DAVLATNING BARQARORLASHTIRISH SIYOSATI

Yuklangan vaqt

2024-06-14

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

90,5 KB


DAVLATNING BARQARORLASHTIRISH SIYOSATI 33.1. Barqarorlashtirish siyosati tushunchasi va xususiyatlari 33.2. Siyosatni amalga oshirish va uning oqibatlarida vaqt oraliqlari 33.3. Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yoʻnalishlari Barqarorlashtirish siyosati tushunchasi va xususiyatlari haqida ba’zi iqtisodchilar, William McChesney Martin kabi, nobarqarorlikni iqtisodiyotga xos boʻlgan xususiyat deb hisoblaydilar. Ular iqtisodiyot doimo yalpi talab va yalpi taklif sohasida toʻsatdan shoklarga duch keladi deb ta’kidlaydilar. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishga yoʻnaltirilgan pul va byudjet-soliq siyosati oʻtkazilmasa, bu shoklar ishlab chiqarish hajmlarida istalmagan va samarasiz tebranishlarga olib kelishi, ishsizlik va inflyatsiya muammolarini kuchaytirishi mumkin. Hammaga tanish boʻlgan fikrga koʻra, makroiqtisodiy siyosat “shamolga qarshi yurishi”, ya’ni turgʻunlik sharoitida iqtisodiyotni ragʻbatlantirib va “qizib ketganda” uning oʻsishini sekinlashtirishi lozim. Hukumat siyosatchilari biznes sikliga qanday munosabatda boʻlishlari lozim? Milton Fridmanga oʻxshagan boshqa iqtisodchilar iqtisodiyot tabiatan barqaror deb hisoblashadi. Vaqti-vaqti bilan unda yuzaga keladigan kuchli va xatarli tebranishlar uchun javobgarlikni ular notoʻgʻri iqtisodiy siyosat zimmasiga yuklaydilar. Ular iqtisodiyotni maqsadga yoʻnaltirilgan tadbirlar yordamida “nozik sozlash”ni ta’minlashga harakat qilish kerakmasligini isbotlaydilar. Aksincha, iqtisodiy siyosatchilar imkoniyatlari cheklanganligini hisobga olib, zarar yetkazishmaganidan xursand boʻlish kerakligini uqtiradilar. Oʻn yillar mobaynida bu masala boʻyicha munozaralarga oʻz nuqtayi nazarlarini asoslash uchun turli dalillarni ilgari surgan koʻplab qatnashchilar jalb etildilar. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda iqtisodning tebranishlar nazariyasini qoʻllash haqidagi masala bu munozaralar diqqat markazida boʻldi. DAVLATNING BARQARORLASHTIRISH SIYOSATI 33.1. Barqarorlashtirish siyosati tushunchasi va xususiyatlari 33.2. Siyosatni amalga oshirish va uning oqibatlarida vaqt oraliqlari 33.3. Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yoʻnalishlari Barqarorlashtirish siyosati tushunchasi va xususiyatlari haqida ba’zi iqtisodchilar, William McChesney Martin kabi, nobarqarorlikni iqtisodiyotga xos boʻlgan xususiyat deb hisoblaydilar. Ular iqtisodiyot doimo yalpi talab va yalpi taklif sohasida toʻsatdan shoklarga duch keladi deb ta’kidlaydilar. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishga yoʻnaltirilgan pul va byudjet-soliq siyosati oʻtkazilmasa, bu shoklar ishlab chiqarish hajmlarida istalmagan va samarasiz tebranishlarga olib kelishi, ishsizlik va inflyatsiya muammolarini kuchaytirishi mumkin. Hammaga tanish boʻlgan fikrga koʻra, makroiqtisodiy siyosat “shamolga qarshi yurishi”, ya’ni turgʻunlik sharoitida iqtisodiyotni ragʻbatlantirib va “qizib ketganda” uning oʻsishini sekinlashtirishi lozim. Hukumat siyosatchilari biznes sikliga qanday munosabatda boʻlishlari lozim? Milton Fridmanga oʻxshagan boshqa iqtisodchilar iqtisodiyot tabiatan barqaror deb hisoblashadi. Vaqti-vaqti bilan unda yuzaga keladigan kuchli va xatarli tebranishlar uchun javobgarlikni ular notoʻgʻri iqtisodiy siyosat zimmasiga yuklaydilar. Ular iqtisodiyotni maqsadga yoʻnaltirilgan tadbirlar yordamida “nozik sozlash”ni ta’minlashga harakat qilish kerakmasligini isbotlaydilar. Aksincha, iqtisodiy siyosatchilar imkoniyatlari cheklanganligini hisobga olib, zarar yetkazishmaganidan xursand boʻlish kerakligini uqtiradilar. Oʻn yillar mobaynida bu masala boʻyicha munozaralarga oʻz nuqtayi nazarlarini asoslash uchun turli dalillarni ilgari surgan koʻplab qatnashchilar jalb etildilar. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda iqtisodning tebranishlar nazariyasini qoʻllash haqidagi masala bu munozaralar diqqat markazida boʻldi.
