ДЕМОКРАТИК ТРАНЗИТ МУАММОЛАРИ Режа: Кириш 1. ДЕМОКРАТИК ТРАНЗИТ МУАММОЛАРИ 1.1. Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети ва муаммолар доираси, мақсади ва вазифалар 1.2. Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг ўзига хос хусусиятларии 2. Транзитологиянинг мазмун –моҳияти 2.1. Демократияга ўтишнинг асосий босқичлари 2.2. Аксилдемократик режимларнинг емирилиши, демократлаштириш тўлқинлари. Хулоса Адабиётлар Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети ва муаммолар доираси, мақсади ва вазифалари. Демократик жамият қўллайдиган тушунчаларни ўрганишда қуйидаги учта жиҳатни ҳисобга олиш керак: Ижтимоий гуманитар фанларга тегишли бўлган умумий тушунчаларни: масалан: жамият, стивилизастия, еркинлик, ҳуқуқ, қонун, маданият, тараққиёт, демократия. Ижтимоий сиёсий фанлар билан яқин бўлган тушунчалар ҳуқуқий давлат, хусусий мулк, фуқаролик жамияти, сиёсат, сиёсий ҳокимият, сиёсий ташқилотлар, сиёсий тизим, сиёсий режим, сиёсий плюрализм, сиёсий онг, сиёсий маданият ва бошқалар. Ҳар қандай давлат ўз жамиятининг тарихий маданий ва ахлоқий мероси негизлари асосида ривожланди. Бундай уйғунлик халқни ривожланишида янги босқичларга кўтаради, унинг истиқбол омилларини кенгайтиради. Aждодларимиз томонидан яратилган ана шундай давлатчилик мероси инсоният тарихи ривожига улкан ҳисса қўшган. Дарҳақиқат, Моварауннаҳр оралиғида пайдо бўлган улкан давлатчилик маданий мероси инсоният тарихи ибтидосида енг дастлабки ҳамда қадимий давлатчилик маданият сифатида маълум. Aйни пайтда, бундай мерос мустақиллигимиз шарофати билан миллий давлатчилик тўғрисидаги таълимотларни ўрганиш имкониятларини очиб берди. Маълумки, Ўзбекистонда миллий давлатчилигимиз тўғрисидаги енг қадимги манба “Aвесто”дир. У бундан 3 минг йил олдин аждодларимиз томонидан яратилган илк давлатчилик тўғрисидаги ижтимоий қараш ҳисобланади. Aгар “Aвесто”да илгари сурилган ғояларга еътибор берадиган бўлсак бугунги адолатпарвар демократик жамият барпо етишга қаратилган ғояларимиз билан ҳамоҳанг еканлигини кўрамиз. Манбада, аввало, инсон ерки, комиллиги, руҳий соғломлиги масалалари устувор қўйилади. Масалан: “Мен яхши фикр, яхши сўз, яхши ишга шон – шавкат бахш етаман” дейилади Яснанинг 14 китобида. Aхура Мазда, инсонлар ўртасида бўлаётган муносабатлар ўзаро самимийлик, ҳурмат, беғаразлик, ёрдам ва оқибатли бўлиш зарурлигига, ёмон фикрлардан ҳоли бўлишга ишора қилади. Каттага ҳурмат ва кичикка иззат, сабр-бардош, ҳалоллиқ меҳр-оқибат ва бошқа бир қатор тамойиллар борки, миллий ғоямизнинг асосий тамойилларига уйғун келади. “Aвесто”да енг муҳим масалалардан бири бу – ҳуқуқий муносабатларнинг назарий жиҳатдан шаклланганлигидир. Унда инсон ҳаёти ва одамлар ўртасидаги ижтимоий- иқтисодий муносабатлар ҳуқуққа асосланганлиги ҳақида маълумот бор. Транзитология - тоталитар ва авторитар сиёсий тизимдан демократик тизимга ўтаётган мамлакатлардаги сиёсий жараёнларни ўрганадиган сиёсатшунослик йўналиши. Транситология сиёсий модернизация назарияси билан чамбарчас боғлиқ. Улар назарий ва услубий жиҳатдан (умумий категорик аппарат ва методологик ёндашувлар) ва шахслар даражасида (кўплаб таниқли сиёсатшунослар сиёсатшуносликнинг иккала соҳасида ҳам ўз ишлари билан машҳур) яқин. Аммо агар сиёсий модернизация назарияси учинчи дунёнинг ривожланаётган мамлакатлари муаммоларига