Didaktika - pedagogik ta’lim nazariyasi. O’qitish jarayoni yaxlit tizim sifatida. O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi mazmuni. Davlat ta’lim standarti.

Yuklangan vaqt

2024-09-27

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

44

Faytl hajmi

77,0 KB


 
Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
 
Didaktika - pedagogik ta’lim nazariyasi. O’qitish jarayoni yaxlit tizim 
sifatida. O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi mazmuni. Davlat ta’lim 
standarti. 
 
 
 
Reja: 
1. 
Ta’lim nazariyasi (didaktika) pedagogikaning tarkibiy qismi 
sifatida. 
2. 
Didaktikaning maqsad va vazifalari. Ta’lim jarayonining 
mohiyati.  
3. 
O’qitish va o’rganish jarayonlari tavsifi, o’quv jarayonida 
ularning o’zaro bog’liqligi.  
4. 
O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. Ta’lim 
tamoyillari va qonuniyatlari. 
5. 
Ilmiy-texnik jarayon va ta’lim mazmuni.  
6. 
Hozirgi vaqtda ta’lim mazmunini belgilashga doir asosiy 
g’oyalar.  
7. 
Ta’lim mazmunini belgilab beruvchi me’yoriy hujjatlar. Davlat 
ta’lim standarti. 
 
Tayanch iboralar: didaktika, ta’lim nazariyasi, o’qish, o’qitish, tizim, dars, 
bilim, malaka, ko’nikma, ta'lim metodlari, paradigm, an'anaviy, konservativ, 
ezoterik, ratsionalistik, fenomenologik, texnokratik. ta’lim mazmuni, bilim, 
mifologik ta'lim, sxolastik ta'lim, ma'rifatparvarlik, formal va moddiy ta'lim, 
pragmatic, davlat ta'lim standart, o'quv reja, o’quv dasturi. 
Didaktikaning tashkil topishi va rivojlanishi. Insonning faoliyatida o'qitish 
har doim juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Ta'lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga 
Ilmiybaza.uz Didaktika - pedagogik ta’lim nazariyasi. O’qitish jarayoni yaxlit tizim sifatida. O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi mazmuni. Davlat ta’lim standarti. Reja: 1. Ta’lim nazariyasi (didaktika) pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida. 2. Didaktikaning maqsad va vazifalari. Ta’lim jarayonining mohiyati. 3. O’qitish va o’rganish jarayonlari tavsifi, o’quv jarayonida ularning o’zaro bog’liqligi. 4. O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. Ta’lim tamoyillari va qonuniyatlari. 5. Ilmiy-texnik jarayon va ta’lim mazmuni. 6. Hozirgi vaqtda ta’lim mazmunini belgilashga doir asosiy g’oyalar. 7. Ta’lim mazmunini belgilab beruvchi me’yoriy hujjatlar. Davlat ta’lim standarti. Tayanch iboralar: didaktika, ta’lim nazariyasi, o’qish, o’qitish, tizim, dars, bilim, malaka, ko’nikma, ta'lim metodlari, paradigm, an'anaviy, konservativ, ezoterik, ratsionalistik, fenomenologik, texnokratik. ta’lim mazmuni, bilim, mifologik ta'lim, sxolastik ta'lim, ma'rifatparvarlik, formal va moddiy ta'lim, pragmatic, davlat ta'lim standart, o'quv reja, o’quv dasturi. Didaktikaning tashkil topishi va rivojlanishi. Insonning faoliyatida o'qitish har doim juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Ta'lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga  
Ilmiybaza.uz 
 
ega bo’lganda ham va asosan tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan 
iborat bo'lganda ham shunday bo'lgan; keyinchalik ham, ta'lim maqsadga muvofiq 
muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo'lganida ham 
shunday bo'lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta'limni nazariy tahlil qilish va o'rganish 
ishlari olib borilmadi, shuning uchun o'z nazariyasiga ega bo'lmadi. Faqatgina XVII 
asr bu sohada muhim o'zgarishlar olib keldi: aynan o'sha paytda ta'lim alohida nom 
oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi. 
Didaktika (ta'lim nazariyasi: yunoncha «didaktikos» «o'rgatuvchi», «didasko» 
esa - «o'rganuvchi» ma'nosini bildiradi) ta'limning nazariy jihatlari (ta'lim 
jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o'qituvchi va o'quvchi faoliyati 
mazmuni, ta'lim maqsadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta'lim jarayonini 
takomillashtirish yo'llari va hokazo muammolar)ni o'rganuvchi fan. 
Bu tushunchani buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592— 1670-
yillar) «Buyuk didaktika» (1657-yil) nomli mashhur asarida tilga oladi. Lekin 
Komenskiy «didaktika bu faqat ta'limgina emas, balki tarbiyalash ham», deb 
ta'kidlaydi. Mazkur asarda olim ta'lim nazariyasining muhim masalalari: ta'lim 
mazmuni, ta'limning ko'rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi 
borasida so'z yuritadi. 
Didaktika pedagogikaning “Nima uchun o‘qitish kerak”, “Nimani o‘qitish 
kerak”, “Qanday o‘qitish kerak”, “Qanday hajmda o‘qitish kerak”, “Kimlarni 
o‘qitish kerak”, “Qaerda o‘qitish kerak”, “Nimadan foydalanib o‘qitish kerak” kabi 
savollariga javob izlaydi. 
Umumiy didaktika o‘z navbatida ayrim fanlarga oid usullar bilan juda 
mustahkam bog‘langan bo‘lib, ularga oid ma’lumotlariga tayanib o‘qitishning 
umumiy qonuniyatlarini ochib beradi va ayni vaqtda har bir o‘quv fanini o‘qitish 
usullari uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Didaktika o‘z oldiga o‘qitishning o‘quvchilarni har tomonlama tarbiyalash 
maqsadlariga javob beruvchi umumiy qonuniyatlarni bilib olish vazifasini qo‘yadi. 
Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o‘qitish 
jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o‘qitish qonuniyatlari, o‘qitish 
tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. 
Ilmiybaza.uz ega bo’lganda ham va asosan tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan iborat bo'lganda ham shunday bo'lgan; keyinchalik ham, ta'lim maqsadga muvofiq muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo'lganida ham shunday bo'lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta'limni nazariy tahlil qilish va o'rganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun o'z nazariyasiga ega bo'lmadi. Faqatgina XVII asr bu sohada muhim o'zgarishlar olib keldi: aynan o'sha paytda ta'lim alohida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi. Didaktika (ta'lim nazariyasi: yunoncha «didaktikos» «o'rgatuvchi», «didasko» esa - «o'rganuvchi» ma'nosini bildiradi) ta'limning nazariy jihatlari (ta'lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o'qituvchi va o'quvchi faoliyati mazmuni, ta'lim maqsadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta'lim jarayonini takomillashtirish yo'llari va hokazo muammolar)ni o'rganuvchi fan. Bu tushunchani buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592— 1670- yillar) «Buyuk didaktika» (1657-yil) nomli mashhur asarida tilga oladi. Lekin Komenskiy «didaktika bu faqat ta'limgina emas, balki tarbiyalash ham», deb ta'kidlaydi. Mazkur asarda olim ta'lim nazariyasining muhim masalalari: ta'lim mazmuni, ta'limning ko'rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida so'z yuritadi. Didaktika pedagogikaning “Nima uchun o‘qitish kerak”, “Nimani o‘qitish kerak”, “Qanday o‘qitish kerak”, “Qanday hajmda o‘qitish kerak”, “Kimlarni o‘qitish kerak”, “Qaerda o‘qitish kerak”, “Nimadan foydalanib o‘qitish kerak” kabi savollariga javob izlaydi. Umumiy didaktika o‘z navbatida ayrim fanlarga oid usullar bilan juda mustahkam bog‘langan bo‘lib, ularga oid ma’lumotlariga tayanib o‘qitishning umumiy qonuniyatlarini ochib beradi va ayni vaqtda har bir o‘quv fanini o‘qitish usullari uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Didaktika o‘z oldiga o‘qitishning o‘quvchilarni har tomonlama tarbiyalash maqsadlariga javob beruvchi umumiy qonuniyatlarni bilib olish vazifasini qo‘yadi. Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o‘qitish jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o‘qitish qonuniyatlari, o‘qitish tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi.  
Ilmiybaza.uz 
 