Usbu bobda ikkita munozarali masalani muhokama qilamiz. Birinchisi: iqtisodiyotni barqarorlashtirishda monetar va fiskal siyosat faol rol oʻynashi kerakmi yoki ularning roli joriy davrdagi iqtisodiy tebranishlarga moslashishdan iborat boʻlishi lozimmi? Ikkinchisi: iqtisodiy siyosat muayyan yoʻldan chiqmaslikka harakat qilishi lozimmi yoki siyosat namoyandalari oʻzlarining shaxsiy qarashlariga koʻra iqtisodiy sharoitlar oʻzgarishini tezlik bilan inobatga olishlari lozimmi? Federal hukumatning siyosatchilari iqtisodni barqarorlashtirishni oʻzlarining asosiy majburiyatlaridan biri deb hisoblashadi. Makroiqtisodiy siyosatni tahlil qilish iqtisodiy maslahat kengashi, Kongress byudjet idorasi, Federal zaxira tizimi va boshqa davlat tashkilotlarining har kunlik majburiyatlariga kiradi. Oldingi boblarda koʻrganimizdek, monetar va fiskal siyosat jami talabga, va shu asnoda, inflyatsiya va ishsizlikka kuchli taʼsir qilishi mumkin. Qachonki Kengash yoki prezident fiskal siyosatda yoki Federal zaxira tizimi monetar siyosatda katta oʻzgarishlar amalga oshirishmoqchi boʻlsa, avvalambor, oʻzgarishlarni muhokama qilishda koʻzda tutilayotgan chora-tadbirlar inflyatsiya va ishsizlikka qanday ta’sir koʻrsatishi hamda yalpi talabni oshirish yoki qisqartirish zarurligi haqidagi masala diqqat markazida boʻladi. Pul-kredit va byudjet-soliq siyosatlarini ishlab chiqish va oʻtkazish hukumatning an’anaviy vazifalari boʻlishiga qaramay, uni barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirishga majburligi haqidagi fikrni yuzaga kelganligiga unchalik koʻp boʻlmadi. Hukumat makroiqtisodiy vaziyat uchun mas’uliyatni oʻz zimmasiga olganligining birinchi dalili 1946-yilda qabul qilingan bandlik toʻgʻrisidagi qonun boʻldi. Unda “Federal hukumat toʻliq bandlik va ishlab chiqarishni qoʻllab-quvvatlashni ta’minlashga yoʻnaltirilgan siyosatni doimo oʻtkazishga majbur”ligi haqida gapirilgan. Bu qonun qabul qilingan vaqtda Buyuk depressiya haqidagi oʻy-hayollar hali yangi edi. Masalani aktiv davlat siyosati foydasiga hal etish koʻplab iqtisodchilarga oddiy va tushunarli boʻlib koʻrinadi. Pasayish davrlari uchun ishsizlikning yuqori darajasi, daromadlar va aholi farovonligining past darajasiga xosdir. Yalpi talab va yalpi taklif modeli qanday qilib toʻsatdan boʻladigan shoklar iqtisodiy pasayishlarni yuzaga keltirishini koʻrsatadi. U shuningdek, qanday qilib monetar va fiskal siyosat bunday shoklarga tezda ta’sir etib iqtisodiy pasayishlarni oldini olishi mumkinligini koʻrsatadi. Usbu bobda ikkita munozarali masalani muhokama qilamiz. Birinchisi: iqtisodiyotni barqarorlashtirishda monetar va fiskal siyosat faol rol oʻynashi kerakmi yoki ularning roli joriy davrdagi iqtisodiy tebranishlarga moslashishdan iborat boʻlishi lozimmi? Ikkinchisi: iqtisodiy siyosat muayyan yoʻldan chiqmaslikka harakat qilishi lozimmi yoki siyosat namoyandalari oʻzlarining shaxsiy qarashlariga koʻra iqtisodiy sharoitlar oʻzgarishini tezlik bilan inobatga olishlari lozimmi? Federal hukumatning siyosatchilari iqtisodni barqarorlashtirishni oʻzlarining asosiy majburiyatlaridan biri deb hisoblashadi. Makroiqtisodiy siyosatni tahlil qilish iqtisodiy maslahat kengashi, Kongress byudjet idorasi, Federal zaxira tizimi va boshqa davlat