KURS ISHI DA’VO ISHINI YURITISH REJA: I. KIRISH II. Asosiy qism: 1. Umumiy qoidalar, ish qo’zg’atish hamda muhokamga tayyorlash 2. Sud muhokamasi va hal qiluv qarori 3. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabtalaridan yuzaga kelmaydigan qarorlari hamda ular mansabdor shaxslarining shunday harakatlari yuzasidan nizolashish to’g’risidagi ishlarni yuritish xususiyatlari, o‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi ishlarni yuritishning o‘ziga xos xususiyatlari hamda birinchi instansiya sudida ish yuritish 4. Sud bayonnomalari, soddalashtirilgan tartibda hamda sirtdan ish yuritish III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar Стр. 1 I. KIRISH Sud tomonidan da’vo ishini yuritish tartibida ko‘riladigan ishlar Sud tomonidan da’vo ishini yuritish tartibida ko‘riladigan ishlarga, agar qonunchilikda ularni ko‘rishning boshqacha tartibi nazarda tutilmagan bo‘lsa, fuqarolik, mehnat, oilaviy, uy-joy va boshqa huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan da’volar bo‘yicha ishlar kiradi. Da’vo ishini yuritishga doir ishlarni ko‘rish tartibi Da’vo ishni yuritishga doir ishlar ushbu kichik bo‘limda ko‘rsatilgan istisno va qo‘shimchalar bilan birga fuqarolik sud ishlarini yuritishning umumiy qoidalari bo‘yicha ko‘riladi. Ish qo‘zg‘atish Sudda ishlar yozma shaklda, shu jumladan pochta orqali yoki elektron hujjat tarzida ariza berish yo‘li bilan qo‘zg‘atiladi. Fuqarolik ishlarini sud muhokamasiga tayyorlash vazifalari Sudya arizani qabul qilish va ish qo‘zg‘atish to‘g‘risida ajrim chiqarganidan so‘ng ishni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ko‘rib chiqish hamda hal qilish maqsadida uni sud muhokamasiga tayyorlaydi. Sud muhokamasi: Fuqarolik ishlarini ko‘rish va hal qilish muddatlari Ishlar sud muhokamasiga tayyorlab bo‘lingan kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay sud tomonidan ko‘riladi va hal qilinadi. Bu muddat o‘ta murakkab ishlar bo‘yicha sudyaning asoslantirilgan ajrimiga ko‘ra ikki oygacha uzaytirilishi mumkin, bundan ushbu moddaning ikkinchi qismida ko‘rsatilgan ishlar mustasno. Aliment undirish haqidagi, mayib bo‘lganlik yoki sog‘liqqa boshqacha tarzda shikast yetkazilganligi, shuningdek boquvchisining vafot etganligi munosabati bilan yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash to‘g‘risidagi ishlar hamda mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan talablar bo‘yicha ishlar sud muhokamasiga tayyorlab bo‘lingan kundan e’tiboran yigirma kundan kechiktirmay birinchi instansiya sudi tomonidan ko‘rilishi kerak. Sudning hal qiluv qarori: Hal qiluv qarorini qabul qilish Sud ishni mazmunan ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha hal qiluv qarorini qabul qiladi. Sud hal qiluv qarorini O‘zbekiston Respublikasi nomidan qabul qiladi. Sudning hal qiluv qarori qonuniy, asoslantirilgan va adolatli bo‘lishi kerak. U faqat sud majlisida tekshirilgan dalillarga asoslangan bo‘lishi kerak. Стр. 2 Стр. 3 II. Asosiy qism: 1. Umumiy qoidalar, ish qo’zg’atish hamda muhokamga tayyorlash Sud tomonidan da’vo ishini yuritish tartibida ko‘riladigan ishlarga, agar qonunchilikda ularni ko‘rishning boshqacha tartibi nazarda tutilmagan bo‘lsa, fuqarolik, mehnat, oilaviy, uy-joy va boshqa huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan da’volar bo‘yicha ishlar kiradi. Mehnat shartnomasi g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilingan xodimlarni yoki g‘ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o‘tkazilgan xodimlarni ilgarigi ishiga tiklash to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud mehnat shartnomasini bekor qilishga yoki boshqa ishga o‘tkazishga farmoyish bergan mansabdor shaxsni uchinchi shaxs sifatida javobgar tarafida ishda ishtirok etish uchun o‘z tashabbusi bilan jalb qilishi shart. Sud mehnat shartnomasining bekor qilinishi yoki boshqa ishga o‘tkazish ochiqdan-ochiq qonunni buzgan holda amalga oshirilganligini aniqlasa, shu protsessning o‘zidayoq aybdor mansabdor shaxs zimmasiga majburiy progul yoki kam haq to‘lanadigan ish bajarilgan vaqt uchun haq to‘lash sababli tashkilotga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash majburiyatini yuklatadi. Bunday hollarda mansabdor shaxsdan undiriladigan summalarning miqdori mehnat to‘g‘risidagi qonunchilik bilan belgilanadi. Er-xotinning mol-mulkini bo‘lish haqidagi talabi, agar bu nizoni to‘g‘ri hal etish uchun ishga uchinchi shaxslarni jalb qilish zarur bo‘lsa, nikohni bekor qilish to‘g‘risidagi ish bilan birga ko‘rilishi mumkin emas. Sud alimentlar undirish to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha javobgarning sudga kelishini shart deb topishi mumkin. Agar bunday holda javobgar sud tomonidan uzrsiz deb topilgan sabablarga ko‘ra sud majlisiga kelmasa, u majburiy tartibda keltiriladi va ushbu Kodeksning 146-moddasida nazarda tutilgan tartibda jarimaga tortiladi. Alimentlar undirish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rish vaqtida sud zarur bo‘lgan taqdirda, ishni mazmunan hal qilguniga qadar taraflarning moddiy ahvolini hisobga olib, er (xotin) o‘z xotinini (erini) boqishga qancha miqdorda vaqtincha mablag‘ berib turishi kerakligi, bolalarni boqish va tarbiyalashga er-xotindan qaysi Стр. 4 biri va qancha miqdorda vaqtincha mablag‘ berib turishi kerakligi, shuningdek bolalardan qaysi biri ota-onalarini boqishga qancha miqdorda vaqtincha mablag‘ berib turishi kerakligi to‘g‘risida ajrim chiqarishga haqli. Sudning ajrimi darhol ijro etiladi. Ish qo‘zg‘atish: ariza berish Sudda ishlar yozma shaklda, shu jumladan pochta orqali yoki elektron hujjat tarzida ariza berish yo‘li bilan qo‘zg‘atiladi. Arizaning mazmuni Arizada quyidagilar ko‘rsatilishi kerak: 1) ariza berilayotgan sudning nomi; 2) da’vogarning familiyasi, ismi, otasining ismi, yashash joyi, agar da’vogar tashkilot bo‘lsa, uning nomi, joylashgan yeri (pochta manzili) hamda rekvizitlari, shuningdek, agar ariza vakil tomonidan berilayotgan bo‘lsa, vakilning familiyasi, ismi, otasining ismi va manzili; 3) javobgarning familiyasi, ismi, otasining