O‘qitish jarayoni pedagogning o‘rgatuvchilik faoliyatini va ta’lim 
oluvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o‘z ichiga oladi. Shu o‘rinda 
bu jarayonlarning tahliliga e’tibor qarataylik. Ta’limda o‘qituvchining 
boshqaruvchilik roli o‘z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, 
ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, 
muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo‘lga 
kiritgan yutuqlarni egallashni shart qilib ko‘yadi. 
Didaktika va metodika mustahkam aloqa hamda o‘zaro bog‘liqliklikda 
joylashadi. Didaktika o‘qitishning umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Aniq bir 
predmetni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari xususiy metodikalarda ishlab 
chiqiladi. 
Xususiy didaktika – muayyan o‘quv fanlarini o‘qitish qonuniyatlari, 
usullari, vositalari, shakllari va yo‘llarini o‘rgatuvchi metodika (tadris) fanlari 
ham pedagogika fanlari turkumining asosiy sohalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 
U umumiy didaktika yutuqlari asosida rivojlanadi va uning nazariy 
umumlashmalariga asoslangan holdagina takomillashib boradi. Muayyan bir 
fanga tadbiq etilgan didaktik qonuniyatlar, o‘sha predmetning umumiy 
jihatlarini qonunlashtiradi va ularda o‘qitishning universal jihatlari namoyon 
bo‘ladi.1 
Didaktikaning predmeti, funksiyalari va vazifasi. Pedagogika fani ta'lim va 
tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida o'rganadi. 
Ikki faoliyatning har birining mohiyatini aniq bayon etish uchun didaktika 
(ta'lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib ko'rsatadilar. Hozirgi davrda 
didaktika o'qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab 
beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi. 
Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar 
bo'yicha ta'lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud. 
Ularning mazmuni ta'limning ma'lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni o'rganish 
va ta'lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Har bir o'qituvchi didaktika 
asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan holda faoliyatni tashkil etishi zarur. 
                                                           
1Pertti Kansanen & Matti Meri Didactic relation in the teaching-studying-learning process  
Abstract. 2-bet 
Ilmiybaza.uz O‘qitish jarayoni pedagogning o‘rgatuvchilik faoliyatini va ta’lim oluvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o‘z ichiga oladi. Shu o‘rinda bu jarayonlarning tahliliga e’tibor qarataylik. Ta’limda o‘qituvchining boshqaruvchilik roli o‘z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo‘lga kiritgan yutuqlarni egallashni shart qilib ko‘yadi. Didaktika va metodika mustahkam aloqa hamda o‘zaro bog‘liqliklikda joylashadi. Didaktika o‘qitishning umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Aniq bir predmetni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari xususiy metodikalarda ishlab chiqiladi. Xususiy didaktika – muayyan o‘quv fanlarini o‘qitish qonuniyatlari, usullari, vositalari, shakllari va yo‘llarini o‘rgatuvchi metodika (tadris) fanlari ham pedagogika fanlari turkumining asosiy sohalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. U umumiy didaktika yutuqlari asosida rivojlanadi va uning nazariy umumlashmalariga asoslangan holdagina takomillashib boradi. Muayyan bir fanga tadbiq etilgan didaktik qonuniyatlar, o‘sha predmetning umumiy jihatlarini qonunlashtiradi va ularda o‘qitishning universal jihatlari namoyon bo‘ladi.1 Didaktikaning predmeti, funksiyalari va vazifasi. Pedagogika fani ta'lim va tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida o'rganadi. Ikki faoliyatning har birining mohiyatini aniq bayon etish uchun didaktika (ta'lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib ko'rsatadilar. Hozirgi davrda didaktika o'qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi. Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar bo'yicha ta'lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud. Ularning mazmuni ta'limning ma'lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni o'rganish va ta'lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Har bir o'qituvchi didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan holda faoliyatni tashkil etishi zarur. 1Pertti Kansanen & Matti Meri Didactic relation in the teaching-studying-learning process Abstract. 2-bet  
Ilmiybaza.uz 
 