tashkilotlarining har kunlik majburiyatlariga kiradi. Oldingi boblarda koʻrganimizdek, monetar va fiskal siyosat jami talabga, va shu asnoda, inflyatsiya va ishsizlikka kuchli taʼsir qilishi mumkin. Qachonki Kengash yoki prezident fiskal siyosatda yoki Federal zaxira tizimi monetar siyosatda katta oʻzgarishlar amalga oshirishmoqchi boʻlsa, avvalambor, oʻzgarishlarni muhokama qilishda koʻzda tutilayotgan chora-tadbirlar inflyatsiya va ishsizlikka qanday ta’sir koʻrsatishi hamda yalpi talabni oshirish yoki qisqartirish zarurligi haqidagi masala diqqat markazida boʻladi. Pul-kredit va byudjet-soliq siyosatlarini ishlab chiqish va oʻtkazish hukumatning an’anaviy vazifalari boʻlishiga qaramay, uni barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirishga majburligi haqidagi fikrni yuzaga kelganligiga unchalik koʻp boʻlmadi. Hukumat makroiqtisodiy vaziyat uchun mas’uliyatni oʻz zimmasiga olganligining birinchi dalili 1946-yilda qabul qilingan bandlik toʻgʻrisidagi qonun boʻldi. Unda “Federal hukumat toʻliq bandlik va ishlab chiqarishni qoʻllab-quvvatlashni ta’minlashga yoʻnaltirilgan siyosatni doimo oʻtkazishga majbur”ligi haqida gapirilgan. Bu qonun qabul qilingan vaqtda Buyuk depressiya haqidagi oʻy-hayollar hali yangi edi. Masalani aktiv davlat siyosati foydasiga hal etish koʻplab iqtisodchilarga oddiy va tushunarli boʻlib koʻrinadi. Pasayish davrlari uchun ishsizlikning yuqori darajasi, daromadlar va aholi farovonligining past darajasiga xosdir. Yalpi talab va yalpi taklif modeli qanday qilib toʻsatdan boʻladigan shoklar iqtisodiy pasayishlarni yuzaga keltirishini koʻrsatadi. U shuningdek, qanday qilib monetar va fiskal siyosat bunday shoklarga tezda ta’sir etib iqtisodiy pasayishlarni oldini olishi mumkinligini koʻrsatadi.
Boshqa iqtisodchilar hukumatni iqtisodiyotni barqarorlashtirishga intilishlariga tanqidiy yondashadilar. Bu tanqidchilar davlat makroiqtisodiy siyosatdan chetda turishi lozim deb hisoblaydilar. Birinchi qarashda bunday nuqtayi nazar gʻalati tuyulishi mumkin. 33.2. Siyosatni amalga oshirish va uning oqibatlarida vaqt oraliqlari Agar siyosatning ta’sirlari natijasi kutishga majbur qilmasa, iqtisodiyotni barqarorlashtirish oson boʻlardi. Siyosatni barpo qilish mashina haydash kabi boʻladi: iqtisodiyotni kerakli yoʻlda saqlab qolish uni asboblar orqali rostlash demakdir. Iqtisodiy siyosatni yuritish katta kemada yoʻl koʻrsatishga qaraganda koʻproq mashina boshqarishga oʻxshaydi. Mashina yoʻnalishini oʻzgartirishda rul burilgandan keyin deyarli zudlik bilan yoʻnalish oʻzgaradi. Aksincha, kemani yoʻnalishini oʻzgartirish uchun kapitan rulini rostlaydi, keyin yelkanni tiklab oʻzgartiradi va uzoq vaqt davomida aylantirishni davom ettiradi. Agar kema haydovchisi endi ish oʻrgangan boʻlsa, aylantirish davomida qarama- qarshi tomonga kema yoʻnalishini oʻzgartirguncha katta-kichik xatolarga yoʻl qoʻyiladi. Kema boshqaruvchisiga oʻxshab iqtisodiy siyosatni amalga oshiruvchilar uzoq kechikishlar natijasida muammolarga duch keladi. Albatta siyosatchilar uchun muammolar qiyinroq kechadi. Chunki uzoq va oʻzgaruvchan muddatli davrda monetar va fiskal siyosat yuritishni bashorat qilish oson ish emas. Iqtisodchilar iqtisodiy siyosatga olib boruvchi ikki muhim vaqt oraligʻini ajratadilar: ichki va tashqi. Ichki oraliq – bu iqtisodiy larza yuzaga kelgan vaqt bilan bunga javoban iqtisodiy siyosat chora-tadbirlarini qabul qilish vaqti oʻrtasidagi vaqt oraligʻi boʻlib, inqiroz yuz berganligini va unga muvofiq chora-tadbirlarni hayotga tatbiq etishni his qilish uchun qandaydir vaqt zarur boʻlganligi uchun ham yuzaga keladi. Tashqi oraliq – bu iqtisodiy siyosatning u yoki bu chora-tadbirlari qabul qilingan vaqt bilan bu chora- tadbirlar oʻz natijalarini bera boshlagan vaqt oʻrtasidagi oraligʻidir. U bu chora-tadbirlar xarajatlar, daromadlar va bandlik darajalarini birdaniga oʻzgarishga olib kelmasligi sababli yuzaga keladi.Iqtisodiyotni barqarorlashtirishda fiskal siyosatni amalga oshirish uzoq davom etadigan ichki oraliqlarning markaziy muammosidir. Ayniqsa bu holat AQSh uchun haqiqat, chunki byudjet xarajatlari yoki soliqlarni qayta koʻrib chiqish uchun odatda Boshqa iqtisodchilar hukumatni iqtisodiyotni barqarorlashtirishga intilishlariga tanqidiy yondashadilar. Bu tanqidchilar davlat makroiqtisodiy siyosatdan chetda turishi lozim deb hisoblaydilar. Birinchi qarashda bunday nuqtayi nazar gʻalati tuyulishi mumkin. 33.2. Siyosatni amalga oshirish va uning oqibatlarida vaqt oraliqlari Agar siyosatning ta’sirlari natijasi kutishga majbur qilmasa, iqtisodiyotni barqarorlashtirish oson boʻlardi. Siyosatni barpo qilish mashina haydash kabi boʻladi: iqtisodiyotni kerakli yoʻlda saqlab qolish uni asboblar orqali rostlash demakdir. Iqtisodiy siyosatni yuritish katta kemada yoʻl koʻrsatishga qaraganda koʻproq mashina boshqarishga oʻxshaydi. Mashina yoʻnalishini oʻzgartirishda rul burilgandan keyin deyarli zudlik bilan yoʻnalish oʻzgaradi. Aksincha, kemani yoʻnalishini oʻzgartirish uchun kapitan rulini rostlaydi, keyin yelkanni tiklab oʻzgartiradi va uzoq vaqt davomida aylantirishni davom ettiradi. Agar kema haydovchisi endi ish oʻrgangan boʻlsa, aylantirish davomida qarama- qarshi tomonga kema yoʻnalishini oʻzgartirguncha katta-kichik xatolarga yoʻl qoʻyiladi. Kema boshqaruvchisiga oʻxshab iqtisodiy siyosatni amalga oshiruvchilar uzoq kechikishlar natijasida muammolarga duch keladi. Albatta siyosatchilar uchun muammolar qiyinroq kechadi. Chunki uzoq va oʻzgaruvchan muddatli davrda monetar va fiskal siyosat yuritishni bashorat qilish oson ish emas. Iqtisodchilar iqtisodiy siyosatga olib boruvchi ikki muhim vaqt oraligʻini ajratadilar: ichki va tashqi. Ichki oraliq – bu iqtisodiy larza yuzaga kelgan vaqt bilan bunga javoban iqtisodiy siyosat chora-tadbirlarini qabul qilish vaqti oʻrtasidagi vaqt oraligʻi boʻlib, inqiroz yuz berganligini va unga muvofiq chora-tadbirlarni hayotga tatbiq etishni his qilish uchun qandaydir vaqt zarur boʻlganligi uchun ham yuzaga keladi. Tashqi oraliq – bu iqtisodiy siyosatning u yoki bu chora-tadbirlari qabul qilingan vaqt bilan bu chora- tadbirlar oʻz natijalarini bera boshlagan vaqt oʻrtasidagi oraligʻidir. U bu chora-tadbirlar xarajatlar, daromadlar va bandlik darajalarini birdaniga oʻzgarishga olib kelmasligi sababli yuzaga keladi.Iqtisodiyotni barqarorlashtirishda fiskal siyosatni amalga oshirish uzoq davom etadigan ichki oraliqlarning markaziy muammosidir. Ayniqsa bu holat AQSh uchun haqiqat, chunki byudjet xarajatlari yoki soliqlarni qayta koʻrib chiqish uchun odatda
