Mavzu: DENGIZ YO’LLARINING KASHF ETILISHI Darsning maqsadi Ta`limiy maqsad:- O`quvchilarga dengiz yo’llarining kashf etilishi haqida ma’lumot berish Tarbiyaviy maqsad: - O`quvchilarni o’zlikni anglash, mustaqillikni qadrlash , uni asrab- avaylash ruhida tarbiyalash Rivojlantiruvchi maqsad: -o`quvchilarni dunyoqarashini, nutqini,fikrlash qobilyatini, shakllantirish. Tayanch kompetentsiyalar: Kommunikativlik o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish, mavzu:dan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya olish va javob berish; Milliy va umummadaniy umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlarini (urf odatlar, marosimlar, milliy madaniy an’analar va.h.k.) hurmat qilish; o‘zgalarga nisbatan mehrmuruvvat, saxiylik, diniy e’tiqodi, milliy hususiyatlari, an’ana va marosimlarini hurmat qilish; jamiyatda o‘rnatilgan odob axloq qidalariga rioya qilish O‘z-o‘zini rivojlantirish shaxs sifatida doimiy ravishda o‘zo‘zini rivojlantirish, ma’naviy va intellektual kamolotga intilish; o‘z hatti-harakatini adekvat baholash, o‘zini nazorat qila bilish, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish tarixda yil xisobini o‘qiy olish, tarixiy darvlarga oid chizmalarni o‘qiy olish, rim raqamida yozilgan raqamlarni o‘qiy oladi. miloddan avvalgi, era, milodiy yillar o‘rtasidagi farqalarni matematik amallar bilan yecha oladi. Fanga oid kompetensiyalar: Tarixiy voqeilikni tushunish va uni mantiqiy izchillikda tushuntira olish kompetensiyasi. tarixiy davrlar va -yillarni ajrata oladi, tarixiy hisobini tushuntira oladi; mazkur davrni o‘rganish orqali o‘quvchilar tarix fanining o‘rganilayot- gan davriga oid tarixiy atamalar mazmunini biladi; Tarixiy shaxslar haqida ma’lumot bera oladi,tarixiy sanalarda ro‘y bergan voqealar haqida ma’lumot bera oladi Tarixiy manba va adabiyotlar bilan ishlash kompetensiyasi. Tarixiy illustrasiyalar asosida kichik hikoyalar tuza oladi, tarixiy joylarni xaritadan ko‘rsata oladi. Mavzuga oid tayanch tushunchalar: iqtisodiy hayot, ichki va tashqi savdo, pul muomalasi, yer egaligining shakllari, Somoniylar hokimiyatining inqirozi. Dars turi: Yangi bilim beruvchi Dars metodi: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Jadval texnologiyasi” , “Tadqiqotlar yoki loyiha texnologiyasi”,“Rasmlarda aks etgan tarix” Dars jihozi: I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch”asari darslik,siyosiy xarita,tarqatma,rasmli ko`rgazma,slayd,kompyuter. Darsning blok sxemasi: № Darsning qismlari Belgilangan vaqt. 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O`tilgan mavzuni takrorlash 12 daqiqa 3. Yangi mavzu bayoni 14 daqiqa 4. Mustahkamlash 12 daqiqa 5. Baholash 2 daqiqa 6. Uyga vazifa 2 daqiqa I.Tashkiliy qism: Salomlashish, davomat aniqlanadi , sinf tozaligi kuzatiladi, o`quvchilar bugunning Jahonda va O`zbekistondagi siyosiy yangiliklari bilan tanishtiriladi. II.O`tilgan mavzuni takrorlash: O`qituvchi o`tilgan darsni uyga vazifasini tekshiradi, savollar beriladi. 1.Tangalar haqida qaysi fan o’rganadi? 2Savdo yo’llari qachon paydo bo’lgan? 3. Buyuk ipak yo’li qachon vujudga keldi? 4. Ayting-chi, nega “Buyuk ipak yo’li “ dgan nom berilgan? 5.Buyuk ipak yo’li uzunligi qancha ? Yangi mavzuning bayoni: DENGIZ YO’LLARINING KASHF ETILISHI Reja: Dengiz savdo yo‘llariga ehtiyojning o‘sishi. Yangi dengiz yo‘llarining ochilishi. Hindistonga va boshqa o‘lkalarga boriladigan dengiz yo‘llarining ochilishi. Jahon savdo aloqalari. Dengiz savdo yo‘llariga ehtiyojning o‘sishi. Milodning XV asri oxiri vaXVI asr boshlarida Yevropa qit’asi davlatlarida yangi dengiz savdo yo‘llariga ehtiyoj yanada kuchaygan. Bunga nimalar sabab bo‘lgan edi? Birinchidan, XV asr oxiri - XVI asr boshlarida Yevropada tovar ishlab chiqarish yuqori sur’atlarda o‘sa boshlagan. Bu esa turli xomashyolarga bo‘lgan talabni oshirib yuborgan. Biroq Yevropa qit’asining o‘zida xomashyo kam edi. Shu tufayli uning miqdori talabni qondiraolmagan. Bundan tashqari, Yevropada savdo-sotiqning rivojlanishi pulga bo‘lgan talabni ham oshirib yuborgan. Ko‘p miqdorda pul zarb etish uchun esa ko‘plab oltin va kumush kerak edi. Yevropada esa bunday nodir metallar kam edi. Shu tufayli у evropaliklar ularni