Didaktika predmetini aniqlash bo'yicha turli qarashlar ilgari surilgan. 
Qarashlarning turlicha bo'lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini aniq 
ajratilmaganligi bilan bog’liq. 
Ko'pchilik olimlar ta'lim obyekti deb o'qitish jarayonining maqsadi, mazmuni, 
qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko'rsatadilar. 
Didaktika ta'limni ijtimoiy tajriba berish vositasi sifatida e'tirof etadi. Ta'lim 
yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta'limiy faoliyatni 
tashkil etishda o'qituvchi - o'quvchi, o'quvchi -o'quv materiali, o'quvchi — boshqa 
o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi. 
Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy hisoblanishi 
kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda o'quvchining o'quv materialiga 
bo'lgan munosabati, ya'ni, bilimlarni o'rganish munosabatini asosiy deb e'tirof 
etuvchi qarashlar soni nisbatan ko'p. 
Darhaqiqat, o'qish, o'rganish ta'lim jarayonining ajralmas xususiyatidir. 
Ta'limga psixologiya nuqtayi nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning 
ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta'limga pedagogik, ya'ni, ijtimoiy tajribani 
berish, o'rgatish nuqtayi nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi 
munosabat - ikki shaxs (o’quvchi va o'qituvchi) o'rtasidagi munosabatlar yetakchi 
o'rin egallashi lozim ekanligi anglanadi. 
Didaktika predmetining mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash 
ta'lim-tarbiya jarayonini yaxlit o'rganish zarurligini ilgari suradi. Ta'limning 
tarbiyaviy vazifalari o'quvchining bilimni o'zlashtirishlarini ta'minlabgina qolmay, 
shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma'lum ma'naviy-axloqiy sifatlarni o'zlashtirishi, 
fe'1-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni yaratishdan iborat. 
Didaktikaga ta'limning mazmunli va jaravonli jihatlarini birgalikda o'rganish 
xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini nazarda 
tutgan holda didaktika ta'limni faqatgina o'rganish obyekti sifatidagina emas, balki 
ilmiy asoslangan loyihalashtirish obyekti sifatida qaraydi. 
Umumiy didaktikaning predmeti dars o'tish (o'qituvchi faoliyati) va bilim olish 
(o'quvchining o'rganish faoliyati)ning o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi hisoblanadi. 
Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat: 
—ta'lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta'riflash va tushuntirish; 
Ilmiybaza.uz Didaktika predmetini aniqlash bo'yicha turli qarashlar ilgari surilgan. Qarashlarning turlicha bo'lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini aniq ajratilmaganligi bilan bog’liq. Ko'pchilik olimlar ta'lim obyekti deb o'qitish jarayonining maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko'rsatadilar. Didaktika ta'limni ijtimoiy tajriba berish vositasi sifatida e'tirof etadi. Ta'lim yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta'limiy faoliyatni tashkil etishda o'qituvchi - o'quvchi, o'quvchi -o'quv materiali, o'quvchi — boshqa o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi. Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy hisoblanishi kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda o'quvchining o'quv materialiga bo'lgan munosabati, ya'ni, bilimlarni o'rganish munosabatini asosiy deb e'tirof etuvchi qarashlar soni nisbatan ko'p. Darhaqiqat, o'qish, o'rganish ta'lim jarayonining ajralmas xususiyatidir. Ta'limga psixologiya nuqtayi nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta'limga pedagogik, ya'ni, ijtimoiy tajribani berish, o'rgatish nuqtayi nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi munosabat - ikki shaxs (o’quvchi va o'qituvchi) o'rtasidagi munosabatlar yetakchi o'rin egallashi lozim ekanligi anglanadi. Didaktika predmetining mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash ta'lim-tarbiya jarayonini yaxlit o'rganish zarurligini ilgari suradi. Ta'limning tarbiyaviy vazifalari o'quvchining bilimni o'zlashtirishlarini ta'minlabgina qolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma'lum ma'naviy-axloqiy sifatlarni o'zlashtirishi, fe'1-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni yaratishdan iborat. Didaktikaga ta'limning mazmunli va jaravonli jihatlarini birgalikda o'rganish xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini nazarda tutgan holda didaktika ta'limni faqatgina o'rganish obyekti sifatidagina emas, balki ilmiy asoslangan loyihalashtirish obyekti sifatida qaraydi. Umumiy didaktikaning predmeti dars o'tish (o'qituvchi faoliyati) va bilim olish (o'quvchining o'rganish faoliyati)ning o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi hisoblanadi. Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat: —ta'lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta'riflash va tushuntirish;  
Ilmiybaza.uz 
 
—ta'lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya'ni, ta'lim tizimlari va 
texnologiyalarini ishlab chiqish; 
—ta'lim jarayoni uchun xos bo'lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini 
tahlil qilish va ta'riflash. 
Didaktika nazariy va bir vaqtning o'zida me'yoriy-amaliy fan. Didaktikaning 
ilmiy-nazariy vazifasi ta'limning mavjud jarayonlarini o'rganish, uning turli jihatlari 
o'rtasidagi bog'liqliklar, ularning mohiyatini ochib berish, rivojlanish tendensiyalari 
va kelajagini aniqlashdan iboratdir. 
O'zlashtirilgan nazariy bilimlar ta'lim amaliyotini yo'naltirish, ta'limni jamiyat 
tomonidan qo'yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga imkon 
beradi. Ta'lim mazmunini anglab olish, ta'lim tamoyillari, ta'lim metod va vositalarini 
qo'llash me'yorlarini aniqlash asosida didaktika amaliy-me'yoriy hamda tashkiliy-
texnologik vazifani bajaradi. 
Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tushunchalar tizimi. 
Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy 
taraqqiyot jarayonida to'plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki 
asosiy guruhga ajratiladi: 
1) falsafiy tushunchalar; 
2)xususiy ilmiy, ya'ni, muayyan fangagina xos bo'lgan tushunchalar. Didaktika uchun 
«umumiy va alohida», «mohiyati va hodisa», «qarama-qarshilik», «bog'liqlik» kabi 
falsafiy tushunchalar ham muhim ahamiyatga ega.  Didaktikada  qo'llaniladigan  
umumiy-ilmiy tushunchalar orasida «tizim», «tuzilma», «vazifa», «element» kabilar 
alohida o'rin tutadi. Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar 
kiradi: 
1) ta'lim — o'quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko'nikma 
va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o'stirish va 
dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo'naltirilgan jarayon; 
2) dars — bevosita o'qituvchi rahbarligida muayyan o'quvchilar guruhi bilan olib 
boriladigan ta'lim jarayonining asosiy shakli; 
3) bilim olish — idrok etish, o'rganish, mashq qilish va muayyan tajriba asosida 
xulq-atvor hamda faoliyat ko'nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud 
bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni; 
Ilmiybaza.uz —ta'lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya'ni, ta'lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish; —ta'lim jarayoni uchun xos bo'lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va ta'riflash. Didaktika nazariy va bir vaqtning o'zida me'yoriy-amaliy fan. Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi ta'limning mavjud jarayonlarini o'rganish, uning turli jihatlari o'rtasidagi bog'liqliklar, ularning mohiyatini ochib berish, rivojlanish tendensiyalari va kelajagini aniqlashdan iboratdir. O'zlashtirilgan nazariy bilimlar ta'lim amaliyotini yo'naltirish, ta'limni jamiyat tomonidan qo'yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga imkon beradi. Ta'lim mazmunini anglab olish, ta'lim tamoyillari, ta'lim metod va vositalarini qo'llash me'yorlarini aniqlash asosida didaktika amaliy-me'yoriy hamda tashkiliy- texnologik vazifani bajaradi. Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tushunchalar tizimi. Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to'plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy guruhga ajratiladi: 1) falsafiy tushunchalar; 2)xususiy ilmiy, ya'ni, muayyan fangagina xos bo'lgan tushunchalar. Didaktika uchun «umumiy va alohida», «mohiyati va hodisa», «qarama-qarshilik», «bog'liqlik» kabi falsafiy tushunchalar ham muhim ahamiyatga ega. Didaktikada qo'llaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalar orasida «tizim», «tuzilma», «vazifa», «element» kabilar alohida o'rin tutadi. Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar kiradi: 1) ta'lim — o'quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko'nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o'stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo'naltirilgan jarayon; 2) dars — bevosita o'qituvchi rahbarligida muayyan o'quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta'lim jarayonining asosiy shakli; 3) bilim olish — idrok etish, o'rganish, mashq qilish va muayyan tajriba asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko'nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;  
Ilmiybaza.uz 
 