prezident va Kongressning ikkala palatasi roziligiga erishish zarur. Qonunni qabul qilish jarayoni sekin va murakkab boʻlib, koʻpincha kechikishlarga olib keladi, bu esa iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun fiskal siyosatning mujmal vositasi hisoblanadi. Bu ichki oraliqlar, Buyuk Britaniya kabi parlament tizimidagi mamlakatlarda kechikishlar qisqaroq boʻladi, chunki koʻpincha siyosatni muntazam oʻzgartirishda hokimiyat tepasidagi partiya amalga oshirishi mumkin. Barqarorlashtirish siyosatining “avtomatik stabilizatorlar” deb ataluvchi ba’zi chora- tadbirlari shu oraliqlarni qisqartirish uchun maxsus oʻylab topilgan. Ular siyosiy yoʻnalishni maxsus oʻzgartirishlarsiz iqtisodiy oʻsishni toʻxtatish yoki ragʻbatlantirishga imkon beradi. Bunday stabilizatorlarning daromad soliqlari tizimi misol hisoblanadi yaʼni: iqtisodiy pasayish davrida fuqarolar va korporatsiyalar daromadlarining qisqarishiga qarab soliq qonunchiligiga qandaydir maxsus oʻzgartirishlarsiz soliqlar avtomatik ravishda kamayadi. Xuddi shunday tarzda ishsizlik boʻyicha ijtimoiy tolovlar tizimida ham iqtisodiy pasayish oqibatida ishsizlikni oʻsishi toʻlovlarni avtomatik koʻpayishiga olib keladi, chunki koʻproq odamlar nafaqa olish uchun arizalar bilan murojaat qilishadi. Bu avtomatik stabilizatortlar ichki oraliqlarga bogʻliq boʻlmagan fiskal siyosatning turini oʻzida aks ettiradi. Bashoratlashdagi xatolar, “Ozroq yogʻingarchilik, oʻzgaruvchan bulutlilik va oʻrtacha shamollar”. Bu ob-havo bashorati 1987-yil 14-oktyabrda Britaniyaning mashhur ob-havo xizmati tomonidan taqdim qilingan. Ertasi kuni Britaniyada oxirgi ikki asrdagi eng kuchli boʻron boʻlgan. Ob-havo maʼlumotlarini bashoratlash kabi iqtisodiy bashoratlar ham xususiy va ommaviy qaror qabul qilishning muhim asosidir. Biznes rahbarlari bashoratlarga tayanib, qancha ishlab chiqarish kerak, zavodga va uskunalarga qancha investitsiya tikish kerakligi boyicha qaror qabul qiladi. Hukumat siyosatchilari iqtisodiy siyosatni bashoratlarga asoslanib ishlab chiqadilar. Afsuski, ob-havo bashoratlariga oʻxshab, iqtisodiy bashoratlar ham kamdan-kam toʻgʻri chiqadi. AQSh iqtisodiyotining tarixida eng ogʻir pasayish 1930-yillardagi Buyuk Depressiya boʻlib, iqtisodiy bashoratchilar uchun butunlay kutilmagan hodisa boʻldi. 1929-yildagi fond bozorining qulashidan keyin ham, ular iqtisodiyot qiyinchiliklarsiz oʻzini oʻnglay oladi deb ishontirishgan edi. 1931-yilning oxirida iqtisodiyot oʻzining eng prezident va Kongressning ikkala palatasi roziligiga erishish zarur. Qonunni qabul qilish jarayoni sekin va murakkab boʻlib, koʻpincha kechikishlarga olib keladi, bu esa iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun fiskal siyosatning mujmal vositasi hisoblanadi. Bu ichki oraliqlar, Buyuk Britaniya kabi parlament tizimidagi mamlakatlarda kechikishlar qisqaroq boʻladi, chunki koʻpincha siyosatni muntazam oʻzgartirishda hokimiyat tepasidagi partiya amalga oshirishi mumkin. Barqarorlashtirish siyosatining “avtomatik stabilizatorlar” deb ataluvchi ba’zi chora- tadbirlari shu oraliqlarni qisqartirish uchun maxsus oʻylab topilgan. Ular siyosiy yoʻnalishni maxsus oʻzgartirishlarsiz iqtisodiy oʻsishni toʻxtatish yoki ragʻbatlantirishga