ismi, yashash joyi, agar javobgar tashkilot bo‘lsa, uning nomi, joylashgan yeri (pochta manzili) hamda rekvizitlari; 4) da’vogarning talabi; 5) agar da’vo baholanishi kerak bo‘lsa, da’voning bahosi; 6) da’vogar o‘z talabiga asos qilib ko‘rsatayotgan holatlar va da’vogar tomonidan bayon qilingan holatlarni tasdiqlovchi dalillar; 7) javobgar bilan nizoni sudgacha hal qilish tartibiga rioya etilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar, basharti bu qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan bo‘lsa; 8) arizaga ilova qilinayotgan hujjatlarning ro‘yxati. Ariza da’vogar yoki uning vakili tomonidan imzolanadi. Agar ariza vakil tomonidan berilgan bo‘lsa, arizaga ishonchnoma yoki vakilning vakolatini tasdiqlovchi boshqa hujjat ilova qilinishi kerak. Boshqa shaxslarning huquqlarini himoya qilish maqsadida prokuror, davlat boshqaruvi organlari, tashkilotlar yoki ayrim fuqarolar tomonidan beriladigan arizada ushbu moddada sanab o‘tilgan ma’lumotlardan tashqari ariza kimning Стр. 5 manfaatini ko‘zlab berilgan bo‘lsa, o‘sha shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi (nomi) hamda manzili ko‘rsatilishi kerak. Arizada da’vogarni yoki uning vakilining, shuningdek boshqa tarafning telefonlari va fakslari raqamlari, elektron manzili ko‘rsatilishi mumkin. Arizada elektron manzili ko‘rsatilganligi arizachining sud chaqiruv qog‘ozlarini va boshqa xabarnomalarni, sud hal qiluv qarorlarining hamda ajrimlarining ko‘chirma nusxalarini elektron hujjat tarzida olishga bo‘lgan roziligidir. Ariza javobgarlarning soniga mutanosib miqdordagi ko‘chirma nusxalari bilan birga sudga beriladi, bundan elektron hujjat tarzida yuboriladigan ariza mustasno. Arizaga ilova qilinadigan hujjatlar Arizaga quyidagilarni tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilinadi: o arz qilinayotgan talablarga asos bo‘lgan holatlarni; o javobgar bilan nizoni sudgacha hal qilish tartibiga rioya etilganligini, basharti bu qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan bo‘lsa; o davlat boji va pochta xarajatlari belgilangan tartibda va miqdorda to‘langanligini; o arizani imzolash vakolatini tasdiqlovchi hujjatni, agar ariza vakil tomonidan imzolangan bo‘lsa. Sudya ishning murakkabligi va xususiyatiga qarab, arizaga ilova qilingan hujjatlarning ko‘chirma nusxalarini javobgarlarning soniga mutanosib miqdorda taqdim etish majburiyatini da’vogarning zimmasiga yuklashi mumkin. Arizani ish yuritishga qabul qilish to‘g‘risidagi masalani hal etish: Sudya arizani ish yuritishga qabul qilish to‘g‘risidagi, qabul qilishni rad etish yoki qaytarish yoxud sudga taalluqliligiga ko‘ra boshqa sudga o‘tkazish haqidagi masalani ariza sudga kelib tushgan kundan e’tiboran o‘n kundan kechiktirmay yakka tartibda hal etadi. Arizani ish yuritishga qabul qilish, qabul qilishni rad etish yoki qaytarish yoxud arizani sudga taalluqliligiga ko‘ra boshqa sudga o‘tkazish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Arizani ish yuritishga qabul qilishni rad etish yoki Стр. 6 arizani qaytarish to‘g‘risidagi ajrimning ko‘chirma nusxasi ariza va unga ilova qilingan hujjatlar bilan birga, shuningdek arizani taalluqliligiga ko‘ra boshqa sudga o‘tkazish haqidagi ajrimning ko‘chirma nusxasi arizachiga ajrim chiqarilgandan keyingi kundan kechiktirmay yuboriladi. Iqtisodiy yoki ma’muriy suddan ariza yoki ish materiallari sudga taalluqliligiga ko‘ra kelib tushganda sudya ariza ushbu Kodeksning189, 190 va 191-moddalarida ko‘rsatilgan talablarga muvofiq emasligini aniqlagach, ariza sudga kelib tushgan kundan e’tiboran o‘n kundan kechiktirmay da’vogarni (arizachini) kamchiliklarni bartaraf etish zarurligi to‘g‘risida xabardor qiladi va unga buning uchun o‘n kundan oshmaydigan muddat beradi. Arizani ish yuritishga qabul qilish va ish qo‘zg‘atish: Sudya ushbu Kodeksda nazarda tutilgan talablarga rioya etgan holda berilgan arizani ish yuritishga qabul qilishi va ish qo‘zg‘atishi shart. Sudya ushbu Kodeksda nazarda tutilgan talablarni buzgan holda berilgan arizani, agar arizaga tegishli iltimosnomalar ilova qilingan, bunday iltimosnomalarni hal qilish qonun bilan sudyaning vakolatlariga berilgan hamda bu iltimosnomalar qanoatlantirilgan bo‘lsa, ish yuritishga qabul qilishga va ish qo‘zg‘atishga haqli. Sudyaning ushbu Kodeksda nazarda tutilgan talablarni buzgan holda berilgan arizani ish yuritishga qabul qilish to‘g‘risidagi iltimosnomani qanoatlantirish haqidagi xulosasi arizani ish yuritishga qabul qilish to‘g‘risidagi ajrimda asoslantirilgan bo‘lishi kerak. Sud arizani ish yuritishga qabul qilishni quyidagi hollarda rad etadi, agar: 1) arz qilinayotgan talab fuqarolik ishlari bo‘yicha sudga, iqtisodiy sudga yoki ma’muriy sudga taalluqli bo‘lmasa; 2) fuqarolik ishlari bo‘yicha sudning, iqtisodiy sudning yoki ma’muriy sudning yoxud chet davlat vakolatli sudining ayni bir taraflar o‘rtasidagi, ayni bir predmet to‘g‘risidagi va ayni bir asoslar bo‘yicha nizo yuzasidan qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori yoki Стр. 7 da’vogarning arz qilingan talablaridan voz kechishini qabul qilish to‘g‘risidagi yoxud taraflarning kelishuv bitimini tasdiqlash haqidagi ajrimi mavjud bo‘lsa; 3) fuqarolik ishlari bo‘yicha sudning, hakamlik sudining ish yuritishida ayni bir taraflar o‘rtasidagi, ayni bir predmet to‘g‘risidagi va ayni bir asoslar bo‘yicha nizo yuzasidan ish mavjud bo‘lsa; 4) ayni bir shaxslar o‘rtasidagi, ayni bir predmet to‘g‘risidagi va ayni bir asoslar bo‘yicha nizo yuzasidan hakamlik sudining qabul qilingan, qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori bo‘lsa, bundan fuqarolik ishlar bo‘yicha sud hakamlik sudining hal qiluv qarorini majburiy ijro etish uchun ijro varaqasini berishni rad etgan hollar mustasno; 5) ayni bir shaxslar o‘rtasidagi, ayni bir predmet to‘g‘risidagi va ayni bir asoslar bo‘yicha nizo yuzasidan hakamlik muhokamasini tugatish to‘g‘risida chiqarilgan ajrim bo‘lsa, bundan hakamlik sudida ushbu nizoni ko‘rib chiqish vakolati mavjud emasligi sababli hakamlik muhokamasi tugatilganligi holati mustasno. Sudyaning