қаратилган бўлса, у ҳолда транзитологиянинг асосий йўналиши замонавий жамиятнинг асосий тузилмалари аллақачон шаклланган ва баъзи ҳолларда биз бу ҳақда гапирадиган мамлакатлардаги сиёсий жараёнларга қаратилади. Демократик режимлар мавжудлиги тажрибасига эга бўлган мамлакатларда демократлаштириш муаммолари биринчи марта Германия, Италиядаги тоталитар фашистик режимларни бартараф этиш зарурати урушдан кейинги йилларда юзага келди. Японияда авторитаризм ва милитаризм тўқнашди. Бу мамлакатларда аллақачон саноат ривожланган бўлиб, Германия ва Италияда нацистлар ҳокимиятга келишидан олдин бир неча ўн йиллар давомида демократик типдаги сиёсий режимлар мавжуд эди. Кейинчалик шундай муаммолар жанубий Европа мамлакатларида - Испания, Португалия ва Грецияда пайдо бўлди, бу ерда авторитар бошқарув давридан кейин демократик тамойилларга қайтиш бошланди. Шу билан бирга, Лотин Америкаси мамлакатларида шундай ўзгаришлар кузатилди ва ҳарбий диктатуралар демократик йўл билан сайланган ҳукуматларга ўз ўрнини бера бошлади. Сиёсатшунослик илмига кўра, авторитаризмдан демократияга ўтишнинг асосий шакллари эволюцион, инқилобий, ҳарбий тарзда ўтади. Эволюция ҳукмрон элитада кескин ўзгаришларсиз демократик ислоҳотларни босқичма-босқич амалга оширишни назарда тутади. Инқилоб - бу сиёсий режимнинг тез ва тубдан ўзгариши. Ҳарбий босқинчилик, ҳарбий босқин остидаги тоталитар ёки авторитар тузумнинг ҳарбий мағлубиятидан сўнг, демократиянинг ташқаридан “имплантацияси” билан тавсифланади. Масалан, Япония ва Германияда Иккинчи жаҳон урушидан сўнг, урушдан кейинги босқинчилик шароитида сиёсий демократия асослари яратилди. Эришилган натижаларнинг мустаҳкамлиги ва қайтарилмаслиги нуқтаи назаридан С.Хантингтон демократияга ўтишнинг учта моделини белгилаб берди: Биринчидан, чизиқли ёки классик модель. Шу йўл орқали мисол Буюк Британия, Шимолий Европа мамлакатлари ривожланган. Бу модель демократлаштириш муаммоларини изчил ҳал этиш, унинг қайтарилмаслигини таъминлаш билан тавсифланади. Демократияга ўтишнинг классик модели - анъанавий сиёсий ҳокимиятнинг босқичма-босқич ўзгариши, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кенгайтириш, уларнинг сиёсий иштироки даражасини ошириш жараёни. Иккинчидан, циклик модель. Ушбу моделни танлаш дастлаб Лотин Америкаси мамлакатлари тажрибасини умумлаштиришга асосланган. Бу штатларнинг кўпчилигида демократияга ўтишга биринчи уринишлар 19- асрда, испан мустамлакачилигидан озод бўлганидан сўнг дарҳол амалга оширилган. Бироқ, Лотин Америкасининг аксарият мамлакатларида барқарор демократиялар ўз самарасини бермади. Кўпинча демократик бошқарув ҳарбий тўнтаришлар ва ҳарбий диктатураларнинг ўрнатилиши билан тўхтатилган, аммо фуқаролик режимларининг авторитар дегенерацияси ҳолатлари тез-тез бўлган. Авторитаризм даврларидан кейин демократлаштириш даврлари келди ва аксинча. Циклик ривожланиш Лотин Америкасида демократияга ўтишнинг этарли даражада ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-маданий омиллар билан қўллаб-қувватланмаганлигининг натижаси эди Учинчидан, диалектик модель. Германия ва Италияда, шунингдек, Испания, Португалия ва Грецияда содир бўлган Бу мамлакатларнинг барчаси ўз даврида сиёсий модернизация йўлидан анча олдинга силжишга муваффақ бўлди. Бироқ, демократик ўзгаришлар қайтариб бўлмайдиган