4) ta'lim jarayoni — o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida tashkil etiluvchi hamda 
ilmiy bilimlarni o'zlashtirishga yo'naltirilgan pedagogik jarayon. 
5) o'quv fani - ta'lim muassasalarida o'qitilishi yo'lga qo'yilgan hamda o'zida 
muayyan fan sohasi bo'yicha umumiy yoki mutaxassislik bilim asoslarini jamlagan 
manba. 
6) ta'lim mazmuni — davlat ta'lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda 
ma'lum sharoitda muayyan fanlar bo'yicha o'zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy 
bilimlar mohiyati. 
Didaktikada «idrok etish», «o'zlashtirish», «mahorat», «rivojlanish» va 
boshqalar (psixologiya) hamda «boshqarish», «qayta aloqa» (kibernetika) kabi 
turdosh fanlarga xos bo'lgan tushunchalar ham qo'llaniladi. 
Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va 
to'ldirilib borilmoqda. 
Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: dars, bilim olish, 
ta'lim, bilim, ko'nikma, malaka, ta'lim maqsadi, ta'lim mazmuni, ta'lim jarayoni, 
ta'lim jarayonini tashkil etish, ta'lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta'lim 
natijasi. 
So'nggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta'limning didaktik 
tizimi va ta'lim texnologiyasi kabi tushunchalarni ham kiritish taklifi ilgari 
surilmoqda. 
1) bilim — shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma'lum obrazlar 
ko'rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma'lumotlar majmui; 
bilim olish - idrok etish, o'rganish, mashq qilish va muayyan tajriba asosida xulq-
atvor hamda faoliyat ko'nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning 
takomillashib, boyibborish jarayoni; 
2)  ko'nikma - olingan bilimlarga asoslanib qo'yilgan vazifalar va shartlarga binoan 
bajariladigan harakatlar yig'indisi; 
3)  malaka - ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi; 
4)  ta'lim - o'quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko'nikma va 
malakalarni 
shakllantirish, 
ularning 
bilish 
qobiliyatlarini 
o'stirish 
va 
dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo'naltirilgan jarayon; 
5)  ta'lim metodlari - ta'lim jarayonida qo'llanilib, uning samarasini ta'minlovchi 
Ilmiybaza.uz 4) ta'lim jarayoni — o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni o'zlashtirishga yo'naltirilgan pedagogik jarayon. 5) o'quv fani - ta'lim muassasalarida o'qitilishi yo'lga qo'yilgan hamda o'zida muayyan fan sohasi bo'yicha umumiy yoki mutaxassislik bilim asoslarini jamlagan manba. 6) ta'lim mazmuni — davlat ta'lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda ma'lum sharoitda muayyan fanlar bo'yicha o'zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati. Didaktikada «idrok etish», «o'zlashtirish», «mahorat», «rivojlanish» va boshqalar (psixologiya) hamda «boshqarish», «qayta aloqa» (kibernetika) kabi turdosh fanlarga xos bo'lgan tushunchalar ham qo'llaniladi. Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va to'ldirilib borilmoqda. Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: dars, bilim olish, ta'lim, bilim, ko'nikma, malaka, ta'lim maqsadi, ta'lim mazmuni, ta'lim jarayoni, ta'lim jarayonini tashkil etish, ta'lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta'lim natijasi. So'nggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta'limning didaktik tizimi va ta'lim texnologiyasi kabi tushunchalarni ham kiritish taklifi ilgari surilmoqda. 1) bilim — shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma'lum obrazlar ko'rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma'lumotlar majmui; bilim olish - idrok etish, o'rganish, mashq qilish va muayyan tajriba asosida xulq- atvor hamda faoliyat ko'nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyibborish jarayoni; 2) ko'nikma - olingan bilimlarga asoslanib qo'yilgan vazifalar va shartlarga binoan bajariladigan harakatlar yig'indisi; 3) malaka - ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi; 4) ta'lim - o'quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko'nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o'stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo'naltirilgan jarayon; 5) ta'lim metodlari - ta'lim jarayonida qo'llanilib, uning samarasini ta'minlovchi  
Ilmiybaza.uz 
 
usullar majmui; 
6)  ta'lim mazmuni - shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har tomonlama 
rivojlantirish, dunyoqarashi, odobi, xulqi, ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlik 
darajasini shakllantirish jarayonining mohiyati; 
7)  ta'lim vositalari - ta'lim samaradorligini ta'minlovchi obyektiv (darslik, o'quv 
qoilanmalari, o'quv qurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm, chizma, dioproektor, 
magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio, komputer va boshqalar) va 
subyektiv (o'qituvchining nutqi, namunasi, muayyan shaxs hayoti va faoliyatiga oid 
misollar va hokazolar) omillar; 
9) ta'lim iarayoni - o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida tashkil etiluvchi hamda 
ilmiy bilimlarni o'zlashtirishga yo'naltirilgan pedagogic jarayon; 
10)  ta'lim mazmuni - davlat ta'lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda 
ma'lum sharoitda muayyan fanlar bo'yicha o'zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy 
bilimlar mohiyati; 
11) ta'lim maqsadi (o'qish. bilim olish maqsadi) - ta'limning aniq yo'nalishini 
belgilab beruvchi yetakchi g'oya; 
12)ta'lim natijasi (ta'lim mahsuli) - ta'lim yakunining mohiyatini qayd etuvchi 
tushuncha; o'quv jarayonining oqibati; belgilangan maqsadni amalga oshirish 
darajasi; 
13)ta'limni boshqarish - ta'lim muassasalarining faoliyatini yo'lga qo'yish, 
boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash; 
14) ta'lim tizimi — yosh avlodga ta'lim-tarbiya berish yo'lida davlat tamoyillari 
asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi o'quv-tarbiya muassasalari majmui. 
Harve Greenning fikricha ta’lim tizimi bu biror xaridor uchun qilingan 
xizmat emas, ammo ba’zi o‘quvchilar o‘zlarini ta’lim olishga qiziqishlarini 
yo‘qligi va sustligi bilan ta’lim sifatini tubdan o‘zgartirib yuboradi.2  
Didaktik nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. 
Ta'lim jarayoni psixologik-pedagogik konsepsiyalar (ular aksariyat hollarda 
didaktik tizimlar ham deb ataladi) asosida tashkil etiladi. 
Didaktik tizim (yunoncha «systema» — yaxlit qismlardan tashkil topgan, 
                                                           
2Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004.  
Ilmiybaza.uz usullar majmui; 6) ta'lim mazmuni - shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har tomonlama rivojlantirish, dunyoqarashi, odobi, xulqi, ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining mohiyati; 7) ta'lim vositalari - ta'lim samaradorligini ta'minlovchi obyektiv (darslik, o'quv qoilanmalari, o'quv qurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm, chizma, dioproektor, magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio, komputer va boshqalar) va subyektiv (o'qituvchining nutqi, namunasi, muayyan shaxs hayoti va faoliyatiga oid misollar va hokazolar) omillar; 9) ta'lim iarayoni - o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni o'zlashtirishga yo'naltirilgan pedagogic jarayon; 10) ta'lim mazmuni - davlat ta'lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda ma'lum sharoitda muayyan fanlar bo'yicha o'zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati; 11) ta'lim maqsadi (o'qish. bilim olish maqsadi) - ta'limning aniq yo'nalishini belgilab beruvchi yetakchi g'oya; 12)ta'lim natijasi (ta'lim mahsuli) - ta'lim yakunining mohiyatini qayd etuvchi tushuncha; o'quv jarayonining oqibati; belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi; 13)ta'limni boshqarish - ta'lim muassasalarining faoliyatini yo'lga qo'yish, boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash; 14) ta'lim tizimi — yosh avlodga ta'lim-tarbiya berish yo'lida davlat tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi o'quv-tarbiya muassasalari majmui. Harve Greenning fikricha ta’lim tizimi bu biror xaridor uchun qilingan xizmat emas, ammo ba’zi o‘quvchilar o‘zlarini ta’lim olishga qiziqishlarini yo‘qligi va sustligi bilan ta’lim sifatini tubdan o‘zgartirib yuboradi.2 Didaktik nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. Ta'lim jarayoni psixologik-pedagogik konsepsiyalar (ular aksariyat hollarda didaktik tizimlar ham deb ataladi) asosida tashkil etiladi. Didaktik tizim (yunoncha «systema» — yaxlit qismlardan tashkil topgan, 2Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004.  
Ilmiybaza.uz 
 
birlashtirish) — ma'lum mezonlari asosida ta'lim jarayonining yaxlit holatini 
belgilash, ajratib ko'rsatish demakdir. U ta'limning maqsadi, tamoyillari, mazmuni, 
shakli, metod va vositalarining birligi asosida tashkil etilgan tuzilmalarning ichki 
yaxlitligini ifodalaydi. Tadqiqotchilar mavjud didaktik konsepsiya (tizim)larni 
umumlashtirib quyidagi guruhlarga ajratadilar: 
1) an'anaviy; 
2) progressiv; 
3) zamonaviy. 
Ta'lim nazariyasida Ya.A.Komenskiy, I.Pestallotsi va I.Gerbartlarning didaktik 
konsepsiyalari muhim ahamiyatga ega. 
An'anaviy didaktik tizimning yaratilishi nemis faylasufi, psixolog va pedagog 
I.F.Gerbart (1776-1841-yillar) nomi bilan bog'liq. U Ya.A.Komenskiyning sinf-dars 
an'anaviy tizimini tanqidiy nuqtayi nazardan qayta asoslab, etika va psixologiyaning 
nazariy yutuqlariga tayangan holda ta'lim tizimini yaratdi. 
I.F.Gerbart 
ta'lim 
tizimining 
asosiy 
belgisi 
quyidagilardan 
iborat: 
o'quvchilarning intellektual rivojlanishini ta'minlash maktabning asosiy vazifasi; 
bolani tarbiyalash esa oilaning vazifasidir. 
Progressiv (pedosentrik) tizim bolaning bilim olishida faoliyatining asosiy rol 
o'ynashini e'tirof etadi. Mazkur tizim asosini D.Dyui tizimi, G.Kershteynning 
mehnat maktabi, V.Lay nazariyalari tashkil etadi. 
Zamonaviy didaktik tizim. XX asrning 50-yillarida psixolog va pedagog 
B.Skinner qismlarga bo'lingan axborotlarni yetkazish, bu jarayonni muntazam 
nazorat qilish asosida materialni o'zlashtirishda samaradorlikka erishish g'oyasini 
ilgari suradi. Mazkur g'oya keyinchalik dasturiy ta'lim deb ataladi. Keyinchalik 
N.Krauder nazorat natijalariga qarab o'quvchiga mustaqil ishlash uchun turli 
materiallarni taklif etadigan tarmoqlashtirilgan dasturlarni yaratdi. 
D.Dyuining nazariy g'oyalari muammoli ta'limning asosi bo'lib qoldi. Bugungi 
kunda muammoli ta'lim deb nomlanuvchi, ushbu g'oya o’qituvchi rahbarligi ostida 
muammoli vaziyatni yaratish va ularni hal etishda o'quvchilarning faollik va 
mustaqilliklarini ta'minlashga enshishni nazarda tutadi. Muammoli ta'limning 
vazifasi faol o'rganish jarayonini rag'batlashtirish, o'quvchilarda fikrlash, 
tadqiqotchilik ko'nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. 
Ilmiybaza.uz birlashtirish) — ma'lum mezonlari asosida ta'lim jarayonining yaxlit holatini belgilash, ajratib ko'rsatish demakdir. U ta'limning maqsadi, tamoyillari, mazmuni, shakli, metod va vositalarining birligi asosida tashkil etilgan tuzilmalarning ichki yaxlitligini ifodalaydi. Tadqiqotchilar mavjud didaktik konsepsiya (tizim)larni umumlashtirib quyidagi guruhlarga ajratadilar: 1) an'anaviy; 2) progressiv; 3) zamonaviy. Ta'lim nazariyasida Ya.A.Komenskiy, I.Pestallotsi va I.Gerbartlarning didaktik konsepsiyalari muhim ahamiyatga ega. An'anaviy didaktik tizimning yaratilishi nemis faylasufi, psixolog va pedagog I.F.Gerbart (1776-1841-yillar) nomi bilan bog'liq. U Ya.A.Komenskiyning sinf-dars an'anaviy tizimini tanqidiy nuqtayi nazardan qayta asoslab, etika va psixologiyaning nazariy yutuqlariga tayangan holda ta'lim tizimini yaratdi. I.F.Gerbart ta'lim tizimining asosiy belgisi quyidagilardan iborat: o'quvchilarning intellektual rivojlanishini ta'minlash maktabning asosiy vazifasi; bolani tarbiyalash esa oilaning vazifasidir. Progressiv (pedosentrik) tizim bolaning bilim olishida faoliyatining asosiy rol o'ynashini e'tirof etadi. Mazkur tizim asosini D.Dyui tizimi, G.Kershteynning mehnat maktabi, V.Lay nazariyalari tashkil etadi. Zamonaviy didaktik tizim. XX asrning 50-yillarida psixolog va pedagog B.Skinner qismlarga bo'lingan axborotlarni yetkazish, bu jarayonni muntazam nazorat qilish asosida materialni o'zlashtirishda samaradorlikka erishish g'oyasini ilgari suradi. Mazkur g'oya keyinchalik dasturiy ta'lim deb ataladi. Keyinchalik N.Krauder nazorat natijalariga qarab o'quvchiga mustaqil ishlash uchun turli materiallarni taklif etadigan tarmoqlashtirilgan dasturlarni yaratdi. D.Dyuining nazariy g'oyalari muammoli ta'limning asosi bo'lib qoldi. Bugungi kunda muammoli ta'lim deb nomlanuvchi, ushbu g'oya o’qituvchi rahbarligi ostida muammoli vaziyatni yaratish va ularni hal etishda o'quvchilarning faollik va mustaqilliklarini ta'minlashga enshishni nazarda tutadi. Muammoli ta'limning vazifasi faol o'rganish jarayonini rag'batlashtirish, o'quvchilarda fikrlash, tadqiqotchilik ko'nikmalarini shakllantirishdan iboratdir.  
Ilmiybaza.uz 
 