ushbu moddada nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha arizani ish yuritishga qabul qilishni rad etishi sudga ikkinchi marta murojaat etishga to‘sqinlik qiladi. Agar nizoni hal etish boshqa davlat organining vakolatiga taalluqli bo‘lsa, ajrimda sudya arizachi qaysi organga murojaat qilishi lozimligini ko‘rsatishi shart. Arizani ish yuritishga qabul qilishni rad etish to‘g‘risidagi sudning ajrimi ustidan xususiy shikoyat (protest) berilishi mumkin. Ajrim bekor qilingan taqdirda, ariza sudga dastlabki murojaat qilingan kunda berilgan deb hisoblanadi. Arizani qaytarish: Sudya arizani va unga ilova qilingan hujjatlarni quyidagi hollarda qaytaradi, agar: 1) ariza muomalaga layoqatsiz shaxs tomonidan berilgan bo‘lsa; 2) manfaatdor shaxs nomidan berilgan ariza ish yuritish vakolatiga ega bo‘lmagan shaxs tomonidan berilgan bo‘lsa; 3) ish mazkur sudning sudloviga tegishli bo‘lmasa; Стр. 8 4) ariza ushbu Kodeksning189-moddasida belgilangan talablarga rioya etilmagan holda berilgan bo‘lsa; 5) 41) da’vogar (arizachi) sudyaning ushbu Kodeks 192- moddasiningikkinchi qismida nazarda tutilgan ko‘rsatmasini belgilangan muddatda bajarmagan bo‘lsa; 6) bitta arizada bir yoki bir nechta javobgarga nisbatan bir nechta talab birlashtirilgan bo‘lsa, basharti bu talablar o‘zaro bog‘liq bo‘lmasa; 7) ish yuritishga qabul qilish va ishni qo‘zg‘atish to‘g‘risida ajrim chiqarilguniga qadar arizachidan arizani qaytarish haqida ariza kelib tushgan bo‘lsa; 8) davlat boji va pochta xarajatlari belgilangan tartibda va miqdorda to‘langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etilmagan bo‘lsa, davlat bojini to‘lashni kechiktirish mumkinligi qonunda nazarda tutilgan hollarda esa bu haqda iltimosnoma mavjud bo‘lmasa yoki iltimosnoma rad etilgan bo‘lsa; 9) mol-mulkni (ashyoni) egasiz deb topish to‘g‘risidagi ariza qonunda belgilangan muddatdan oldin yoki qonunda nazarda tutilgan mol-mulkni (ashyoni) aniqlash va hisobga olish tartibi buzib berilgan bo‘lsa; 10) da’vogar nizoni javobgar bilan mediatsiya tartib-taomilini amalga oshirish orqali hal qilish tartibiga rioya etilganligini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etmagan bo‘lsa, basharti bu mazkur toifadagi nizolar uchun qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan bo‘lsa. Arizani qaytarish to‘g‘risidagi ajrim ustidan shikoyat qilinishi (protest keltirilishi) mumkin. Ajrim bekor qilingan taqdirda, ariza sudga dastlabki murojaat qilingan kunda berilgan deb hisoblanadi. Arizaning qaytarilishi yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar bartaraf etilganidan keyin sudga umumiy tartibda takroran murojaat qilishga to‘sqinlik qilmaydi. Da’vogar bitta arizada o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bir nechta talabni birlashtirishga haqli. Sudyaning bir turdagi ishlarni birlashtirish huquqi: Sudya mazkur sudning ish yuritishida ayni bir taraflar ishtirok etayotgan bir turdagi bir Стр. 9 nechta ish yoxud bir shaxsning turli javobgarlarga yoki bir nechta da’vogarning ayni bitta javobgarga nisbatan arizalari bo‘yicha bir nechta ish mavjudligini aniqlasa, bu ishlarni birgalikda ko‘rish uchun bitta ish yuritishga birlashtirishga, agar bunday birlashtirish ishning o‘z vaqtida va to‘g‘ri hal qilinishiga olib kelsa, haqli. Agar arizani ko‘rayotgan sudya talablarni ajratib ko‘rishni maqsadga muvofiq deb topsa, u birlashtirilgan talablardan birini yoki bir nechtasini alohida ish yuritishga ajratishga haqli. Bir nechta da’vogar tomonidan yoki bir nechta javobgarga nisbatan talablar taqdim etilgan taqdirda, arizani ish yuritishga qabul qilish va ishni qo‘zg‘atish to‘g‘risida qaror qabul qilayotgan sudya, agar talablarni ajratib ko‘rishni maqsadga muvofiq deb topsa, bir yoki bir nechta talabni alohida ish yuritishga ajratishga haqli. Talablarning bir qismini alohida ish yuritishga ajratish masalasi bo‘yicha ajrim chiqariladi. Ajratilgan talab bo‘yicha ish ko‘rish muddati ajrim chiqarilgan kundan boshlab hisoblanadi. Ishlarni birlashtirish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Birlashtirilgan ishlarni ko‘rish muddati keyinroq qo‘zg‘atilgan ish bo‘yicha belgilanadi. Qarshi da’vo taqdim etish Sud tomonidan ish bo‘yicha hal qiluv qarori chiqarilguniga qadar javobgar dastlabki da’vo bilan birgalikda ko‘rib chiqish uchun da’vogarga nisbatan qarshi da’vo taqdim etishga haqli. Qarshi da’vo taqdim etish da’vo taqdim etish to‘g‘risidagi umumiy qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Sudya quyidagi hollarda qarshi da’voni qabul qilishi shart, agar:  qarshi da’vo dastlabki da’voni qoplashga qaratilgan bo‘lsa;  qarshi da’voning qanoatlantirilishi dastlabki da’voning qanoatlantirilishini butunlay yoki qisman istisno etsa;  qarshi va dastlabki da’vo o‘rtasida o‘zaro bog‘lanish mavjud bo‘lsa hamda ularni birgalikda ko‘rish nizoning tezroq va to‘g‘ri ko‘rib chiqilishiga yordam bersa. Ishlarni sud muhokamasiga tayyorlash vazifalari: Sudya arizani qabul qilish va ish qo‘zg‘atish to‘g‘risida ajrim chiqarganidan so‘ng ishni o‘z vaqtida va Стр. 10 to‘g‘ri ko‘rib chiqish hamda hal qilish maqsadida uni sud muhokamasiga tayyorlaydi. Ishni sud muhokamasiga tayyorlash vazifalari quyidagilardan iborat:  taraflarning huquqiy munosabatlarini va ishni ko‘rishda amal qilinishi lozim bo‘lgan qonunni aniqlash;  taraflarning talablari va e’tirozlarini asoslovchi faktlarni, shuningdek nizoni to‘g‘ri hal etish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa faktlarni aniqlash;  ishni hal qilish uchun zarur bo‘lgan dalillar doirasini aniqlash va ularning o‘z vaqtida sud majlisiga taqdim etilishini ta’minlash;  ishda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan shaxslar tarkibi to‘g‘risidagi masalani hal qilish;  taraflar, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar tomonidan zarur bo‘lgan dalillarni taqdim etilishi;  taraflarni yarashtirish Fuqarolik ishlarini sud muhokamasiga tayyorlash ariza qabul qilingan va fuqarolik ishi qo‘zg‘atilgan kundan e’tiboran o‘n kunlik muddatdan kechiktirmay amalga oshirilishi kerak. Alohida