ДЕМОКРАТИК ТРАНЗИТ МУАММОЛАРИ
Режа:
Кириш
1. ДЕМОКРАТИК ТРАНЗИТ МУАММОЛАРИ
1.1. Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти фанининг
предмети ва муаммолар доираси, мақсади ва вазифалар
1.2. Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг ўзига хос
хусусиятларии
2. Транзитологиянинг мазмун –моҳияти
2.1. Демократияга ўтишнинг асосий босқичлари
2.2. Аксилдемократик режимларнинг емирилиши, демократлаштириш
тўлқинлари.
Хулоса
Адабиётлар
Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети
ва муаммолар доираси, мақсади ва вазифалари. Демократик жамият
қўллайдиган тушунчаларни ўрганишда қуйидаги учта жиҳатни ҳисобга олиш
керак: Ижтимоий гуманитар фанларга тегишли бўлган умумий тушунчаларни:
масалан: жамият, стивилизастия, еркинлик, ҳуқуқ, қонун, маданият,
тараққиёт, демократия. Ижтимоий сиёсий фанлар билан яқин бўлган
тушунчалар ҳуқуқий давлат, хусусий мулк, фуқаролик жамияти, сиёсат,
сиёсий ҳокимият, сиёсий ташқилотлар, сиёсий тизим, сиёсий режим, сиёсий
плюрализм, сиёсий онг, сиёсий маданият ва бошқалар. Ҳар қандай давлат ўз
жамиятининг тарихий маданий ва ахлоқий мероси негизлари асосида
ривожланди. Бундай уйғунлик халқни ривожланишида янги босқичларга
кўтаради, унинг истиқбол омилларини кенгайтиради. Aждодларимиз
томонидан яратилган ана шундай давлатчилик мероси инсоният тарихи
ривожига улкан ҳисса қўшган.
Дарҳақиқат, Моварауннаҳр оралиғида пайдо бўлган улкан давлатчилик
маданий мероси инсоният тарихи ибтидосида енг дастлабки ҳамда қадимий
давлатчилик маданият сифатида маълум. Aйни пайтда, бундай мерос
мустақиллигимиз шарофати билан миллий давлатчилик тўғрисидаги
таълимотларни
ўрганиш
имкониятларини
очиб
берди.
Маълумки,
Ўзбекистонда миллий давлатчилигимиз тўғрисидаги енг қадимги манба
“Aвесто”дир. У бундан 3 минг йил олдин аждодларимиз томонидан яратилган
илк давлатчилик тўғрисидаги ижтимоий қараш ҳисобланади. Aгар “Aвесто”да
илгари сурилган ғояларга еътибор берадиган бўлсак бугунги адолатпарвар
демократик жамият барпо етишга қаратилган ғояларимиз билан ҳамоҳанг
еканлигини кўрамиз. Манбада, аввало, инсон ерки, комиллиги, руҳий
соғломлиги масалалари устувор қўйилади. Масалан: “Мен яхши фикр, яхши
сўз, яхши ишга шон – шавкат бахш етаман” дейилади Яснанинг 14 китобида.
Aхура Мазда, инсонлар ўртасида бўлаётган муносабатлар ўзаро самимийлик,
ҳурмат, беғаразлик, ёрдам ва оқибатли бўлиш зарурлигига, ёмон фикрлардан
ҳоли бўлишга ишора қилади. Каттага ҳурмат ва кичикка иззат, сабр-бардош,
ҳалоллиқ меҳр-оқибат ва бошқа бир қатор тамойиллар борки, миллий
ғоямизнинг асосий тамойилларига уйғун келади. “Aвесто”да енг муҳим
масалалардан бири бу – ҳуқуқий муносабатларнинг назарий жиҳатдан
шаклланганлигидир. Унда инсон ҳаёти ва одамлар ўртасидаги ижтимоий-
иқтисодий муносабатлар ҳуқуққа асосланганлиги ҳақида маълумот бор.
Транзитология - тоталитар ва авторитар сиёсий тизимдан демократик
тизимга ўтаётган мамлакатлардаги сиёсий жараёнларни ўрганадиган
сиёсатшунослик йўналиши. Транситология сиёсий модернизация назарияси
билан чамбарчас боғлиқ. Улар назарий ва услубий жиҳатдан (умумий
категорик аппарат ва методологик ёндашувлар) ва шахслар даражасида
(кўплаб таниқли сиёсатшунослар сиёсатшуносликнинг иккала соҳасида ҳам ўз
ишлари билан машҳур) яқин. Аммо агар сиёсий модернизация назарияси
учинчи дунёнинг ривожланаётган мамлакатлари муаммоларига қаратилган
бўлса, у ҳолда транзитологиянинг асосий йўналиши замонавий жамиятнинг
асосий тузилмалари аллақачон шаклланган ва баъзи ҳолларда биз бу ҳақда
гапирадиган мамлакатлардаги сиёсий жараёнларга қаратилади.