L.V.Zankovning (1901 —1977-yillar) rivojlantiruvchi ta'lim konsepsivasi 
XX asrning 50-yillarida keng tarqaldi. Uning g'oyalarini amalga oshirish ta'lim 
jarayoniga insonparvarlik g'oyasini singdirish, shaxsni barkamol rivojlanishi uchun 
zarur shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi. 
Psixolog L.S.Vigotskiy (1896-1934-yillar) tomonidan 30-yillarda ilgari 
surilgan «Yaqin rivojlanish zonasi» g'oyasi ham muhim ahamiyatga ega. Unga ko'ra 
bola kattalar yordamida bilim olib, o'zi mustaqil bajara olmagan ishlarni bajara 
boshlaydi. 
O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonunida ta'lim va 
tarbiyani insonparvarlik, demokratik g'oyalarga muvofiq tashkil etilishi e'tirof 
etilgan. 
Ta'limni insonparvarlashtirish ta'lim jarayonida o'quvchi shaxsini hurmat qilish, 
uning sha'ni, obro'si, qadr-qimmatini poymol etmaslik, mavjud iste'dodini 
rivojlantirishni nazarda tutadi. Demokratlashtirish esa pedagogik jarayonda 
rasmiyatchilikka yo'l qo'ymaslik, ta'lim dasturlarini tanlashda o'quvchilarning 
fikrlarini inobatga olishni ifodalaydi. Respublika uzluksiz ta'lim tizimi ijtimoiy 
buyurtmani bajarishga xizmat qiladi, barkamol shaxs va yetuk mutaxassisni tarbiyalash 
vazifasini bajaradi. 
Zamonaviy pedagogikada ta'lim paradigma (modeli)lari.  
Paradigma – (yunoncha. Paradigma – namuna – o‘rnak ma’nolarini 
anglatadi) – ilmiy muammolarni hal etish namunasi sifatida qabul qilingan 
nazariya. Masalan, tug‘ilish nazariyasiga tegishli muammolarni aksariyat 
hollarda differensial tenglamalar nazariyasi yutuqlari orqali hal qilinadi yoki 
talaba – yoshlarni mustaqillik ruhida tarbiyalash milliy g‘oyalar asosida hal 
etiladi va hakoza. 
Pozitivist R.Berkman ilmiy metodologiyadagi me’yorni tavsiflash uchun 
birinchi bo‘lib paradigma tushunchasini qo‘lladi. Lekin amerikalik olim fan 
tarixchisi G.Kun o‘zining “Ilmiy revelyusiyalar strukturasi” asarini e’lon 
qilganidan so‘ng paradigma tushunchasi yangicha mazmun va ahamiyat kasb 
etdi. G.Kun ilmiy revelyusiya nazariyasini ishlab chiqish jarayonida qator 
tushunchalarni taklif etdi va bunda paradigma deganda, ma’lum davr ichida 
ilmiy jamoatchilik ilmiy muammoni qo‘yish va hal etish namunasi bo‘lib 
Ilmiybaza.uz L.V.Zankovning (1901 —1977-yillar) rivojlantiruvchi ta'lim konsepsivasi XX asrning 50-yillarida keng tarqaldi. Uning g'oyalarini amalga oshirish ta'lim jarayoniga insonparvarlik g'oyasini singdirish, shaxsni barkamol rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi. Psixolog L.S.Vigotskiy (1896-1934-yillar) tomonidan 30-yillarda ilgari surilgan «Yaqin rivojlanish zonasi» g'oyasi ham muhim ahamiyatga ega. Unga ko'ra bola kattalar yordamida bilim olib, o'zi mustaqil bajara olmagan ishlarni bajara boshlaydi. O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonunida ta'lim va tarbiyani insonparvarlik, demokratik g'oyalarga muvofiq tashkil etilishi e'tirof etilgan. Ta'limni insonparvarlashtirish ta'lim jarayonida o'quvchi shaxsini hurmat qilish, uning sha'ni, obro'si, qadr-qimmatini poymol etmaslik, mavjud iste'dodini rivojlantirishni nazarda tutadi. Demokratlashtirish esa pedagogik jarayonda rasmiyatchilikka yo'l qo'ymaslik, ta'lim dasturlarini tanlashda o'quvchilarning fikrlarini inobatga olishni ifodalaydi. Respublika uzluksiz ta'lim tizimi ijtimoiy buyurtmani bajarishga xizmat qiladi, barkamol shaxs va yetuk mutaxassisni tarbiyalash vazifasini bajaradi. Zamonaviy pedagogikada ta'lim paradigma (modeli)lari. Paradigma – (yunoncha. Paradigma – namuna – o‘rnak ma’nolarini anglatadi) – ilmiy muammolarni hal etish namunasi sifatida qabul qilingan nazariya. Masalan, tug‘ilish nazariyasiga tegishli muammolarni aksariyat hollarda differensial tenglamalar nazariyasi yutuqlari orqali hal qilinadi yoki talaba – yoshlarni mustaqillik ruhida tarbiyalash milliy g‘oyalar asosida hal etiladi va hakoza. Pozitivist R.Berkman ilmiy metodologiyadagi me’yorni tavsiflash uchun birinchi bo‘lib paradigma tushunchasini qo‘lladi. Lekin amerikalik olim fan tarixchisi G.Kun o‘zining “Ilmiy revelyusiyalar strukturasi” asarini e’lon qilganidan so‘ng paradigma tushunchasi yangicha mazmun va ahamiyat kasb etdi. G.Kun ilmiy revelyusiya nazariyasini ishlab chiqish jarayonida qator tushunchalarni taklif etdi va bunda paradigma deganda, ma’lum davr ichida ilmiy jamoatchilik ilmiy muammoni qo‘yish va hal etish namunasi bo‘lib  
Ilmiybaza.uz 
 