hollarda, bu muddat o‘ta murakkab ishlar bo‘yicha sudyaning asoslantirilgan ajrimiga binoan yigirma kunga uzaytirilishi mumkin, bundan aliment undirish haqidagi, mayib bo‘lganlik yoki sog‘liqqa boshqacha tarzda shikast yetkazilganligi, shuningdek boquvchisining vafot etganligi munosabati bilan yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash hamda mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan talablar to‘g‘risidagi ishlar mustasno. Sudyaning ishni sud muhokamasiga tayyorlash bo‘yicha harakatlari Sudya ishni sud muhokamasiga tayyorlash tartibida quyidagi harakatlarni amalga oshiradi: 1) ishga uchinchi shaxslarning jalb etilishi yoki kirishishi to‘g‘risidagi masalani hal qiladi va ishda ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilgan, mustaqil Стр. 11 talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslarni ushbu Kodeksning 203- moddasiga muvofiq so‘roq qiladi; 2) ishni ko‘rishda vakillarning qatnashishi masalasini hal qiladi; 3) ishda prokurorning ishtirok etishi to‘g‘risidagi va sud protsessida ishtirok etish uchun tegishli davlat boshqaruvi organini jalb etish haqidagi masalani hal qiladi; 4) sherik da’vogarlarning, sherik javobgarlar va uchinchi shaxslarning ishga kirishishi to‘g‘risidagi masalani hal qiladi, shuningdek ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni almashtirish haqidagi masalani hal qiladi; 5) guvohlarni sud majlisiga chaqirish to‘g‘risidagi masalani hal qiladi; 6) tashkilotlardan yoki fuqarolardan yozma va ashyoviy dalillarni talab qilib oladi yoki ishda ishtirok etuvchi shaxslarga sudga taqdim etish uchun bu dalillarni olishga doir so‘rovlar beradi; 7) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning fikrlarini inobatga olgan holda, ekspertiza tayinlash va mutaxassis jalb etish to‘g‘risidagi masalani hal qiladi; 8) kechiktirib bo‘lmaydigan hollarda, ishda ishtirok etuvchi shaxslarni xabardor qilgan holda, joyga chiqib ko‘zdan kechirishni amalga oshiradi; 9) boshqa sudlarga sud topshiriqlari yuboradi; 10) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga ularning protsessual huquqlari va majburiyatlarini tushuntiradi; 11) bir turdagi ishlarni birlashtirish va bir nechta talabni alohida ish yuritishga ajratish to‘g‘risidagi masalani hal qiladi; 12) da’voni va dalillarni ta’minlash masalasini hal qiladi; 13) taraflarni yarashtirish choralarini ko‘radi; 14) sud majlisini videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish to‘g‘risidagi masalani hal qiladi va ishda ishtirok etuvchi shaxslarga bunday sud majlisida ishtirok etish huquqini tushuntiradi. Sudya ishni sud muhokamasiga tayyorlash tartibida boshqa zarur protsessual harakatlarni ham amalga oshiradi. Sudyaning ishni sud muhokamasiga Стр. 12 tayyorlash bo‘yicha harakatlari sudya tomonidan ishda ishtirok etuvchi shaxslarni chaqirmagan holda ajrim bilan rasmiylashtiriladi. Sudya ish yetarli darajada tayyorlangan deb topgach, uni sud majlisida muhokama qilishga tayinlash to‘g‘risida ajrim chiqaradi hamda taraflar va sud protsessining boshqa ishtirokchilarini ishni ko‘rish vaqti va joyi haqida xabardor qilish yuzasidan choralar ko‘radi. Sudyaning yordamchisi (katta yordamchisi) sudyaning topshirig‘iga binoan quyidagi harakatlarni amalga oshiradi: 1. sudyaga kelib tushgan arizalarni o‘rganadi va ularni ko‘rish yuzasidan takliflar kiritadi, sud hujjatlari loyihalarini tayyorlaydi; 2. ishni sud muhokamasiga tayyorlash vazifalarini hal qilishda, shu jumladan ishda ishtirok etuvchi shaxslar doirasini aniqlashda va boshqa shaxslarni jalb qilish to‘g‘risidagi masalani hal etishda ishtirok etadi; 3. sud protsessini tayyorlashni va o‘tkazishni tashkil etishda ishtirok etadi; 4. arizalar va murojaatlar, shuningdek ko‘rilishi keyinga qoldirilgan yoki ish yuritish to‘xtatib turilgan ishlar o‘z vaqtida ko‘rilishi ta’minlanishini tashkil etadi; 5. taraflar va protsessning boshqa ishtirokchilarini ishni ko‘rish vaqti va joyi haqida xabardor qiladi. Sudyaning yordamchisi (katta yordamchisi) sudyaning topshirig‘iga binoan boshqa harakatlarni ham amalga oshirishi mumkin. 2. Sud muhokamasi va hal qiluv qarori Ishlar sud muhokamasiga tayyorlab bo‘lingan kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay sud tomonidan ko‘riladi va hal qilinadi. Bu muddat o‘ta murakkab ishlar bo‘yicha sudyaning asoslantirilgan ajrimiga ko‘ra ikki oygacha uzaytirilishi mumkin, bundan ushbu moddaning ikkinchu qismida ko‘rsatilgan ishlar mustasno. Aliment undirish haqidagi, mayib bo‘lganlik yoki sog‘liqqa boshqacha tarzda shikast yetkazilganligi, shuningdek boquvchisining vafot etganligi munosabati bilan yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash to‘g‘risidagi ishlar hamda mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan talablar bo‘yicha ishlar sud Стр. 13 muhokamasiga tayyorlab bo‘lingan kundan e’tiboran yigirma kundan kechiktirmay birinchi instansiya sudi tomonidan ko‘rilishi kerak. Qarshi da’vo berilgan ish bo‘yicha ishni ko‘rish va hal qilish muddatining o‘tishi asosiy da’vo bo‘yicha ish sud muhokamasiga tayyorlab bo‘lingan kundan e’tiboran hisoblanadi. Asosiy ishdan ajratilgan ishni, shuningdek birgalikda ko‘rish uchun bitta ish yuritishga birlashtirilgan ishlarni ko‘rish va hal qilish muddatining o‘tishi ushbu Kodeksning197- va 198-moddalariga muvofiq hisoblanadi. Ushbu Kodeksda belgilangan tartibda sud ajrimi ustidan shikoyat qilingan (protest keltirilgan) taqdirda, ishni ko‘rish va hal etish muddatining o‘tishi ish yuqori instansiya sudiga yuborilgan paytdan e’tiboran to u birinchi instansiya sudining ish yurituviga kelib tushguniga qadar to‘xtatiladi. Sud majlisi: sh muhokamasi ishda ishtirok etuvchi shaxslarni albatta xabardor qilgan holda sudning ochiq majlisida o‘tadi. Yopiq sud majlislari qonunda nazarda tutilgan hollarda ishda ishtirok etuvchi shaxslarning talabiga yoki sudning tashabbusiga ko‘ra o‘tkaziladi. Ochiq sud majlislari videokonferensaloqa rejimida o‘tkazilishi mumkin. Ushbu Kodeksda nazarda tutilgan sudning videokonferensaloqa rejimidagi majlisida bevosita ishtirok etish