Демократик
режимлар
мавжудлиги
тажрибасига
эга
бўлган
мамлакатларда демократлаштириш муаммолари биринчи марта Германия,
Италиядаги тоталитар фашистик режимларни бартараф этиш зарурати
урушдан кейинги йилларда юзага келди. Японияда авторитаризм ва
милитаризм тўқнашди. Бу мамлакатларда аллақачон саноат ривожланган
бўлиб, Германия ва Италияда нацистлар ҳокимиятга келишидан олдин бир
неча ўн йиллар давомида демократик типдаги сиёсий режимлар мавжуд эди.
Кейинчалик шундай муаммолар жанубий Европа мамлакатларида - Испания,
Португалия ва Грецияда пайдо бўлди, бу ерда авторитар бошқарув давридан
кейин демократик тамойилларга қайтиш бошланди. Шу билан бирга, Лотин
Америкаси мамлакатларида шундай ўзгаришлар кузатилди ва ҳарбий
диктатуралар демократик йўл билан сайланган ҳукуматларга ўз ўрнини бера
бошлади.
Сиёсатшунослик
илмига
кўра,
авторитаризмдан
демократияга
ўтишнинг асосий шакллари эволюцион, инқилобий, ҳарбий тарзда ўтади.
Эволюция ҳукмрон элитада кескин ўзгаришларсиз демократик ислоҳотларни
босқичма-босқич амалга оширишни назарда тутади. Инқилоб - бу сиёсий
режимнинг тез ва тубдан ўзгариши. Ҳарбий босқинчилик, ҳарбий босқин
остидаги тоталитар ёки авторитар тузумнинг ҳарбий мағлубиятидан сўнг,
демократиянинг ташқаридан “имплантацияси” билан тавсифланади. Масалан,
Япония ва Германияда Иккинчи жаҳон урушидан сўнг, урушдан кейинги
босқинчилик шароитида сиёсий демократия асослари яратилди.
Эришилган натижаларнинг мустаҳкамлиги ва қайтарилмаслиги нуқтаи
назаридан С.Хантингтон демократияга ўтишнинг учта моделини белгилаб
берди:
Биринчидан, чизиқли ёки классик модель. Шу йўл орқали мисол Буюк
Британия, Шимолий Европа мамлакатлари ривожланган. Бу модель
демократлаштириш муаммоларини изчил ҳал этиш, унинг қайтарилмаслигини
таъминлаш билан тавсифланади. Демократияга ўтишнинг классик модели -
анъанавий сиёсий ҳокимиятнинг босқичма-босқич ўзгариши, фуқароларнинг
ҳуқуқ ва эркинликларини кенгайтириш, уларнинг сиёсий иштироки
даражасини ошириш жараёни.
Иккинчидан, циклик модель. Ушбу моделни танлаш дастлаб Лотин
Америкаси мамлакатлари тажрибасини умумлаштиришга асосланган. Бу
штатларнинг кўпчилигида демократияга ўтишга биринчи уринишлар 19-
асрда, испан мустамлакачилигидан озод бўлганидан сўнг дарҳол амалга
оширилган. Бироқ, Лотин Америкасининг аксарият мамлакатларида барқарор
демократиялар ўз самарасини бермади. Кўпинча демократик бошқарув ҳарбий
тўнтаришлар ва ҳарбий диктатураларнинг ўрнатилиши билан тўхтатилган,
аммо фуқаролик режимларининг авторитар дегенерацияси ҳолатлари тез-тез
бўлган. Авторитаризм даврларидан кейин демократлаштириш даврлари келди
ва аксинча. Циклик ривожланиш Лотин Америкасида демократияга ўтишнинг
этарли даражада ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-маданий омиллар билан
қўллаб-қувватланмаганлигининг натижаси эди
Учинчидан, диалектик модель. Германия ва Италияда, шунингдек,
Испания, Португалия ва Грецияда содир бўлган Бу мамлакатларнинг барчаси
ўз даврида сиёсий модернизация йўлидан анча олдинга силжишга муваффақ
бўлди. Бироқ, демократик ўзгаришлар қайтариб бўлмайдиган ҳолга келгани
йўқ. Бу мамлакатлардаги ғалаба қозонган тоталитар ва авторитар сиёсий
режимлар демократик институтларнинг ривожланишини бекор қилди.
Кейинчалик демократияга қайтишни инкорни инкор этиш сифатида кўриш
мумкин, шунинг учун демократик ривожланишнинг бундай йўли диалектик
деб аталди.