imkon beradi. Bunday stabilizatorlarning daromad soliqlari tizimi misol hisoblanadi yaʼni: iqtisodiy pasayish davrida fuqarolar va korporatsiyalar daromadlarining qisqarishiga qarab soliq qonunchiligiga qandaydir maxsus oʻzgartirishlarsiz soliqlar avtomatik ravishda kamayadi. Xuddi shunday tarzda ishsizlik boʻyicha ijtimoiy tolovlar tizimida ham iqtisodiy pasayish oqibatida ishsizlikni oʻsishi toʻlovlarni avtomatik koʻpayishiga olib keladi, chunki koʻproq odamlar nafaqa olish uchun arizalar bilan murojaat qilishadi. Bu avtomatik stabilizatortlar ichki oraliqlarga bogʻliq boʻlmagan fiskal siyosatning turini oʻzida aks ettiradi. Bashoratlashdagi xatolar, “Ozroq yogʻingarchilik, oʻzgaruvchan bulutlilik va oʻrtacha shamollar”. Bu ob-havo bashorati 1987-yil 14-oktyabrda Britaniyaning mashhur ob-havo xizmati tomonidan taqdim qilingan. Ertasi kuni Britaniyada oxirgi ikki asrdagi eng kuchli boʻron boʻlgan. Ob-havo maʼlumotlarini bashoratlash kabi iqtisodiy bashoratlar ham xususiy va ommaviy qaror qabul qilishning muhim asosidir. Biznes rahbarlari bashoratlarga tayanib, qancha ishlab chiqarish kerak, zavodga va uskunalarga qancha investitsiya tikish kerakligi boyicha qaror qabul qiladi. Hukumat siyosatchilari iqtisodiy siyosatni bashoratlarga asoslanib ishlab chiqadilar. Afsuski, ob-havo bashoratlariga oʻxshab, iqtisodiy bashoratlar ham kamdan-kam toʻgʻri chiqadi. AQSh iqtisodiyotining tarixida eng ogʻir pasayish 1930-yillardagi Buyuk Depressiya boʻlib, iqtisodiy bashoratchilar uchun butunlay kutilmagan hodisa boʻldi. 1929-yildagi fond bozorining qulashidan keyin ham, ular iqtisodiyot qiyinchiliklarsiz oʻzini oʻnglay oladi deb ishontirishgan edi. 1931-yilning oxirida iqtisodiyot oʻzining eng
past nuqtasiga yetganida, taniqli iqtisodchi Irving Fisher, iqtisodiyot tez qayta iziga tushadi deb bashorat qilgan. Keyingi voqealar koʻrsatishicha bu bashoratlar juda ham optimistik boʻlgan: ishsizlik darajasi 1933-yilga qadar oʻsishni davom etdi va u oʻn yillikni oxirigacha ham yuqori surʼatlarda saqlanib qoldi1. Ikkinchi mavzu iqtisodchilar oʻrtasida muhokama qilinganda iqtisodiy siyosat qonun-qoida tomonidan yoki mulohazakorlik bilan boshqarilishi lozim. Siyosat qonun qoida tomonidan boshqarilsa siyosatchilar oldindan qay darajada siyosatni turli vaziyatlarga javob berishini va oʻzlarini oʻsha mulohaza orqali borishini ta’kidlaydi. Siyosat mulohazakorlik bilan olib borilsa siyosatchilar voqealarni hajmi ular zarur deb hisoblangan siyosatni tanlash imkoniyatiga ega boʻladilar. Qoidalarga va mulohazalarga bogʻliq bahslar faol siyosatning passiv nisbatlari ustidan munozara qiladi. Siyosat qonun-qoida bilan boshqarilganda aktiv yoki passiv misol uchun passiv siyosat qonun qoidasida barqaror oʻsishni yiliga 3 foiz pul talabini ajratish orqali koʻrishimiz mumkin. Foal siyosat qoidasi boʻlishi uchun Pulning oʻsishi = 3%+(ishsizlik darajasi -6%) Bu qoidaga koʻra pul massasi 3% ga oʻsadi, ishsizlik darajasi 6% boʻladi, ammo har bir foiz ishsizlik darajasi bilan pul bazasi oʻsishi 6% koʻproqdir. Bu qoida iqtisodiyotda pul massasini oʻsishini kuchaytirish orqali, qachonki iqtisodiyotda turgʻunlik boʻlganda barqaror holatga erishtirishga harakat qiladi. Monetar siyosat sababli agar Federal zaxira nol foiz