ҳолга келгани йўқ. Бу мамлакатлардаги ғалаба қозонган тоталитар ва авторитар сиёсий режимлар демократик институтларнинг ривожланишини бекор қилди. Кейинчалик демократияга қайтишни инкорни инкор этиш сифатида кўриш мумкин, шунинг учун демократик ривожланишнинг бундай йўли диалектик деб аталди. Дунёнинг кўпгина мамлакатларида демократияга ўтиш тажрибасини умумлаштириш бундай ўтишнинг учта асосий босқичи тилга олинади: 1) авторитар тузумнинг инқирози ва уни либераллаштириш; 2) демократиянинг қарор топиши; 3) демократияни мустаҳкамлаш. Авторитар ёки тоталитар режимнинг инқирози унинг қонунийлик даражасининг кескин пасайиши натижасида юзага келиши мумкин. Тарихий амалиёт шуни кўрсатадики, бундай делегитизациянинг сабаблари ҳар қандай сабабга кўра харизматик лидерни йўқотиш, аҳолининг ҳукмрон мафкурадан оммавий умидсизликка тушишидир, бу кўпинча авторитар ёки тоталитар ҳокимиятнинг самарасизлиги билан боғлиқ. Режимнинг инқирозли вазиятида "қаттиқ" ва "юмшоқ" чизиқлар вакиллари ўртасида кураш давом этмоқда. Биринчиси мавжуд тузумни, жумладан, репрессия йўли билан сақлаб қолишга интилаётган бўлса, иккинчиси ён бериш ва қисман ислоҳотлар орқали кескинликни бартараф этиш зарур деб ҳисоблайди. “Юмшоқ” йўналиш тарафдорларининг ғалабаси режимни либераллаштиришга йўл очади. Бунда либераллаштириш деганда фуқароларга маълум ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлаш, чекланган демократия деб аталадиган элементларни жорий этиш тушунилади. Ҳукмрон элита ўз ҳокимиятини сақлаб қолишни истаб, сиёсий режимга ташқи ҳурмат қозонишга ҳаракат қилмоқда. Либераллаштириш натижасида фуқаролик жамияти (агар у аллақачон шаклланган бўлса) фаоллигини кучайтириш ва ролини ошириш учун шароитлар пайдо бўлади. Либераллаштириш авторитар (тоталитар) тузумнинг янада емирилиши ва емирилиши ҳамда кейинги босқичга – демократияни қарор топтиришга босқичма-босқич ўтишни ҳам англатади. Демократияни қарор топтириш жараёнининг асосий таркибий қисмлари, бир томондан, рақобатбардош партия тизимини шакллантириш, иккинчи томондан, давлат ҳокимияти механизмларини демократик институционаллаштиришдир. Демократияни қарор топтириш босқичида янги сиёсий тузумнинг конституциявий асослари яратилади. Бироқ, содир бўлган ўзгаришлар қайтариб бўлмайдиган бўлиб қолиши учун кейинги, учинчи босқич - демократияни мустаҳкамлаш босқичи зарур. Бу босқичда демократик институтларни якуний қонунийлаштириш амалга оширилади, жамиятнинг сиёсий ҳокимиятнинг янги механизмларига мослашиши содир бўлади. Турли мамлакатлар ва минтақаларда демократияга ўтиш тажрибасини умумлаштириш асосида сиёсатшунослар бундай ўтишнинг қонуниятлари ҳақида қуйидаги хулосаларга келишди: бозор иқтисодиёти билан сиёсий демократия ўртасида узвий ва узвий боғлиқлик мавжуд; демократияга ўтиш технологик, ижтимоий-маданий ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг маълум даражасини талаб қилади; демократлаштиришнинг ижтимоий асосини жамиятда етакчи ўринни эгаллаган ўрта синф ташкил этади; фуқаролик жамиятини шакллантирмасдан туриб демократияни шакллантириш мумкин эмас. Xalqning o’z mustaqilligi uchun kurashishi, bunda hurriyat va inson erkinligi g’oyalari millatni ma’naviy yuksalishiga olib kelgan. Bu davrda dunyoga mashhur Xorazimiy, Farg’oniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Hojib, Nizomulmulk kabi faylasuf, siyosatchi, tarixchi olimlar shu davrda yashab ijod etdilar. Bu davr o’z mazmuni, salmog’i jihatidan O’rta Osiyo uyg’onish davri deb tarixga kiradi Uyg’onish davri madaniyatining o’ziga xos tomonlari mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat edi: 1. Dunyoviy ma’rifatga intilish, bu yo’lda o’tmish va qo’shni mamlakatlarning madaniyati yutuqlaridan keng foydalanish, ayniqsa, tabiiy- falsafiy, diniy, tarixiy hamda ijtimoiy ilmlarni rivojlantirish. 