og‘zaki shaklda o‘tkaziladigan sud majlisida ishtirok etishga tenglashtiriladi. Sudning tashabbusiga ko‘ra yoki sud protsessi ishtirokchilarining iltimosnomasi bilan sud majlisining audio- yoki videoyozuvi olib borilishi mumkin. Sud majlisini videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish zarur bo‘lgan taqdirda, shuningdek sud majlisida audio- yoki videoyozuvi vositalaridan foydalanilganda sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarni va sud protsessining boshqa ishtirokchilarini bu haqda ogohlantiradi. Sud protsessi ishtirokchilari va sud majlisi zalida hozir bo‘lganlar yozma qaydlar qilish huquqiga ega. Sud majlisini fototasvirga tushirish, audio- va videoyozuvini amalga oshirish, shuningdek ommaviy axborot vositalarida translyatsiya qilinishiga taraflarning roziligi va sud majlisida raislik qiluvchining ruxsati bilan yo‘l qo‘yiladi. Стр. 14 Videokonferensaloqa rejimidagi sud majlisida ishtirok etish Sudlarda videokonferensaloqani amalga oshirishning texnik imkoniyati bo‘lgan taqdirda, ishda ishtirok etuvchi shaxslar va odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar sudning videokonferensaloqa rejimidagi majlisida bu haqda o‘zlari iltimosnoma berganda yoki sudning tashabbusiga ko‘ra ishtirok etishi mumkin. Ko‘rsatilgan shaxslarning videokonferensaloqa rejimidagi sud majlisida ishtirok etishi to‘g‘risida sud ajrim chiqaradi, ajrimning ko‘chirma nusxasi ishda ishtirok etuvchi shaxslarga, odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashayotgan shaxslarga va o‘z ko‘magida ushbu shaxslar bunday majlisda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan tegishli sudga yuboriladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning videokonferensaloqa rejimidagi sud majlisida ishtirok etishini ta’minlash uchun ko‘rsatilgan shaxslarning yashash joyi yoki joylashgan yeri va turgan joyi bo‘yicha tegishli sudlarning videokonferensaloqa tizimlaridan foydalaniladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning videokonferensaloqa rejimidagi sud majlisida ishtirok etishini ta’minlayotgan sud ushbu shaxslarning kelgan- kelmaganligini tekshiradi va kelgan shaxslarning shaxsini aniqlaydi, guvohlarga, ekspertlarga, mutaxassislarga, tarjimonlarga o‘z huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi tushuntirilganligi to‘g‘risida ulardan tilxat oladi. Mazkur tilxat u olingan kundan keyingi kundan kechiktirmay sud majlisi bayonnomasiga qo‘shib qo‘yish uchun ishni ko‘rayotgan sudga yuboriladi. Ishni muhokama qilish uchun tayinlangan vaqtda sudya majlis zaliga kiradi, sud majlisini ochadi va qaysi ish ko‘rilishi lozimligini e’lon qiladi. Sud majlisida shu sudning raisi, uning o‘rinbosari yoki sudya raislik qiladi. Sud majlisida raislik qiluvchi (bundan buyon matnda raislik qiluvchi deb yuritiladi) sud majlisini boshqarib, ishning barcha holatlari, taraflarning huquq va majburiyatlari to‘liq, har tomonlama va xolisona aniqlanishini, sud protsessining tarbiyaviy ta’sirini ta’minlaydi, ko‘rilayotgan ishga aloqasi bo‘lmagan hamma narsani sud muhokamasidan chetlatadi. Стр. 15 Har bir guvoh alohida so‘roq qilinadi. So‘roq qilinmagan guvohlar ishni muhokama qilish vaqtida sud majlisi zalida bo‘lishi mumkin emas. Raislik qiluvchi guvohni so‘roq qilishdan oldin uning shaxsini, yoshini, mashg‘uloti turini, ushbu ishga aloqasini hamda taraflar va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar bilan o‘zaro munosabatlarini aniqlaydi, shuningdek uni bila turib yolg‘on ko‘rsatuv berganlik uchun O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 238-modda muvofiq javobgar bo‘lishi to‘g‘risida ogohlantiradi. Shundan keyin raislik qiluvchi guvohga: “Ish yuzasidan o‘zimga ma’lum bo‘lgan barcha ma’lumotlarni sudga aytib berishga qasamyod qilaman. Faqat haqiqatni, barcha haqiqatni gapirib beraman, haqiqatdan o‘zga narsani gapirmayman” deb oshkora qasamyod qilishni taklif etadi. Guvohdan unga o‘z huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi tushuntirilganligi to‘g‘risida tilxat olinadi. Qasamyodning matni va tilxat sud majlisi bayonnomasiga qo‘shib qo‘yiladi. Raislik qiluvchi guvohga ish bo‘yicha shaxsan o‘zi bilgan barcha ma’lumotlarni sudga aytib berishni taklif qiladi. Shundan so‘ng guvohga savollar berilishi mumkin. Guvoh kimning arizasi bo‘yicha chaqirilgan bo‘lsa, shu shaxs va uning vakili birinchi bo‘lib, keyin esa ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar guvohga savollar beradi. Sudning tashabbusi bilan chaqirilgan guvohga savollarni birinchi bo‘lib da’vogar beradi. Sudya (sudyalar) guvohga u so‘roq qilinayotganida istalgan vaqtda savol berishga haqlidir. So‘roq qilingan guvohlar ishning muhokamasi tamom bo‘lguniga qadar sud majlisi zalida qolishi kerak. Sud so‘roq qilingan guvohlar ishning muhokamasi tamom bo‘lmasidan oldin sud majlisi zalidan chiqib ketishiga taraflarning roziligi bilan ruxsat berishi mumkin. Zarur bo‘lgan taqdirda sud guvohni o‘sha majlisning o‘zida yoki kelgusi majlisda takroran so‘roq qilishi, shuningdek guvohlarning ko‘rsatuvlaridagi ziddiyatlarni aniqlash uchun ularni yuzlashtirishi mumkin. Ishda ishtirok etuvchi shaxslardan, guvohlardan, ekspertlardan, mutaxassislardan, tarjimonlardan birortasi raislik qiluvchining xatti-harakatlariga e’tiroz bildirgan taqdirda, bu e’tirozlar sud majlisining bayonnomasiga kiritiladi va masala sud tomonidan hal Стр. 16 qilinadi. Raislik qiluvchi sud majlisida tegishli tartibni ta’minlash uchun zarur choralar ko‘radi. Hal qiluv qarorini qabul qilish Sud ishni mazmunan ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha hal qiluv qarorini qabul qiladi. Sud hal qiluv qarorini O‘zbekiston Respublikasi nomidan qabul qiladi. Sudning hal qiluv qarori qonuniy, asoslantirilgan va adolatli bo‘lishi kerak. U faqat sud majlisida tekshirilgan dalillarga asoslangan bo‘lishi kerak. Sudning hal qiluv qarori ishning sud muhokamasi tugaganidan keyin darhol qabul qilinadi. Alohida hollarda, o‘ta murakkab ishlar yuzasidan asoslantirilgan hal qiluv qarorini tayyorlash ko‘pi bilan besh kunga kechiktirilishi mumkin, ammo hal qiluv qarorining xulosa qismini sud ishning muhokamasi tugallangan majlisning o‘zidayoq e’lon qilishi kerak. Ayni vaqtda sud ishda ishtirok etuvchi shaxslar asoslantirilgan hal qiluv qarori bilan qachon tanishib chiqishi mumkinligini e’lon qiladi. Hal qiluv qarorining e’lon qilingan xulosa qismi sudya tomonidan imzolanadi va ishga qo‘shib qo‘yiladi.  