inflyatsiya siyosatini sodir etsa, katta ishsizlik darajasisiz kamroq inflyatsiya vujudga keladi, yaʼni: ▪ investitsiyani kuchaytirish hukumat kapitaldan daromad soligʻi boʻlmaganligini eʼlon qiladi. Ammo fabrikalar qurilgandan keyin hukumat oʻzining soliq daromadlarini kuchaytrishni vaʼda berganligiga ishontiradi; ▪ qayta oʻrganib chiqishni kuchaytirishda hukumat muntazam kompaniyalarga yangi dori-darmon ishlab chiqarish uchun monopoliya berganligini eʼlon qiladi, ammo bitta dori 1 Kathryn M. Dominguez, Ray C. Fair,va Matthew D. Shapiro, “Depressiyani prognoz qilish: Harvard Yalega qarshi”, Amerika iqtisodiy tahriri 78 (1988 sentabr): 595-612. Bu maqola shuni ko’rsatadiki, buyuk depressiya davrida iqtisodiy bashoratlash qanday yomon amalga oshirilganini korishimiz mumkin va bu ular hozirgiday bashoratlashni amalga oshira olishmaganini bildiradi. past nuqtasiga yetganida, taniqli iqtisodchi Irving Fisher, iqtisodiyot tez qayta iziga tushadi deb bashorat qilgan. Keyingi voqealar koʻrsatishicha bu bashoratlar juda ham optimistik boʻlgan: ishsizlik darajasi 1933-yilga qadar oʻsishni davom etdi va u oʻn yillikni oxirigacha ham yuqori surʼatlarda saqlanib qoldi1. Ikkinchi mavzu iqtisodchilar oʻrtasida muhokama qilinganda iqtisodiy siyosat qonun-qoida tomonidan yoki mulohazakorlik bilan boshqarilishi lozim. Siyosat qonun qoida tomonidan boshqarilsa siyosatchilar oldindan qay darajada siyosatni turli vaziyatlarga javob berishini va oʻzlarini oʻsha mulohaza orqali borishini ta’kidlaydi. Siyosat mulohazakorlik bilan olib borilsa siyosatchilar voqealarni hajmi ular zarur deb hisoblangan siyosatni tanlash imkoniyatiga ega boʻladilar. Qoidalarga va mulohazalarga bogʻliq bahslar faol siyosatning passiv nisbatlari ustidan munozara qiladi. Siyosat qonun-qoida bilan boshqarilganda aktiv yoki passiv misol uchun passiv siyosat qonun qoidasida barqaror oʻsishni yiliga 3 foiz pul talabini ajratish orqali koʻrishimiz mumkin. Foal siyosat qoidasi boʻlishi uchun Pulning oʻsishi = 3%+(ishsizlik darajasi -6%) Bu qoidaga koʻra pul massasi 3% ga oʻsadi, ishsizlik darajasi 6% boʻladi, ammo har bir foiz ishsizlik darajasi bilan pul bazasi oʻsishi 6% koʻproqdir. Bu qoida iqtisodiyotda pul massasini oʻsishini kuchaytirish orqali, qachonki iqtisodiyotda turgʻunlik boʻlganda barqaror holatga erishtirishga harakat qiladi. Monetar siyosat sababli agar Federal zaxira nol foiz inflyatsiya siyosatini sodir etsa, katta ishsizlik darajasisiz kamroq inflyatsiya vujudga keladi, yaʼni: ▪ investitsiyani kuchaytirish hukumat kapitaldan daromad soligʻi boʻlmaganligini eʼlon qiladi. Ammo fabrikalar qurilgandan keyin hukumat oʻzining soliq daromadlarini kuchaytrishni vaʼda berganligiga ishontiradi; ▪ qayta oʻrganib chiqishni kuchaytirishda hukumat muntazam kompaniyalarga yangi dori-darmon ishlab chiqarish uchun monopoliya berganligini eʼlon qiladi, ammo bitta dori 1 Kathryn M. Dominguez, Ray C. Fair,va Matthew D. Shapiro, “Depressiyani prognoz qilish: Harvard Yalega qarshi”, Amerika iqtisodiy tahriri 78 (1988 sentabr): 595-612. Bu maqola shuni ko’rsatadiki, buyuk depressiya davrida iqtisodiy bashoratlash qanday yomon amalga oshirilganini korishimiz mumkin va bu ular hozirgiday bashoratlashni amalga oshira olishmaganini bildiradi.