2. Tabiatga qiziqish, tabiatshunoslik ilmlarining rivoji, rastionalizm, aql kuchiga ishonish, asosiy e’tiborni haqiqatni topishga qaratilgan fanlarga berish, hakiqatni inson tasavvuri, ilmining asosi deb hisoblash. 3. Insonni ulug’lash, uning aqliy, tabiiy, ruhiy badiiy, ma’naviy fazilatlarini asoslash, insonparvarliq yuqori axloqiy qonun va qoidalarni namoyon etish, komil insonni tarbiyalash. Universallik-qomusiylik barcha tabiat hodisalari bilan qiziqish va uningmohiyatiga intilish. Davlat qurilishi va boshqaruvining nazariy negizlari adolat, axloq tamoyillarida shakllantirish, ularning huquqiy hamda amaliy asoslarini rivojlantirish. Davlat rahbari va xizmatchilarining faoliyat darajalari tasniflari, mas’uliyati mezonlari tizimining nazariy negizlarini yaratish. VII – XIV asrlarda Movaraunnahr mutafakkirlarining davlatchilik to’g’risidagi qarashlari. Amir Temur va Temuriylar davlatchilik tog’risida Jadidlar g’oyalari. Davlat rahbari va xizmatchilarining faoliyat darajalari tasniflari, mas’uliyati mezonlari tizimining nazariy negizlarini yaratish. E’tiborli jihati shundaki, Forobiy qarashlaridagi “hokimni mutloq bo’lmasligi”, “saylovchilar irodasi”, “ozodlik” kabi fikrlari nafaqat shu davrda, balki, bugunda ham insoniyat madaniyatining — demokratiyaning bosh g’oyasi bo’lib xizmat qiladi. Davlat va uning boshqaruviga dahldor masalalar Yusuf Xos Hojib ijodida ham katta o’rin tutgan. U “Kutadg’u bilig” dostonida davlatni boshqarish amallari, qoidalari va siyosiy-axloqiy munosabatlarni jamiyatda qaror toptirishga qaratilgan qarashlari bilan e’tiborlidir. Unga zamondosh bo’lgan qomusiy olim Ibn Sino O’rta Osiyo tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy fikrlarning buyuk namoyondasi, tibbiyot, falsafa, ijtimoiy- siyosiy, axloqiy ta’limot tarixiga ulkan hissa qo’shgan mutafakkirdir. Ibn Sino falsafani nazariy va amaliy falsafa sifatida ikkiga bo’ladi. Ijtimoiy-siyosiy masalalar, davlat, inson jamiyatining to’zilishi, vazifalari, jamoani boshqarish, inson uyushmalarining faoliyati, insonning xulq-odatlari, axloq, jamoa va oiladagi axloq mezonlarini o’rganadi 1970-йилларнинг ўрталаридан бошлаб. аксилдемократик режимлар емирилишининг глобал жараёни жадал ривожлана бошлади ва ер шарининг деярли барча қитъа ва минтақаларини қамраб олди. С.Хантингтон бу жараённи демократлаштиришнинг учинчи тўлқини деб атади. Демократлаштиришнинг биринчи тўлқини, унинг фикрича, 1820 йилдан 1926 йилгача бўлган 100 йилдан ортиқ вақтни қамраб олди ва Европа ва Америка қитъаларининг кўплаб мамлакатларига таъсир кўрсатди. 1926 йилдан бошлаб, Италияда Муссолинининг фашистик диктатураси якуний тасдиқланган йилдан бошлаб, демократиялар сонининг қисқариши ва тоталитар ва авторитар сиёсий режимлар сонининг кўпайиши билан тавсифланган қайтиш ёки тескари тўлқин бошланади. 1942 йилдан бошлаб, яъни. Иккинчи жаҳон урушининг бурилиш нуқтасидан бошлаб, демократлаштиришнинг иккинчи тўлқини бошланади, бу, Хантингтоннинг фикрига кўра, 1962 йилгача давом этди. Кейин яна орқага қайтиш бошланади, Лотин Америкаси, Осиё, Африка ва ҳаттоки ҳарбий тўнтаришларнинг узоқ занжири билан белгиланади. Европа (Греция, 1967) мамлакатлари. Демократиклаштиришнинг учинчи тўлқини демократик ўзгаришлар билан бошланади, дастлаб Жанубий Европа (Испания, Португалия, Греция), сўнгра Лотин Америкаси ва Шарқий Осиё мамлакатларида. Демократиклаштиришнинг учинчи тўлқини 1980-1990-йиллар охирида инқироз билан якунланди. Совет Иттифоқи ва Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларидаги коммунистик тузумлар. Шу пайтдан бошлаб посткоммунистик ривожланиш жараёнлари транзитологиянинг нисбатан мустақил илмий фанида шаклланган асосий тадқиқот объектига айланди. Дастлаб, собиқ социалистик мамлакатларда демократик режимларни шакллантириш муаммолари сиёсий модернизация назарияси учун анъанавий ёндашувлар ва транзитологик тушунчалар асосида ўрганилди. Посткоммунистик мамлакатларда янги иқтисодий ва сиёсий институтларни барпо этиш истиқболлари Германия, Италия, Жанубий Европа ва Лотин Америкаси давлатларининг посттоталитар ва пост-авторитар ривожланиш тажрибасидан келиб чиққан ҳолда баҳоланди. Вақт ўтиши билан посткоммунистик ўтишларни ўрганувчи Ғарб сиёсатшуносларининг қарашлари иккига бўлиниб кетди. Баъзилар, масалан, А. Лейпҳарт ва Ф. Шмиттер каби таниқли олимлар бугунги кунда Шарқий Европа мамлакатларида ва постсовет ҳудудида содир бўлаётган жараёнлар ўзининг барча ўзига хослиги билан ҳали ҳам аналог деб ҳисоблайдилар. демократлаштиришнинг учинчи тўлқини таʼсир қилган бошқа минтақаларда содир бўлган жараёнлар ва воқеалар. Яна бир қараш ҳам шаклланди. Америкалик сиёсатшунос С.Терри фикрича, посткоммунистик мамлакатлар дуч келаётган муаммолар авваллари тоталитаризм ва авторитаризмдан демократияга ўтган мамлакатлардаги муаммолардан камида бешта фарқга эга. Биринчи фарқ, посткоммунистик мамлакатларда улар бир вақтнинг ўзида бозор иқтисодиёти ва плюралистик демократияни яратишга ҳаракат қилишлари билан боғлиқ. Бозор иқтисодиёти ва барқарор демократик тизимни бир вақтда шакллантиришга интилиш посткоммунистик ўтиш даврининг ички қарама-қаршиликларини келтириб чиқаради. Гарчи узоқ тарихий истиқболда демократия ва бозор бир-бирини тўлдириб, мустаҳкамлаб турса-да, собиқ социалистик давлатларни ислоҳ қилишнинг ҳозирги босқичида улар бир- бирига зид келади. У қуйидаги схема бўйича амалга оширилади: туб иқтисодий ислоҳотлар аҳоли турмуш даражасининг жиддий пасайишига олиб келади, бозорга ўтишнинг дастлабки босқичидаги қийинчиликлар сиёсий беқарорликни келтириб чиқаради, бу эса ҳуқуқий ва институционал асосларни яратишни қийинлаштиради. келгусида иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш учун хорижий сармояларни жалб этишга тўсқинлик қилади, иқтисодий таназзулнинг давом этишига ёрдам беради, иқтисодий таназзул эса, ўз навбатида, жамиятдаги сиёсий кескинликни кучайтиради. Иккинчи фарқ ижтимоий-иқтисодий соҳага ҳам тегишли. Иқтисодий ва саноат тараққиёти пастроқ бўлган мамлакатларда демократияга ўтиш даврида миллий иқтисодиётнинг янги тармоқларини яратиш вазифаси қўйилди. Ва пост- коммунистик давлатлар бир вақтнинг