xizmat qiladigan va ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan ilmiy nazariyani 
tushundi. 
G.Kunning fikricha paradigmalarning almashinuvi ilmiy revelyusiyaga 
olib keladi va u ilmiy jamoatchilik birligini ta’minlaydi. Shu sababli ham ilmiy 
jamoat ma’lum paradigmani e’tirof etgan olimlardan tashkil topadi. 
Paradigma u yoki bu fan sohasining asosiy muammosini tashkil etib, darsliklar 
va olimlarning mumtoz (klassik) asarlarida o‘z ifodasini topadi. G.Kun bunga 
misol qilib Aristotel dialektikasini, Ptalemey astronomiyasi va Nyuton 
mexanikasini qayd etadi.3 
Bugungi kunda ta'limning quyidagi paradigmalari keng tarqalgan: 
1. An'anaviy — konservativ paradigma (bilim paradigmasi). 
2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma. 
3. Fenomenologik (gumanistik) paradigma. 
4. Texnokratik paradigma. 
5. Ezoterik paradigma. 
Ayni vaqtda ta'lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondashuv 
mavjud: 
1. 
Qadriyatli (aksiologik) yondashuv-madaniyat inson hayotining 
mazmuni sifatida tushuniladi. 
2. Faoliyatli yondashuv asosan madaniyat moddiy va ma'naviy boyliklarini 
yaratishga yo'naltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talqin etiladi. 
3. Shaxsiy yondashuv — madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon bo'ladi. 
Madaniyatga 
nisbatan 
turli 
yondashuvlarning 
mavjudligi 
bir 
qator 
paradigmalarning yaratilishiga zamin yaratadi. Har bir paradigma muayyan ta'limiy 
muammolarni hal etishga yo'naltiriladi. Xususan: 
—ijtimoiy institut sifatida o'quv muassasalarining vazifalari; 
—ta'limning samarali tizimi; 
—o'quv yurtlari oldida turgan eng muhim, ustuvor masala; 
                                                           
3 Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004.  40-44 b 
 
  
 
 
Ilmiybaza.uz xizmat qiladigan va ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan ilmiy nazariyani tushundi. G.Kunning fikricha paradigmalarning almashinuvi ilmiy revelyusiyaga olib keladi va u ilmiy jamoatchilik birligini ta’minlaydi. Shu sababli ham ilmiy jamoat ma’lum paradigmani e’tirof etgan olimlardan tashkil topadi. Paradigma u yoki bu fan sohasining asosiy muammosini tashkil etib, darsliklar va olimlarning mumtoz (klassik) asarlarida o‘z ifodasini topadi. G.Kun bunga misol qilib Aristotel dialektikasini, Ptalemey astronomiyasi va Nyuton mexanikasini qayd etadi.3 Bugungi kunda ta'limning quyidagi paradigmalari keng tarqalgan: 1. An'anaviy — konservativ paradigma (bilim paradigmasi). 2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma. 3. Fenomenologik (gumanistik) paradigma. 4. Texnokratik paradigma. 5. Ezoterik paradigma. Ayni vaqtda ta'lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondashuv mavjud: 1. Qadriyatli (aksiologik) yondashuv-madaniyat inson hayotining mazmuni sifatida tushuniladi. 2. Faoliyatli yondashuv asosan madaniyat moddiy va ma'naviy boyliklarini yaratishga yo'naltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talqin etiladi. 3. Shaxsiy yondashuv — madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon bo'ladi. Madaniyatga nisbatan turli yondashuvlarning mavjudligi bir qator paradigmalarning yaratilishiga zamin yaratadi. Har bir paradigma muayyan ta'limiy muammolarni hal etishga yo'naltiriladi. Xususan: —ijtimoiy institut sifatida o'quv muassasalarining vazifalari; —ta'limning samarali tizimi; —o'quv yurtlari oldida turgan eng muhim, ustuvor masala; 3 Joyce, B., Calhoun, E., Hopkins, D «Pedagogy, Teaching Practices» 2004. 40-44 b  
Ilmiybaza.uz 
 