Hal qiluv qarori qabul qilinishining sir tutilishi Hal qiluv qarori sudya tomonidan alohida xonada (maslahatxonada) qabul qilinadi. Hal qiluv qarorini qabul qilish vaqtida boshqa shaxslarning hozir bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Hal qiluv qarorini qabul qilishda yechiladigan masalalar Sud hal qiluv qarorini qabul qilayotganida dalillarga baho beradi, ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan qanday holatlar aniqlanganligini va qandaylari aniqlanmaganligini, bu ish bo‘yicha qanday qonun yoki boshqa qonunchilik hujjati qo‘llanilishi kerakligini hamda arz qilingan talab qanoatlantirilishi lozimligini yoki lozim emasligini aniqlaydi. Sud, shuningdek sud xarajatlarini ham taqsimlaydi, hal qiluv qarorini ijro etish muddati va tartibini belgilaydi, boshqa qo‘shimcha masalalarni hal qiladi. Agar ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan yangi holatlarni aniqlash yoki yangi dalillarni tekshirish zarur bo‘lib qolsa, sud hal qiluv qarorini qabul qilmasdan, sud muhokamasini tiklaydi, bu haqda ajrim chiqaradi. Bunday holda sud muhokamasi faqat qo‘shimcha tekshirish ehtiyoji bo‘lgan holatlar doirasida olib boriladi. Стр. 17 Hal qiluv qarorining mazmuni Sudning hal qiluv qarori kirish, bayon, asoslantiruvchi va xulosa qismlaridan iborat bo‘ladi. Hal qiluv qarorining kirish qismida ish raqami, hal qiluv qarori qabul qilingan vaqt va joy, hal qiluv qarorini qabul qilgan sudning nomi, sudyaning familiyasi, ismi va otasining ismi, sud majlisining kotibi, taraflar, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar ko‘rsatiladi. Hal qiluv qarorining bayon qismi o‘zida da’vogarning talabi, javobgarning e’tirozlari va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning tushuntirishlarini aks ettirishi kerak. Hal qiluv qarorining asoslantiruvchi qismida ishning sud tomonidan aniqlangan holatlari, sudning ish holatlari to‘g‘risidagi xulosalari asoslangan dalillar, sudning u yoki bu dalillarni rad qilganligi haqidagi xulosalari, sud amal qilgan moddiy va protsessual huquq normalari ko‘rsatilishi kerak. Arz qilingan talab javobgar tomonidan tan olingan taqdirda, asoslantiruvchi qismda faqat arz qilingan talabning tan olinganligi va uning sud tomonidan qabul qilinganligi ko‘rsatilishi mumkin. Hal qiluv qarorining xulosa qismida sudning arz qilingan talablardan har birini to‘liq yoki qisman qanoatlantirish to‘g‘risidagi yoxud qanoatlantirishni rad etish haqidagi xulosasi bo‘lishi, sud xarajatlarini taqsimlash, hal qiluv qarori ustidan shikoyat qilish muddati va tartibi ko‘rsatilishi kerak. Sud hal qiluv qarorini ijro etishning muayyan tartibi va muddatini belgilagan yoki hal qiluv qarori darhol ijro etilishini zarur deb topgan yoxud uning ijrosini ta’minlashga doir choralar ko‘rgan hollarda, bu haqda hal qiluv qarorida ko‘rsatiladi. Qo‘shimcha hal qiluv qarori Ish bo‘yicha hal qiluv qarorini qabul qilgan sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arizasiga ko‘ra yoki o‘z tashabbusi bilan quyidagi hollarda qo‘shimcha hal qiluv qarori chiqarishi mumkin, agar: 1) huquq to‘g‘risidagi masalani hal qilib, undiriladigan summaning miqdorini, olib berilishi kerak bo‘lgan mol-mulkni yoki javobgar amalga oshirishi shart bo‘lgan harakatlarni ko‘rsatmagan bo‘lsa; Стр. 18 2) arz qilingan talablarning birortasi bo‘yicha ishda ishtirok etuvchi shaxslar dalillar taqdim etgan va tushuntirishlar bergan bo‘lsalarda, biroq bu xususda hal qiluv qarori qabul qilinmagan bo‘lsa; 3) hal qiluv qarorida sud xarajatlarini taqsimlash ko‘rsatilmagan bo‘lsa. Qo‘shimcha hal qiluv qarorini chiqarish to‘g‘risidagi masala hal qiluv qarori chiqarilgan kundan e’tiboran o‘n kundan kechiktirmay qo‘zg‘atilishi mumkin. Qo‘shimcha hal qiluv qarorini qabul qilish to‘g‘risidagi masala ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilingan holda sud majlisida ko‘rib chiqiladi. Biroq bu shaxslarning kelmaganligi masalani ko‘rib chiqish uchun to‘sqinlik qilmaydi. Qo‘shimcha hal qiluv qarori ustidan asosiy hal qiluv qarori bilan birga shikoyat qilinishi va protest keltirilishi mumkin. Qo‘shimcha hal qiluv qarori asosiy hal qiluv qarori bilan birga qonuniy kuchga kiradi. Qo‘shimcha hal qiluv qarorini chiqarish rad etilgan taqdirda, ajrim chiqariladi. Qo‘shimcha hal qiluv qarorini chiqarishni rad etish haqidagi sudning ajrimi ustidan xususiy shikoyat (protest) berilishi mumkin. Hal qiluv qarorining qonuniy kuchga kirishi Sudning hal qiluv qarori, agar uning ustidan shikoyat qilinmagan (protest keltirilmagan) bo‘lsa, apellyatsiya shikoyati (protesti) berish muddati o‘tganidan keyin qonuniy kuchga kiradi. Hal qiluv qarori ustidan apellyatsiya shikoyati (protesti) berilgan taqdirda, hal qiluv qarori, agar u bekor qilinmagan bo‘lsa, ishni apellyatsiya instansiyasi sudi ko‘rib chiqqanidan keyin qonuniy kuchga kiradi. Hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin taraflar va ishda ishtirok etgan boshqa shaxslar, shuningdek ularning huquqiy vorislari sudga o‘sha asoslar bo‘yicha yangidan o‘sha talablarni arz qilishi, shuningdek sud aniqlagan faktlar va huquqiy munosabatlar xususida boshqa protsessda nizolashishi mumkin emas. Agar ish sudda ushbu Kodeksda nazarda tutilgan tartibda prokuror yoki davlat boshqaruvi organi, tashkilot yoki ayrim fuqarolarning arizasi bo‘yicha boshlangan bo‘lsa, sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori ish kimning manfaatini ko‘zlab qo‘zg‘atilgan bo‘lsa, ana shu shaxs uchun majburiydir. Agar javobgardan davriy to‘lovlarni (alimentlar, sog‘liqqa shikast yetkazilganda Стр. 19 ko‘rilgan zararning o‘rnini qoplash yoki vafot etganlik bilan bog‘liq to‘lovlar va hokazo) undirish to‘g‘risidagi hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin to‘lovlarning miqdoriga yoki muddatini belgilashga ta’sir etuvchi holatlar jiddiy ravishda o‘zgarsa, har bir taraf yangidan ariza berish yo‘li bilan to‘lovlarning miqdori va muddatini o‘zgartirishni talab qilishga haqli.  Darhol ijro etilishi lozim bo‘lgan hal qiluv qarorlari Sudning quyidagi: a. alimentlar undirish to‘g‘risidagi; b. xodimga uch oylik ish haqidan ortiq bo‘lmagan ish haqini undirib berish to‘g‘risidagi; c. mayib bo‘lganlik yoki sog‘liqqa boshqacha tarzda shikast yetkazilganligi, shuningdek boquvchisi vafot etganligi natijasida ko‘rilgan zararning o‘rnini qoplash uchun to‘lovlar undirish to‘g‘risidagi; d. mehnat shartnomasi g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilingan xodimni yoki g‘ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o‘tkazilgan xodimni avvalgi ishiga tiklash to‘g‘risidagi, shuningdek mehnat shartnomasini bekor qilish asoslarining ta’rifini o‘zgartirish to‘g‘risidagi; e. sil kasalligining yuqumli shakliga chalingan shaxsni sil kasalligiga qarshi kurashish muassasasining ixtisoslashtirilgan bo‘linmasiga g‘ayriixtiyoriy tartibda yotqizish to‘g‘risidagi yoki uning ushbu muassasada yotishi muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi; f. sudda ishni muhokama qilish vaqtida javobgar da’voni butunlay yoki qisman tan olganligiga qarab, to‘liq yoki qisman qanoatlantirilgan talablar bo‘yicha chiqarilgan hal qiluv qarorlari darhol ijro etilishi kerak. 3. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabtalaridan yuzaga kelmaydigan qarorlari hamda ular mansabdor shaxslarining shunday harakatlari yuzasidan nizolashish to’g’risidagi ishlarni yuritish xususiyatlari, o‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib Стр. 20 tashlash to‘g‘risidagi ishlarni yuritishning o‘ziga xos xususiyatlari hamda birinchi instansiya sudida ish yuritish Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi ishlar fuqarolik sud ishlarini yuritishning umumiy qoidalari bo‘yicha, mazkur bobda belgilangan xususiyatlar inobatga olingan holda sud tomonidan ko‘rib chiqiladi. Agar ushbu Kodeksda yoki o‘zga qonunlarda boshqa muddatlar belgilanmagan bo‘lsa, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi da’vo arizasi fuqaroning o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilganligi to‘g‘risida unga ma’lum bo‘lgan paytdan e’tiboran uch oy ichida sudga berilishi mumkin. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risida da’vo arizasi berishning uzrli sababga ko‘ra o‘tkazib yuborilgan muddati sud tomonidan tiklanishi mumkin. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi da’vo arizasining shakli hamda mazmuni. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi da’vo arizasi ushbu Kodeksning189-moddasida nazarda tutilgan talablarga muvofiq bo‘lishi kerak. Da’vo arizasida quyidagilar ham ko‘rsatilishi kerak: o nizolashilayotgan qarorni qabul qilgan korxona, muassasa, tashkilot, jamoat birlashmasining nomi yoki nizolashilayotgan harakatlarni (harakatsizlikni) sodir etgan mansabdor shaxsning familiyasi va ism- sharifining bosh harflari; o nizolashilayotgan qarorning nomi, raqami, qabul qilingan sanasi, nizolashilayotgan harakatlar (harakatsizlik) sodir etilgan sana va joy; Стр. 21 o da’vogarning fikriga ko‘ra, nizolashilayotgan qaror, harakatlar (harakatsizlik) tufayli buzilayotgan o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar; o da’vogarning fikriga ko‘ra, nizolashilayotgan qaror, harakatlar (harakatsizlik) qaysi qonunchilikka zid bo‘lsa, o‘sha qonunchilik; o da’vogarning qarorni haqiqiy emas, harakatlarni (harakatsizlikni) qonunga xilof deb topish to‘g‘risidagi talabi. Da’vo arizasiga ushbu Kodeksning191-moddasida ko‘rsatilgan hujjatlar, shuningdek nizolashilayotgan qarorning matni ilova qilinadi. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqish chog‘ida sud nizolashilayotgan qarorning yoki uning ayrim qismlarining, harakatlarning (harakatsizlikning) qonuniyligini, nizolashilayotgan qarorni qabul qilgan korxona, muassasa, tashkilot, jamoat birlashmasining yoxud nizolashilayotgan harakatlarni (harakatsizlikni) sodir etgan mansabdor shaxsning vakolatlarini tekshiradi, shuningdek nizolashilayotgan qaror yoki uning ayrim qismlari yoxud harakatlar (harakatsizlik) fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzgan-buzmaganligini aniqlaydi. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi ish bo‘yicha sudning hal qiluv qarori Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi ish bo‘yicha hal qiluv qarori ushbu Kodeksning 23-bobida belgilangan qoidalarga ko‘ra sud tomonidan qabul qilinadi. Sud nizolashilayotgan qaror yoki uning ayrim qismlari yoxud harakatlar (harakatsizlik) qonunchilikka zid ekanligini hamda da’vogarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzayotganligini aniqlasa, qarorni yoki uning ayrim qismlarini haqiqiy emas deb yoxud harakatlarni (harakatsizlikni) qonunga xilof deb topish to‘g‘risida hal qiluv qarori qabul qiladi. Стр. 22 Agar sud nizolashilayotgan qaror yoki uning ayrim qismlari yoxud harakatlar (harakatsizlik) qonunga muvofiq ekanligini hamda da’vogarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmayotganligini aniqlasa, arz qilingan talabni qanoatlantirishni rad etish to‘g‘risida hal qiluv qarori qabul qiladi. Da’vo arizasini qanoatlantirish to‘g‘risidagi hal qiluv qarorining xulosa qismida quyidagilar ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak:  nizolashilayotgan qarorni qabul qilgan korxona, muassasa, tashkilot, jamoat birlashmasining nomi yoki harakatlarni (harakatsizlikni) sodir etgan mansabdor shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi, nizolashilayotgan qarorning nomi, raqami, qabul qilingan sanasi, nizolashilayotgan harakatlar (harakatsizlik) sodir etilgan sana va joy;  nizolashilayotgan qarorning to‘liq yoki qisman haqiqiy emas deb yoki harakatlarning (harakatsizlikning) qonunga xilof deb topilganligi;  sud xarajatlarining taqsimlanishi. Qaror haqiqiy emas deb, harakatlar (harakatsizlik) qonunga xilof deb topilgan taqdirda, sud tegishli korxona, muassasa, tashkilot, jamoat birlashmasining yoki mansabdor shaxsning zimmasiga qonunga muvofiq qaror qabul qilish yoki muayyan harakatlarni amalga oshirish yoxud da’vogarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining yo‘l qo‘yilgan buzilishlarini boshqacha usulda bartaraf etish majburiyatini yuklaydi.  O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi ishlarni yuritishning o‘ziga xos xususiyatlari. Da’vo arizasini berish Prokuror, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratlarni aniqlash hamda ularni bartaraf etishni (buzib tashlashni) tashkil etish sohasidagi vakolatli davlat organi o‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi da’vo arizasi bilan sudga murojaat etishga haqli. Da’vo arizasining mazmuni O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan Стр. 23 imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi da’vo arizasi ushbu Kodeksning 189- moddasida nazarda tutilgan talablarga muvofiq bo‘lishi kerak. Ushbu Kodeksning 189- va 270-modddalarida nazarda tutilgan talablarni buzgan holda berilgan da’vo arizasi ushbu Kodeksning 195-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq da’vogarga qaytariladi. Da’vo arizasiga ilova qilinadigan hujjatlar 1. O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi da’vo arizasiga ushbu Kodeksning 191-moddasida nazarda tutilgan hujjatlardan tashqari quyidagilar ilova qilinadi: 2. qonunchilik talablari buzilganligi to‘g‘risida o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratlarni aniqlash hamda ularni bartaraf etishni (buzib tashlashni) tashkil etish sohasidagi vakolatli davlat organi tomonidan tuzilgan dalolatnoma; 3. o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratlarni aniqlash hamda ularni bartaraf etishni (buzib tashlashni) tashkil etish sohasidagi vakolatli davlat organining qonun buzilishlarini ixtiyoriy ravishda bartaraf etish to‘g‘risidagi ogohlantirishi; 4. ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlar davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 5. huquqbuzarlik sodir etilganligi to‘g‘risidagi hujjat. O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud muhokamasining o‘ziga xos xususiyatlari O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi ishlar ushbu Kodeksda nazarda tutilgan qoidalar bo‘yicha, mazkur bobda belgilangan o‘ziga xos xususiyatlar inobatga olingan holda ko‘riladi. Ish sudya da’vo arizasini ish yurituviga qabul qilish va ish qo‘zg‘atish to‘g‘risida ajrim Стр. 24 chiqargan kundan e’tiboran yigirma kundan ortiq bo‘lmagan muddatda ko‘rib chiqilishi kerak. O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi ish bo‘yicha kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv tuzilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Sudning hal qiluv qarori O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi ish bo‘yicha sudning hal qiluv qarori ushbu Kodeksning 23-bobida belgilangan qoidalarga ko‘ra sud tomonidan qabul qilinadi. O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish to‘g‘risidagi talab sud tomonidan qanoatlantirilgan taqdirda, sud hal qiluv qarorining xulosa qismida ushbu Kodeksning 235, 255 va 256- moddalarida ko‘rsatilgan ma’lumotlardan tashqari: 1) qaytarilayotgan yer uchastkasining maydoni va joylashgan joyi (manzili); 2) yer uchastkasi tasarrufiga qaytarilayotgan davlat organi ko‘rsatilishi kerak. O‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi talab sud tomonidan qanoatlantirilgan taqdirda, sud hal qiluv qarorining xulosa qismida ushbu Kodeksning 253, 255 va 256-moddalarida ko‘rsatilgan ma’lumotlardan tashqari: a. o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratning manzili va tavsifi; b. buzilishi lozim bo‘lgan imorat ko‘rsatilishi kerak. Agar da’vo arizasida o‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish to‘g‘risidagi va o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash haqidagi talablar birgalikda bildirilgan bo‘lib, bu talablar qanoatlantirilgan taqdirda, hal qiluv qarorining xulosa qismida ushbu moddaning ikkinchi va uchinchi qismlarida nazarda tutilgan ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Стр. 25 Sudning o‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi hal qiluv qarori, agar apellyatsiya shikoyati (protesti) berilmagan bo‘lsa, u qabul qilingan kundan e’tiboran o‘n kun o‘tgach qonuniy kuchga kiradi. O‘zboshimchalik bilan egallab olingan, davlat mulkida bo‘lgan yer uchastkasini qaytarish, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratni buzib tashlash to‘g‘risidagi ish bo‘yicha hal qiluv qarorining ko‘chirma nusxasi hal qiluv qarori qabul qilinganidan keyin uch ish kuni ichida sud tomonidan ishda ishtirok etuvchi shaxslarga yuboriladi yoki tilxat olib topshiriladi, ushbu shaxslarning elektron manzillari mavjud bo‘lgan taqdirda esa hal qiluv qarori elektron hujjat tarzida yuborilishi mumkin. Birinchi instansiya sudining ajrimlari. Ajrimlar sud tomonidan alohida xonada (maslahatxonada) ushbu Kodeksning 19, 250 va 252-moddalarida belgilangan tartibda chiqariladi va ishga qo‘shib qo‘yiladi. Murakkab bo‘lmagan masalalarni hal etishda sud o‘z joyida ajrim chiqarishi mumkin. Bunday ajrim sud majlisining bayonnomasiga kiritiladi. Ajrimlar chiqarilishi bilan darhol o‘qib eshittiriladi. Sud ajrimida quyidagilar ko‘rsatiladi:  ishning raqami, ajrim chiqarilgan vaqt va joy;  sudning nomi, sudyaning familiyasi, ismi va otasining ismi, sud majlisining kotibi;  ishda ishtirok etuvchi shaxslar, qarzdor jismoniy shaxsning shaxsiy identifikatsiya raqami (O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmagan jismoniy shaxslarning shaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjatlarning rekvizitlari), shuningdek soliq to‘lovchi qarzdor yuridik shaxsning identifikatsiya raqami;  nizo predmeti va ajrim bilan hal qilinadigan masalaning mohiyati;  sudning xulosasiga olib kelgan asoslar va sud amal qilgan qonunlar hamda boshqa qonunchilik hujjatlariga havolalar;  sudning hal etilayotgan masala yuzasidan xulosasi; Стр. 26