ўзида кўплаб саноат тармоқларини тубдан қайта қуриш ва ўзгартириш билан аллақачон мавжуд бўлган саноат тармоқларининг муҳим қисмини бутунлай йўқ қилиш зарурати билан дуч келди. Учинчи фарқ посткоммунистик мамлакатларнинг юқори этник ҳетероженлиги билан боғлиқ. Бу миллатчилик туйғуларининг тарқалишига олиб келади. Миллатчилик ўзининг ҳар қандай кўринишида, қоида тариқасида, демократияга жуда мос келмайди, чунки у баъзи миллатларнинг бошқалардан устунлигини таъкидлайди ва шу билан жамиятни этник жиҳатдан ажратиб туради ва ҳақиқий фуқаролик жамияти пайдо бўлишига тўсқинлик қилади. Терри посткоммунистик ва авторитар ўтиш ўртасидаги тўртинчи фарқни фуқаролик жамияти муаммоси билан боғлайди. Унинг нуқтаи назаридан, ушбу контсепциянинг Шарқий Европа ва собиқ СССРнинг бугунги воқеликларига татбиқ этилиши одатда жуда шубҳали. Фуқаролик жамияти нафақат давлатдан мустақил бўлган сиёсий ва жамоат ташкилотларининг мавжудлигини, балки уларнинг муайян чегаралар доирасида ўзаро таъсир қилиш қобилиятини ҳам назарда тутади. Бундай институционал чегараларсиз, ижтимоий гуруҳлар ва лидерларнинг умумий қабул қилинган ўйин қоидаларига риоя қилишга тайёрлигисиз сиёсий тизимнинг фалажланиши мумкин. С.Терри халқаро шароитда посткоммунистик ривожланишдаги бешинчи фарқни кўради. Улар урушдан кейинги йилларда Германия ва Италияга ёки 1970-йиллардаги жанубий Европа мамлакатларига қараганда камроқ қулайдир. Бугунги кунда Ғарб экспертлари орасида муайян пост-коммунистик мамлакатнинг демократик ўтиш муваффақиятини баҳолашга субъектив, геосиёсий ёндашув тарқала бошлади. Ташқи сиёсати АҚШ ва бошқа Ғарб давлатларининг манфаатларига мос келадиган давлатлар ижобий баҳоланади. Аксинча, халқаро сиёсатда мустақиллик кўрсатаётган давлатлар авторитар тенденцияларни намоён этиши учун қораланади. Хулоса Мовароуннаҳр давлатчилик тарихи ва унинг тараққиётини ислом фалсафасидан айри ҳолда кўра олмаймиз. Aждодларимиз дунёвий ва диний илмларни бевосита уйғун тарзда олиб боришган. У ҳох диний ҳох дунёвий йўналишда бўлмасин, унинг асосида инсон - жамият - давлат муаммоси ётади. Фақат бир ёқлама мафкурага асосланган мустамлакачилик босқичи сўнгра, собиқ шўро ҳукмрон сиёсати халқни маданий меъросидан маҳрум етишга ҳаракат қилди. Оқибатда маънавий мерос таъқиб остига олиниб миллий маънавий меросни ўрганишда бўшлиқ пайдо қилинди. Фан ва таълимот ўз заминидан ўзилган ақидалар ва мавҳум ғоялар таъсирига тушиб қолди. Aммо, тарихнинг ана шундай мураккаб даврида ҳам Ўзбекистонда ҳуррият билан йўғрилган ижтимоий-сиёсий қарашлар тўхтаган емас. Aксинча, бундай истак ҳар бир ватандошимиз қалбида миллий истиқлол ғоясининг вужудга келишига туртки бўлди, Ўрта Осиё халқларининг мустамлакачилик сиёсатига қарши миллий озодлик кураши ва унинг асосий босқичларини шартли равишда уч босқичга бўлиб ўрганиш мумки Адабиётлар https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Global_muammolar https://www.amerikaovozi.com/a/a-36-2008-07-16-voa3 93353724/799502.html https://strategy.uz/index.php?news=1019&lang=uz https://www.researchgate.net/publication/366424422_Siyosiy_fanlar_sohasida_tad qiqotlar_Issledovania_v_oblasti_politologii_Studies_in_the_field_of_political_scie nce https://iiv.uz/news/yangi-ozbekiston-demokratik-ozgarishlar-keng- imkoniyatlar-va-amaliy-ishlar-mamlakatiga-aylanmoqda