Дунёнинг кўпгина мамлакатларида демократияга ўтиш тажрибасини
умумлаштириш бундай ўтишнинг учта асосий босқичи тилга олинади: 1)
авторитар тузумнинг инқирози ва уни либераллаштириш; 2) демократиянинг
қарор топиши; 3) демократияни мустаҳкамлаш.
Авторитар ёки тоталитар режимнинг инқирози унинг қонунийлик
даражасининг кескин пасайиши натижасида юзага келиши мумкин. Тарихий
амалиёт шуни кўрсатадики, бундай делегитизациянинг сабаблари ҳар қандай
сабабга кўра харизматик лидерни йўқотиш, аҳолининг ҳукмрон мафкурадан
оммавий умидсизликка тушишидир, бу кўпинча авторитар ёки тоталитар
ҳокимиятнинг самарасизлиги билан боғлиқ. Режимнинг инқирозли вазиятида
"қаттиқ" ва "юмшоқ" чизиқлар вакиллари ўртасида кураш давом этмоқда.
Биринчиси мавжуд тузумни, жумладан, репрессия йўли билан сақлаб қолишга
интилаётган бўлса, иккинчиси ён бериш ва қисман ислоҳотлар орқали
кескинликни бартараф этиш зарур деб ҳисоблайди. “Юмшоқ” йўналиш
тарафдорларининг ғалабаси режимни либераллаштиришга йўл очади. Бунда
либераллаштириш деганда фуқароларга маълум ҳуқуқ ва эркинликларни
таъминлаш, чекланган демократия деб аталадиган элементларни жорий этиш
тушунилади. Ҳукмрон элита ўз ҳокимиятини сақлаб қолишни истаб, сиёсий
режимга ташқи ҳурмат қозонишга ҳаракат қилмоқда. Либераллаштириш
натижасида фуқаролик жамияти (агар у аллақачон шаклланган бўлса)
фаоллигини кучайтириш ва ролини ошириш учун шароитлар пайдо бўлади.
Либераллаштириш авторитар (тоталитар) тузумнинг янада емирилиши ва
емирилиши ҳамда кейинги босқичга – демократияни қарор топтиришга
босқичма-босқич ўтишни ҳам англатади.
Демократияни қарор топтириш жараёнининг асосий таркибий
қисмлари, бир томондан, рақобатбардош партия тизимини шакллантириш,
иккинчи
томондан,
давлат
ҳокимияти
механизмларини
демократик
институционаллаштиришдир. Демократияни қарор топтириш босқичида янги
сиёсий тузумнинг конституциявий асослари яратилади. Бироқ, содир бўлган
ўзгаришлар қайтариб бўлмайдиган бўлиб қолиши учун кейинги, учинчи
босқич - демократияни мустаҳкамлаш босқичи зарур. Бу босқичда демократик
институтларни якуний қонунийлаштириш амалга оширилади, жамиятнинг
сиёсий ҳокимиятнинг янги механизмларига мослашиши содир бўлади.
Турли мамлакатлар ва минтақаларда демократияга ўтиш тажрибасини
умумлаштириш асосида сиёсатшунослар бундай ўтишнинг қонуниятлари
ҳақида қуйидаги хулосаларга келишди: бозор иқтисодиёти билан сиёсий
демократия ўртасида узвий ва узвий боғлиқлик мавжуд; демократияга ўтиш
технологик, ижтимоий-маданий ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг
маълум даражасини талаб қилади; демократлаштиришнинг ижтимоий асосини
жамиятда етакчи ўринни эгаллаган ўрта синф ташкил этади; фуқаролик
жамиятини шакллантирмасдан туриб демократияни шакллантириш мумкин
эмас.
Xalqning o’z mustaqilligi uchun kurashishi, bunda hurriyat va inson
erkinligi g’oyalari millatni ma’naviy yuksalishiga olib kelgan. Bu davrda dunyoga
mashhur Xorazimiy, Farg’oniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos
Hojib, Nizomulmulk kabi faylasuf, siyosatchi, tarixchi olimlar shu davrda yashab
ijod etdilar. Bu davr o’z mazmuni, salmog’i jihatidan O’rta Osiyo uyg’onish davri
deb tarixga kiradi
Uyg’onish davri madaniyatining o’ziga xos tomonlari mavjud bo’lib, ular
quyidagilardan iborat edi:
1. Dunyoviy ma’rifatga intilish, bu yo’lda o’tmish va qo’shni
mamlakatlarning madaniyati yutuqlaridan keng foydalanish, ayniqsa, tabiiy-
falsafiy, diniy, tarixiy hamda ijtimoiy ilmlarni rivojlantirish.
2. Tabiatga qiziqish, tabiatshunoslik ilmlarining rivoji, rastionalizm, aql
kuchiga ishonish, asosiy e’tiborni haqiqatni topishga qaratilgan fanlarga berish,
hakiqatni inson tasavvuri, ilmining asosi deb hisoblash.