boshqaqit’a mamlakatlaridan olib kelishni o‘ylay boshlaganlar. Ulaming ongini o‘zga o‘lkalar xalqlarining oltin-kumushlarini va boshqa boyliklarini egallash fikri chulg‘ab olgan. Biroq yevropaliklar Buyuk Ipak yo‘lidan va O‘rta dengiz orqali o‘tadigan dengiz savdo yo‘lidan foydalanaolmas edilar. Chunki bu yo‘llar yevropaliklarning o‘sha davrdagi asosiy raqibiga aylangan Turkiya davlati qo‘liga o‘tib ketgan edi. Binobarin, bu yo‘ liar yevropaliklar uchun xatarli bo4lib qolgan. Bunday mushkul vaziyatdan qutulish uchun yangi dengiz savdo yo‘llarini ochish zarur edi. Bu davrda yevropaliklarda yangi dengiz savdo yo‘llarini ochishga imkon beruvchi qudratli kemalar hamda harbiy qurollar mavjud edi. Bundan tashqari, ular dengizda kompas va astrolabiyadan foydalanishni bilar edilar. Yangi dengiz yo‘IIarining ochilishi. Portugaliya va Ispaniya dengizchilari yangi dengiz yo‘llari ochilishining tashabbuskorlari bo‘lishdi. Yangi dengiz yollari ochish dengizchilardan dovyxiraklikni ham talab etgan, albatta. Yangi dengiz savdo yo‘li ochishga birinchi bo4lib Ispaniya qirolligiga xizmat qilgan dengiz sayyohi admiral Xristofor Kolumb rahbarlik qilgan. U o‘z oldiga Yevropadan Atlantika okeani orqali Hindistonga boradigan dengiz yo‘li ochishni maqsad qilib qo’ygan. Nihoyat, 1492-yilning yozida X.Kolumb bosh- chiligidagi 3 ta kema Atlantika okeani orqali harakatni boshladi. Shu yilning oktabr oyida sayohatchilar quruqlikka kelib tushdilar.X. Kolumb ochgan o'lkalar Ispaniyaqirolligi mulkiga aylangan. X.Kolumb Amerikaga 4 marta dengiz ekspeditsiyasini uyushtirdi Birinchi eks-ya 1492-1493 Ikkinchi eks-ya 1492-1493 Uchinchi eks-ya 1492-1493 To’rtinchi eks-ya 1492-1493 San-Salvador Dominika Trinidad Martiniki Kuba Gvadelupa Karib dengizi orqali Gaitiga o’tildi Gonduras Gaiti Kichik Antil Nikaragua Puerto-Riko Yamayka Kosta-Riko Panama Hindistonga va boshqa o‘lkalarga boriladigan dengiz yo‘llarining ochilishi. 1498-yilda Atlantika okeani orqali Hindistonga boriladigan dengiz yo'l ini portugaliyalik sayyoh Vasko da Gama ochishga muvaffaq bo'lgan. Vasko da Gama Portugaliyaning Hindistonda egallab olgan hududlariga qirol o'rinbosari etib tayinlangan. Mashhur sayyoh Hindistonda vafot etgan.Keyinchalik yevropalik boshqa sayyohlar Avstraliya (Janubiy yer) qit’asini ham kashf etishdi.Odamlar uchun o'zlari yashagan davrgachanoma’lum bo'lgan yangi yerlaming izlab topilganligiga buyuk geografik kashfiyotlar deyilgan. Jahon savdo aloqalari. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli yangi savdo yo llari ochilgan. Bu yo‘llaming ochilishi, o‘z navbatida, jahon savdosini vujudga keltirgan. Natijada kishilikjamiyati rivoji yanada tezlashgan. Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin Angliya davlati eng muhim dengiz savdo yo‘llari ustidagi davlatga aylandi. Bu esa unga jahon savdosida yetakchilikni qo‘lga kirita borishga imkoniyat yaratdi. Davlat poytaxti London shahri savdo kemalari to'xtaydigan yirik port shahriga aylandi. Atamalar mazmunini bilib oling Admiral (dengiz hukmdori) - harbiy dengiz floti qo'mondonlariga beriladigan oliy harbiy unvon. Astrolabiya - biror joyning geografik joylashuv holatini, vaqtini, yalduzlaming chiqish va botish paytini aniqlovchi asbob. Kompas - dunyoning tomonlarini aniqlaydigan, mili doimo shimolni ko'rsatib turadigan asbob. Port - dengiz yoki daryo qirg‘og‘ida kema turadigan va ta’mirlanadigan, yuk ortish va tushirishga mo'ljallangan hamdayo'lovchilargaxizmatqiladigan maxsus jihozlanganjoy. Tovar - sotish uchun ishlab chiqariladigan mahsulot. IV. Mustahkamlash: Tushuncha Mazmuni Admiral Astrolabiya Kompas Port Tovar Savol va topshiriqlar 1. Qanday omillar yevropaliklar oldiga yangi dengiz yo ‘llari ochish vazifasini ko'ndalang qilib qo'ygan? 2. Yangi dengiz yo'Uarining ochilishida X.Kolumb qanday rol o'ynadi? 3. Portugaliyalik dengiz sayyohlari yangi dengiz yo‘llari ochilishiga qanday hissa qo'shganlar? 4. Buyuk geografik kashfiyotlar deb nimaga aytilgan va uning tarixiy ahamiyati nimalardan iborat bo'lgan? V.O’quvchilarni baholash:Darsda faol o’quvchilarni rag’batlantirish va baholash. VI.Uyga vazifa: Mavzuni o`qib atamalarni va tarixiy sanalarni yodlash, savollarga javob yozish.