yaratilgandan keyin hukumat patentni bekor qilishga yoki dorini narxini pasaytirishga koʻndiradi; ▪ yaxshi xatti-harakatni ragʻbatlantirishda ota-ona farzandi qonun qoidani buzganda uni jazolash kerakligini eʼlon qiladi, bola tartib-qoidani buzmaganda esa ota-ona uni kechirishligini aytadi, chunki oʻzini bolasini jazolash ota-ona uchun ogʻir hisoblanadi. 33.3. Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yoʻnalishlari Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy oʻsish sur’atlarini saqlab qolish: - makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan oʻrta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsional oʻzgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori oʻsish sur’atlarini ta’minlash; - xarajatlarning ijtimoiy yoʻnaltirilganini saqlab qolgan holda Davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish; - soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli ragʻbatlantiruvchi choralarni kengaytirish; - ilgʻor xalqaro tajribada qoʻllaniladigan instrumentlardan foydalangan holda pul- kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek, valyutani tartibga solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash; - bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash, banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni yanada kengaytirish; - sugʻurta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning hajmini ularning yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek, kapitalni jalb yaratilgandan keyin hukumat patentni bekor qilishga yoki dorini narxini pasaytirishga koʻndiradi; ▪ yaxshi xatti-harakatni ragʻbatlantirishda ota-ona farzandi qonun qoidani buzganda uni jazolash kerakligini eʼlon qiladi, bola tartib-qoidani buzmaganda esa ota-ona uni kechirishligini aytadi, chunki oʻzini bolasini jazolash ota-ona uchun ogʻir hisoblanadi. 33.3. Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yoʻnalishlari Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy oʻsish sur’atlarini saqlab qolish: - makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan oʻrta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsional oʻzgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori oʻsish sur’atlarini ta’minlash; - xarajatlarning ijtimoiy yoʻnaltirilganini saqlab qolgan holda Davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish; - soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli ragʻbatlantiruvchi choralarni kengaytirish; - ilgʻor xalqaro tajribada qoʻllaniladigan instrumentlardan foydalangan holda pul- kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek, valyutani tartibga solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash; - bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash, banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni yanada kengaytirish; - sugʻurta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning hajmini ularning yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek, kapitalni jalb
qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish; - xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, jumladan, yetakchi xalqaro va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta oʻylangan tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan xorijiy investitsiya va kreditlardan samarali foydalanish. Tarkibiy oʻzgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish: - milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat koʻrsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini koʻpaytirish; - ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish; - yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qoʻshimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga oʻtkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish; - iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish; - prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini oʻzlashtirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini ta’minlash; - ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni ragʻbatlantirish siyosatini davom ettirish hamda, eng avvalo, iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar importining oʻrnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish; - iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish; qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish; - xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, jumladan, yetakchi xalqaro va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta oʻylangan tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan xorijiy investitsiya va kreditlardan samarali foydalanish. Tarkibiy oʻzgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish: - milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat koʻrsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini koʻpaytirish; - ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish; - yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qoʻshimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga oʻtkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish; - iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish; - prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini oʻzlashtirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini ta’minlash; - ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni ragʻbatlantirish siyosatini davom ettirish hamda, eng avvalo, iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar importining oʻrnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish; - iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish;