvchisi va o‘rinbosarining kotibiyatlari, Huquqiy ekspertiza va xalqaro shartnomalar boshqarmasi, funksional bo‘limlar kiradi. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilish bo‘yicha islohotlarni amalga oshirish jarayonida hokimiyat tarmoqlari vakolatlari va nazorat funksiyalarini kuchaytirish nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bu borada boshqaruv apparatini demokratlashtirish quyidagilarni anglatadi: -hokimiyatni markazdan soqit qilish-boshqaruv tizimida quyi pog‘onada turadigan hokimiyat organlari vakolatlarini kengaytirish; -hokimiyat vakolatini berish-davlat boshqaruvi vazifalarining bir qismini fuqarolik jamiyati institutlari va tashkilotlariga o‘tkazish; -hokimiyatni demokratlashtirish-boshqaruv organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish8. Davlat idoralari davlat hokimiyatini ijro etish va davlat boshqaruv vazifalarini amalga oshirish uchun tashkil qilinadi. Bunda davlat-boshqaruv faoliyatining ijtimoiy maqsadi sifatida quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: -me’yoriy hujjatlar, insonlarning xatti-harakat qoidalarini qabul qilish bilan bog‘liq muvofiqlashtirish vazifasi; -huquq-tartibot, qabul qilingan qarorlar ijrosini ta’minlaydigan tashkilotchilik vazifasi; 7“Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Ижро этувчи аппарати тўғрисида” Низом. 3- банди.Вазирлар Маҳкамасининг 2008 йил 2 майдаги 81-сон қарорига 2-илова. 8Хутинаев И.Д. Децентрализация государственной власти как элемент теории институционализации // Социология власти. – 2005. - № 6.С.83-84. -fuqarolar xavfsizligini ta’minlash, ularning huquq va erkinliklarini himoya qilishdan iborat muhofaza vazifasi9. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasida qayd etilganidek, mahalliy hokimiyat idoralari vakolatiga quyidagilar kiradi: -qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash; -hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish masalalari; -mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig‘imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg‘armalarni hosil qilish; -mahalliy kommunal xo‘jalikka rahbarlik qilish; -atrof-muhitni muhofaza qilish; -fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta’minlash; -normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Yuqoridagi fikrlardan shu narsa aniq bo‘ladiki, O‘zbekistonda davlat organlari tizimi deganda uning markaz, viloyatlar, tuman va shaharlardagi vakillik idoralari hamda mahalliy davlat hokimiyat organlarining yaxlitligi tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning “Hududlarning jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga doir ustuvor chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2017 yil 8 avgustdagi PQ-3182-son qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga asosan hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha yangicha tizim-sektorlar faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Unga ko‘ra, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlar hududlari tegishlicha Qoraqolpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi, viloyatlar va Toshkent shahri, tumanlar (shaharlar) hokimlari, prokuratura, ichki ishlar va davlat soliq xizmati hududiy organlari rahbarlari boshchilik qiladigan kompleks ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha 4 ta sektorlarga bo‘lindi10. 9Раҳмонов А. “Ўзбекистон Республикасида давлат бошқаруви”. Т., “Академия” 2006 й. Б. 25-26. 10Йил сарҳисоби. 2017 йил-шиддатли ислоҳотлар йили. -Т.: “Адолат”, 2017. -96 б. Hududlar va tumanlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha sektorlar ishini tashkil etish “mahalla-tuman (shahar)-viloyat- respublika” sxemasiga muvofiq faoliyatini tashkil etilishi mazkur qarorda belgilab qo‘yildi. Ushbu jarayon: - davlat boshqaruvi organlarining vazifalari, funksiyalari va vakolatlari, ularni amalga oshirish mexanizmlari hamda javobgarlik sohasini aniqlashtirish, muvofiqlashtirish hamda strategik rejalashtirish jarayonlarini markazlashtirishdan chiqarish va takomillashtirishga; - davlat boshqaruvi organlari faoliyatini tashkil etishning institutsional, moliyaviy asoslarini takomillashtirish, davlat xizmatlarining sifati va ulardan foydalanish imkoniyatini oshirish, shu jumladan, ularning elektron shaklda taqdim etilishini to‘laqonli ta’minlashga o‘tish, “Elektron hukumat” tizimini yanada rivojlantirishga; - iqtisodiyot tarmoqlarini davlat tomonidan tartibga solish samaradorligini oshirish va xo‘jalik boshqaruvi organlari maqomini qayta ko‘rib chiqishga; - mahalliy davlat hokimiyati organlarini tashkil etish va faoliyatini takomillashtirishga; - professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, davlat boshqaruvi organlari faoliyatida korrupsiyaga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini joriy etishga xizmat qiladi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari apparati faoliyatini amalga oshirish, ya’ni uning asosiy maqsadlari tizimiga xizmat qilish roli-vazifalarga ajratilganligidadir. Shu bois, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida qabul qilinishi nazarda tutilgan, “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, shuningdek, davlat boshqaruvi tizimini tartibga soluvchi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tarkibi mazmunini samarali amalga oshirilishini ta’min etuvchi majburiy vazifalar o‘zining aniq ifodasini topadi. 3.O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi. O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan isloh qilishning 6 ta asosiy yo‘nalishi belgilab berildi. Birinchi yo‘nalish ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirishga bag‘ishlangan. Mazkur sohadagi chora-tadbirlar quyidagilarni nazarda tutadi: ijro etuvchi hokimiyat organlarini tashkil etish va tugatishning aniq mezonlari hamda tartib-taomillarini joriy qilish; kadrlar va moddiy resurslardan oqilona foydalangan holda, ijro etuvchi hokimiyat organlarini optimallashtirish; ijro etuvchi hokimiyat organlarining mustaqilligini oshirish hamda ularning Vazirlar Mahkamasi bilan o‘zaro hamkorlik mexanizmlarini takomillashtirish; davlat xizmatlari ko‘rsatish tizimini izchil takomillashtirish va «Elektron hukumat» tizimini yanada keng joriy etish; ma’muriy adliyani rivojlantirish va murojaatlarni kollegial eshitishni joriy qilish. Ikkinchi yo‘nalish ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifalarini, ularni amalga oshirish mexanizmlari va javobgarlik sohalarini aniqlashtirishni nazarda tutadi. Shu munosabat bilan quyidagi masalalar bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘riladi: rivojlanish dasturlarini shakllantirishda hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlarining tashabbuskorligi va rolini oshirish; maqsadli indikatorlarga erishishga asoslangan, barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari va ularning rahbarlari faoliyatini baholashning prinsipial yangi tizimini joriy qilish; xalqaro amaliyotda muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan, shu jumladan, sifat menejmenti, indikativ rejalashtirish, autsorsing, kraudsorsing kabi ishni tashkil etishning zamonaviy uslublaridan foydalanish; rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini monitoring qilishda jamoatchilik bilan o‘zaro hamkorlikning zamonaviy shakllarini joriy etish. Uchinchi yo‘nalish iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sirni qisqartirish va boshqaruvning bozor mexanizmlarini kengaytirish hisoblanadi. Ushbu yo‘nalishda quyidagilar rejalashtirilmoqda: xususiy sektor samarali faoliyat ko‘rsatayotgan sohalarda davlat ishtirokidagi tijorat tashkilotlarini tuzishni cheklash va amaldagi davlat korxonalarini qayta tashkil etish; iqtisodiy faoliyatda davlat ishtirokining aniq bozor mexanizmlarini ishlab chiqish; ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal qilishda ijtimoiy hamda davlat-xususiy sheriklikning huquqiy va institutsional bazasini takomillashtirish; ayrim davlat funksiyalarini xususiy sektorga o‘tkazish. To‘rtinchi yo‘nalishda, jumladan, quyidagilar orqali vertikal boshqaruv tizimi va ijro etuvchi hokimiyat organlari hamkorligining mexanizmlarini takomillashtirish nazarda tutilgan: davlat boshqaruvini bosqichma-bosqich nomarkazlashtirish; mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy imkoniyatlarini kengaytirish, ularning roli va javobgarligini oshirish; hududiy organlarning rahbar kadrlarini tanlash va joy-joyiga qo‘yish masalalarida mahalliy davlat hokimiyati organlarining vakolatlarini kuchaytirish. Beshinchi yo‘nalish davlat boshqaruvi tizimiga strategik rejalashtirishning zamonaviy shakllari, innovatsion g‘oyalar, ishlanma va texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan. Mazkur chora-tadbirlar qatorida quyidagilarni ta’kidlash lozim: davlat xizmatlari ko‘rsatish tartib-taomillarini optimallashtirish va soddalashtirishni ta’minlaydigan davlat boshqaruvining innovatsion shakllarini joriy etish; innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqishga investitsiyalarni faol jalb etish; zamonaviy ilmiy-tadqiqot va innovatsion yutuqlarni muvaffaqiyatli joriy qilish uchun zarur bo‘lgan rivojlangan infratuzilmani yaratish; tabiatni muhofaza qilish, resurs va energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish. Va nihoyat, so‘nggi oltinchi yo‘nalishda professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurashishning ta’sirchan mexanizmlarini o‘rnatish belgilangan. Ularga erishish uchun quyidagilar rejalashtirilgan: davlat xizmatining shaffofligi va ochiqligini ta’minlash, aholi bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yishning yangi mexanizmlarini joriy etish; davlat xizmatchilarining mehnatiga haq to‘lash va ijtimoiy ta’minotining zamonaviy tizimini kiritish orqali ularning mehnat unumdorligini oshirish. Bundan tashqari, Farmon bilan O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi normalarini amaliy ro‘yobga chiqarish bo‘yicha 40 dan ortiq aniq tadbirlarni nazarda tutuvchi «Yo‘l xaritasi» tasdiqlandi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotla konsepsiyasini amalga oshirish bo‘yicha komissiya hamda davlat boshqaruvi tizimini tanqidiy o‘rganish va uni tubdan isloh qilish yuzasidan takliflar tayyorlash bo‘yicha ishchi guruhlar tashkil etildi. Komissiya ishchi guruhlar tomonidan tegishli normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari sifatli ishlab chiqilishini tashkil etadi, shuningdek, Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi va «Yo‘l xaritasi»ning to‘liq, o‘z vaqtida va sifatli amalga oshirilishi ustidan qat’iy nazorat olib boradi. Shu bilan bir qatorda, Komissiyaga davlat boshqaruvi tizimini tanqidiy o‘rganish va uni tubdan isloh qilish bo‘yicha takliflar tayyorlash jadvalini tasdiqlash vazifalari yuklatildi, unga asosan 100 dan ortiq davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari faoliyatini qayta ko‘rib chiqish rejalashtirildi. Ma’muriy islohotlarning amalga oshirilishi quyidagi natijalarga erishishga qaratilgan. 1. Kutilayotgan islohotlarning to‘liq amalga oshirilishini ta’minlashga, ijtimoiy- siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muammolarini o‘z vaqtida aniqlash va samarali hal etishga qodir bo‘lgan, innovatsion rivojlanishning umumjahon tendensiyalariga javob beradigan davlat boshqaruvi tizimini yaratish, shu jumladan, quyidagilar orqali yaratish: ortiqcha va o‘ziga xos bo‘lmagan vazifa, funksiya va vakolatlarni bartaraf etish, takrorlash va parallelizmni tugatish hisobiga davlat boshqaruvi tizimini optimallashtirish hamda nomarkazlashtirish; davlat boshqaruvini byurokratiyadan xoli qilish va uning sarf-xarajatlarini pasaytirish, boshqaruv qarorlari qabul qilish tizimining faoliyat samaradorligini va shaffofligini oshirish; strategik rejalashtirish, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalar tizimini joriy etish; iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish hamda boshqaruvning sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish, mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligi va aholining ishchanlik faolligini oshirishga qaratilgan bozor mexanizmlarini kengaytirish; jamoatchilik va parlament nazoratining, eng avvalo, korrupsiya ko‘rinishlarining oldini olishga qaratilgan samarali shakllarini joriy etish. 2. Fuqarolar huquq va erkinliklarini ta’minlashning ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, ularning farovonligini va ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatidan qanoatlanganlik darajasini yanada oshirish, shu jumladan, quyidagilar orqali yanada oshirish: davlat organlarining jismoniy va yuridik shaxslar bilan huquqiy munosabatlarini aniq tartibga solishga qaratilgan ma’muriy tartib-taomillarni takomillashtirish; ijro etuvchi hokimiyat organlarining qarorlari va harakatlari ustidan shikoyat qilish tartibini takomillashtirishni, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini kollegial eshitish mexanizmlarini joriy etishni nazarda tutuvchi ma’muriy adliya tizimini rivojlantirish; «Elektron hukumat» tizimini takomillashtirish orqali davlat xizmatlari ko‘rsatishning samaradorligini oshirish; jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash, qonuniylik va huquq-tartibotni mustahkamlash. O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasida nazarda tutilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi, so‘zsiz, innovatsion rivojlanishning zamonaviy tendensiyalari va jahon standartlarini hisobga olgan holda davlat boshqaruvi tizimini modernizatsiya qilishga yangi kuch bag‘ishlaydi. Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlarning amalga oshirilishi «Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak» degan ulug‘vor g‘oyani hayotga to‘liq tatbiq etishga xizmat qiladi. Mamlakat taraqqiyotining zamonaviy bosqichida keng ko‘lamli islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat boshqaruvining mutlaqo yangi va samarali faoliyat yurituvchi tizimini yaratishni talab qiladi. Shu munosabat bilan mamlakatda davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish va modernizatsiya qilish bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Davlat organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash va davlat xizmatlari ko‘rsatish tizimini takomillashtirish uchun elektron portallar va ma’lumotlar bazalari yaratildi. Bu borada Davlat rahbari tomonidan qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Farmon 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirishda muhim qadam hisoblanadi hamda mohiyatiga ko‘ra O‘zbekistonning davlat va jamiyat qurilishida yangi sahifani ochib beradi. 4.Davlat xizmatlarini ko‘rsatish samaradorligini oshirish. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2005 yil 28 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida belgilab berilgan jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalashning ustuvor vazifalari va yo‘nalishlarini amalga oshirish bo‘yicha PQ-24-son qarori bilan “Davlat qurilishi va boshqaruvi, qonunchilik hokimiyatining roli va ta’sirini kuchaytirish sohasida islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish konsepsiyasi”11 tasdiqlangan bo‘lib, mazkur Konsepsiyada “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni loyihasini tayyorlash va unda davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi, davlat xizmatini o‘tash tartibi hamda davlat xizmatchilarining javobgarligi va mas’uliyatini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni aks ettirish nazarda tutilgan edi. Shu bilan birga, respublikamizda davlat xizmatining ayrim sohalari yoki ayrim toifadagi davlat xizmatchilarining faoliyatini tartibga soluvchi alohida qonun hujjatlari ham qabul qilingan bo‘lib, ular jumlasiga “Davlat bojxona xizmati to‘g‘risida”gi, “Davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi, “Prokuratura to‘g‘risida”gi, “Sudlar to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasida deputatlarning maqomi to‘g‘risida”gi, “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi, “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida”gi va shu kabi qonunlar majmuasi kiradi. Ushbu qonunlarda tegishli sohada davlat xizmatini tashkil etish prinsiplari, tegishli sohadagi davlat xizmatchilarining maqomi, ularga qo‘yilgan talablar, javobgarlik va ular tomonidan xizmatni o‘tash shartlari belgilab qo‘yilgan. Bu sohada muhim qonunchilik hujjatlari sifatida O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2003 yil 9 dekabrdagi “Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-3358-son va 2003 yil 22 11 Манба. http://www.lex.uz/acts/682776// Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2005 й., 10- 11-cон, 71-модда; 45-сон, 337-модда. dekabrdagi “Xo‘jalik boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-3366-son farmonlarini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Mazkur farmonlarda respublika boshqaruv organlari, xo‘jalik boshqaruv organlarining tizimi va ularning toifalari aniq tasniflab berildi. Ko‘rinib turibdiki, davlat xizmatini tashkil etishga oid qonunchilik bugungi kunda bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda tarqoq rivojlanib kelmoqda. Ularni unifikatsiya qilishga, yagona konseptual, tizimli qonun hujjati qabul qilishga ehtiyoj mavjud. 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida yana bir jamiyatning muhim instituti “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni loyihasini ishlab chiqish, unda mazkur qonunning normalarini “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi, “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi, “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi, “Parlament nazorati to‘g‘risida”gi qonunlarga moslashtirish, ombudsman mintaqaviy vakillarining huquqiy maqomi, vakolat va majburiyatlarini belgilash nazarda tutildi. Bu strategik vazifalarni ilgari surilishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 28 dekabrda qabul qilingan “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoniga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni ishlar boshqarmasining Fuqarolar qabulxonasi negizida tuzilgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida, shuningdek har bir tuman va shaharda (tumanga bo‘ysunuvchi shaharlardan tashqari) tuzilgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari (bundan keyin – xalq qabulxonalari) va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi (bundan keyin – Virtual qabulxona) vazifalari va vakolatlarini belgilanishi bilan uzviy ravishda bog‘liqdir. Prezident farmonida ularning aholi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqotni tashkil etish, jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini to‘laqonli himoya qilishga qaratilgan, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari (bundan buyon – murojaatlar) bilan ishlashning sifat jihatidan yangi va samarali tizimi faoliyatini ta’minlash, fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga, Oliy Majlisga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoniga, Hukumatga, davlat boshqaruvi organlariga, sud, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat organlariga, mahalliy davlat hokimiyati organlariga, boshqa davlat tashkilotlariga va xo‘jalik boshqaruvi organlariga murojaat qilishga oid konstitutsiyaviy huquqlarining so‘zsiz amalga oshirilishi uchun sharoitlar yaratish, Xalq qabulxonalariga va Virtual qabulxonaga kelib tushgan hamda tegishliligi bo‘yicha davlat organlari va xo‘jalik boshqaruvi organlariga yuborilgan murojaatlar ko‘rib chiqilishi ustidan tizimli monitoring va nazoratni amalga oshirish, Xalq qabulxonalariga va Virtual qabulxonaga kelib tushayotgan murojaatlarning qayd etilishi, umumlashtirilishi, tizimlashtirilishi va ko‘rib chiqilishi ustidan nazorat qilinishi bo‘yicha yagona elektron axborot tizimini joriy etish va yuritish yo‘li bilan murojaatlar bilan ishlashda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanish kabi vazifalar belgilangan. Shu bilan birga, “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi, “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi, “Parlament nazorati to‘g‘risida”gi qonunlarni qabul qilinishi bilan mamlakatda parlament nazoratini amalga oshirishning hozirgi davrga – fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatga xos bo‘lgan darajaga ko‘tarish dolzarb vazifaga aylangan edi. Shuning uchun ham Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) yuqorida qayd etilgan qonunlarda nazapda tutilgan qonunlar ijrosi, ularning shaffofligini ta’minlash jarayonlarini parlament nazorati ostiga olishisha qator vakolatlar beradi, fuqarolarning o‘z qonuniy huquq va erkinliklarini buzilayotganligiga doir murojaatlarini adolatli va samarali tarzda hal etishga imkoniyatlar yaratadi. Parlamentning inson huquq va erkinliklarini himoyalash va ta’minlashga doir faoliyatini olib boradigan Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman)ning huquqi va mustaqil institut sifatida faoliyat yuritishi kafolatlanadi. Fikrimizcha, davlat va ma’muriy tuzilmalarni yanada chuqurroq isloh qilishga intilish-bu davlat apparatini modernizatsiyalashning evolyusion davomidir. Uning mohiyati davlat boshqaruvining milliy organlarini tuzish bosqichidan ularning ish faoliyatini takomillashtirish bosqichiga o‘tish bilan belgilanadi. Ma’lumki, hozirgi davrda demokratik islohotlarni rivojlantirishning yangi vazifalaridan kelib chiqib, davlat boshqaruvi apparati zimmasiga o‘z-o‘zini takomillashtirish borasida jiddiy vazifalar yuklatilgan. Davlat, islohotlar tashabbusi bilan chiqish va ularni amalga oshirish borasidagi vazifalarni bajarar ekan, asta-sekinlik bilan umummilliy vazifalarni amalga oshiruvchi, fuqarolik jamiyatini qurishni tashkiliy jihatdan ta’minlovchi tizimga aylanib bormokda. Shu bilan birga, boshqaruv organlari faoliyatini modernizatsiyalash borasida ham amaliy qadamlar tashlanmoqda va qonuniy nuqtai nazardan takomillashtirilmoqda. Boshqaruv organlarini islohotlashtirish markazda va joylarda davlat hokimiyatining yangi organlarini paydo bo‘lishiga va rasmiylashuviga yordam berdi, davlat qurilishini konseptual ta’minlash sohasidagi bo‘shliqni to‘ldiradi, bizga meros bo‘lib qolgan boshqaruv tuzilmalarining ma’lum darajada rivojlanish imkoniyatini ta’minlaydi, iqtisodiyotdagi ayrim boshqaruv organlarini davlat tasarrufidan chiqarish hamda mulkchilikning nodavlat shakllariga va amal qilish tamoyillariga asoslangan tashkilotlarni tuzish borasida qo‘shimcha turtki bo‘ldi.