3. Insonni ulug’lash, uning aqliy, tabiiy, ruhiy badiiy, ma’naviy fazilatlarini
asoslash, insonparvarliq yuqori axloqiy qonun va qoidalarni namoyon etish, komil
insonni tarbiyalash.
Universallik-qomusiylik barcha tabiat hodisalari bilan qiziqish va
uningmohiyatiga intilish.
Davlat qurilishi va boshqaruvining nazariy negizlari adolat, axloq
tamoyillarida
shakllantirish,
ularning
huquqiy
hamda
amaliy
asoslarini
rivojlantirish.
Davlat rahbari va xizmatchilarining faoliyat darajalari tasniflari, mas’uliyati
mezonlari tizimining nazariy negizlarini yaratish.
VII – XIV asrlarda Movaraunnahr mutafakkirlarining davlatchilik
to’g’risidagi qarashlari. Amir Temur va Temuriylar davlatchilik tog’risida
Jadidlar g’oyalari.
Davlat rahbari va xizmatchilarining faoliyat darajalari
tasniflari, mas’uliyati mezonlari tizimining nazariy negizlarini yaratish.
E’tiborli jihati shundaki, Forobiy qarashlaridagi “hokimni mutloq
bo’lmasligi”, “saylovchilar irodasi”, “ozodlik” kabi fikrlari nafaqat shu davrda,
balki, bugunda ham insoniyat madaniyatining — demokratiyaning bosh g’oyasi
bo’lib xizmat qiladi.
Davlat va uning boshqaruviga dahldor masalalar Yusuf Xos Hojib ijodida
ham katta o’rin tutgan. U “Kutadg’u bilig” dostonida davlatni boshqarish amallari,
qoidalari va siyosiy-axloqiy munosabatlarni jamiyatda qaror toptirishga qaratilgan
qarashlari bilan e’tiborlidir.
Unga zamondosh bo’lgan qomusiy olim Ibn Sino O’rta Osiyo tabiiy-ilmiy
va ijtimoiy-falsafiy fikrlarning buyuk namoyondasi, tibbiyot, falsafa, ijtimoiy-
siyosiy, axloqiy ta’limot tarixiga ulkan hissa qo’shgan mutafakkirdir. Ibn Sino
falsafani nazariy va amaliy falsafa sifatida ikkiga bo’ladi. Ijtimoiy-siyosiy masalalar,
davlat, inson jamiyatining to’zilishi, vazifalari, jamoani boshqarish, inson
uyushmalarining faoliyati, insonning xulq-odatlari, axloq, jamoa va oiladagi axloq
mezonlarini o’rganadi
1970-йилларнинг ўрталаридан бошлаб. аксилдемократик режимлар
емирилишининг глобал жараёни жадал ривожлана бошлади ва ер шарининг
деярли барча қитъа ва минтақаларини қамраб олди. С.Хантингтон бу жараённи
демократлаштиришнинг учинчи тўлқини деб атади.
Демократлаштиришнинг биринчи тўлқини, унинг фикрича, 1820
йилдан 1926 йилгача бўлган 100 йилдан ортиқ вақтни қамраб олди ва Европа
ва Америка қитъаларининг кўплаб мамлакатларига таъсир кўрсатди. 1926
йилдан бошлаб, Италияда Муссолинининг фашистик диктатураси якуний
тасдиқланган йилдан бошлаб, демократиялар сонининг қисқариши ва
тоталитар ва авторитар сиёсий режимлар сонининг кўпайиши билан
тавсифланган қайтиш ёки тескари тўлқин бошланади. 1942 йилдан бошлаб,
яъни.
Иккинчи
жаҳон
урушининг
бурилиш
нуқтасидан
бошлаб,
демократлаштиришнинг иккинчи тўлқини бошланади, бу, Хантингтоннинг
фикрига кўра, 1962 йилгача давом этди. Кейин яна орқага қайтиш бошланади,
Лотин Америкаси, Осиё, Африка ва ҳаттоки ҳарбий тўнтаришларнинг узоқ
занжири
билан
белгиланади.
Европа
(Греция, 1967)
мамлакатлари.
Демократиклаштиришнинг учинчи тўлқини демократик ўзгаришлар билан
бошланади, дастлаб Жанубий Европа (Испания, Португалия, Греция), сўнгра
Лотин Америкаси ва Шарқий Осиё мамлакатларида.
Демократиклаштиришнинг учинчи тўлқини 1980-1990-йиллар охирида
инқироз билан якунланди. Совет Иттифоқи ва Марказий ва Шарқий Европа
мамлакатларидаги
коммунистик
тузумлар.
Шу
пайтдан
бошлаб