—ta'limning ijtimoiy ahamiyatli maqsadlari; 
—muayyan bilim, ko'nikma va malakalarning qimmatli hisoblanishi.  
Ayni vaqtda quyidagi paradigmalar mavjud: 
1. 
Bilim olishning an'anaviy paradigmasi (modeli) (J.Majo, L.Kro, 
J.Kapel va boshqalar) Unga ko'ra ta'limning asosiy maqsadi — «Bilim, qanchalik 
qiyin bo'lmasin bilim olish». An'anaviy paradigma maktabning maqsadi yosh 
avlodga individual rivojlanishi hamda ijtimoiy tartibni saqlab qolishga yordam 
beruvchi madaniy meroslarning muhim elementlari — bilim, ko'nikma va malakalar, 
ilg'or g'oyalar va qadriyatlarni saqlab qolish hamda ularni yoshlarga yetkazish 
muhim ekanligini yoritadi. Bilim olish paradigmasining asosiy maqsadi: ta'lim olish, 
taraqqiyot va madaniyatning eng muhim elementlarini avloddan-avlodga yetkazish. 
2. Ratsionalistik (bixevioristik') paradigma (P.Blum, R.Gane, B.Skinner va 
boshqalar). Ratsionalistik paradigma diqqat markazida ta'lim mazmuni emas, balki 
o'quvchilar tomonidan turli bilimlarning o'zlashtirilishini ta'minlovchi samarali 
usullari yotadi. Ta'limning ratsionalistik modeli asosini B.Skinnerning ijtimoiy 
injeneriya bixevioristik (inglizcha behavior — xulqi) konsepsiyasi tashkil qiladi. 
Maktabning maqsadi — o'quvchilarda g'arb madaniyati ijtimoiy qoidalari, 
talablari va ko'zlagan maqsadlariga mos keladigan moslashtiruvchi «xulqiy 
repertuar»ni shakllantirishdir. Shu bilan bir vaqtda, «xulqi» atamasi bilan «insonga 
xos hamma ta'sirlanishlar — uning fikrlari, sezgi va harakatlari» ifodalanadi 
(R.Tayler). 
Bunda ta'limning asosiy metodlari, o'rgatish, trening, test sinovlari, individual 
ta'lim, tuzatishlari bo'lib qoladi. Buning oqibatida, ta'limninggina emas, balki dars 
berishning ham ijodiy xarakterini aniqlash muammosi muhokama qilinmaydi. 
P.Blum barcha o'quvchilar faqat o'zlashtiribgina qolmay, balki muvaffaqiyatli 
o'qishlari mumkin deb hisoblaydi. O'quvchining optimal qobiliyatlari ma'lum 
sharoitlarda, o'quvchiga ta'lim berish natijasi uning sur'ati bilan aniqlanadi. Olimning 
fikricha, ta'lim oluvchilarning 95 foizi ta'lim muddatlariga bo'lgan cheklashlar olib 
tashlanganda o'quv kursining butun mazmunini o'zlashtirib olishga qodirlar. Ana shu 
nuqtayi nazardan o'quvchilar tomonidan bilimlarning muvaffaqiyatli o'zlashtirishini 
ta'minlovchi metodika ishlab chiqiladi, uning mohiyati quyidagichadir: 
1. Butun sinf yoki kurs uchun to'la o'zlashtirish etaloni, mezonini aniq belgilab olish 
Ilmiybaza.uz —ta'limning ijtimoiy ahamiyatli maqsadlari; —muayyan bilim, ko'nikma va malakalarning qimmatli hisoblanishi. Ayni vaqtda quyidagi paradigmalar mavjud: 1. Bilim olishning an'anaviy paradigmasi (modeli) (J.Majo, L.Kro, J.Kapel va boshqalar) Unga ko'ra ta'limning asosiy maqsadi — «Bilim, qanchalik qiyin bo'lmasin bilim olish». An'anaviy paradigma maktabning maqsadi yosh avlodga individual rivojlanishi hamda ijtimoiy tartibni saqlab qolishga yordam beruvchi madaniy meroslarning muhim elementlari — bilim, ko'nikma va malakalar, ilg'or g'oyalar va qadriyatlarni saqlab qolish hamda ularni yoshlarga yetkazish muhim ekanligini yoritadi. Bilim olish paradigmasining asosiy maqsadi: ta'lim olish, taraqqiyot va madaniyatning eng muhim elementlarini avloddan-avlodga yetkazish. 2. Ratsionalistik (bixevioristik') paradigma (P.Blum, R.Gane, B.Skinner va boshqalar). Ratsionalistik paradigma diqqat markazida ta'lim mazmuni emas, balki o'quvchilar tomonidan turli bilimlarning o'zlashtirilishini ta'minlovchi samarali usullari yotadi. Ta'limning ratsionalistik modeli asosini B.Skinnerning ijtimoiy injeneriya bixevioristik (inglizcha behavior — xulqi) konsepsiyasi tashkil qiladi. Maktabning maqsadi — o'quvchilarda g'arb madaniyati ijtimoiy qoidalari, talablari va ko'zlagan maqsadlariga mos keladigan moslashtiruvchi «xulqiy repertuar»ni shakllantirishdir. Shu bilan bir vaqtda, «xulqi» atamasi bilan «insonga xos hamma ta'sirlanishlar — uning fikrlari, sezgi va harakatlari» ifodalanadi (R.Tayler). Bunda ta'limning asosiy metodlari, o'rgatish, trening, test sinovlari, individual ta'lim, tuzatishlari bo'lib qoladi. Buning oqibatida, ta'limninggina emas, balki dars berishning ham ijodiy xarakterini aniqlash muammosi muhokama qilinmaydi. P.Blum barcha o'quvchilar faqat o'zlashtiribgina qolmay, balki muvaffaqiyatli o'qishlari mumkin deb hisoblaydi. O'quvchining optimal qobiliyatlari ma'lum sharoitlarda, o'quvchiga ta'lim berish natijasi uning sur'ati bilan aniqlanadi. Olimning fikricha, ta'lim oluvchilarning 95 foizi ta'lim muddatlariga bo'lgan cheklashlar olib tashlanganda o'quv kursining butun mazmunini o'zlashtirib olishga qodirlar. Ana shu nuqtayi nazardan o'quvchilar tomonidan bilimlarning muvaffaqiyatli o'zlashtirishini ta'minlovchi metodika ishlab chiqiladi, uning mohiyati quyidagichadir: 1. Butun sinf yoki kurs uchun to'la o'zlashtirish etaloni, mezonini aniq belgilab olish  
Ilmiybaza.uz 
 
asosida, o'qituvchi ta'lim yakunida erishilishi kerak bo'lgan aniq natijalarning 
ro'yxati va unga muvofiq keluvchi testlarni tuzadi. 
2. O'quv birliklari, ya'ni, o'quv materiallarining yaxlit bo'limlari ko'rsatiladi, ularni 
o'zlashtirish natijalari aniqlanadi, yakuniy bahoga ta'sir ko'rsatmaydigan navbatdagi 
testlartuziladi. Bu testlarning vazifalari — tuzatish, korreksiyalashdan iborat. 
3. To'la o'zlashtirishga yo'naltirilgan har bir o'quv kurs materiallarini o'zlashtirish 
darajasini baholash uchun test sinovlarini o'tkazish. Bu o'rinda har bir o'quvchiga 
baho va ta'lim maqsadlarining ahamiyatini tushuntirish muhim. 
Predmetlarni bo'sh va o'rtacha o'zlashtiruvchi o'quvchilarning qobiliyatlarini 
jadal rivojlantirish P.Blum konsepsiyasining asosiy mazmunini tashkil etadi. 
Turli mamlakatlarning (Avstriya, Belgiya, AQSH va boshqalar) ta'lim tizimlari 
tajribasi ratsionalistik (bixevioristik) paradigma g'oyalariga muvofiq ish ko'rilganda 
70 % o'quvchilar yuqori natijalarni qayd etganliklarini ko'rsatadi. 
Yuqorida qayd etilgan ta'lim yo'nalishlari o'zida insonparvarlik g'oyalarini ifoda 
etmagan, ular bola dunyoqarashining rivojlanishi, shaxsning rivojlanishida 
shaxslararo munosabatlarning muhim o'rin tutishini nazarda tutmaydi. 
3. Gumanistik (fenomenologik-) paradigmaga ko'ra (A.Maslou, A.Kombs, 
K.Rodjers, L.S.Vigotskiy va boshqalar) ta'lim oluvchi erkin shaxs, ijtimoiy 
munosabatlar subyekti sifatida o'ziga xos rivojlanish imkoniyatlariga ega. Ular 
bolani rivojlantirish maqsadida uni shaxslararo munosabatlar jarayoniga yo'naltiradi. 
Ta'limning fenomenologik (fenomen yunoncha «phainomenon» — hisoblangan, 
ya'ni, mashhur, alohida nodir odam) modeli o'quvchilarning individual-psixologik 
xususiyatlarini hisobga olib, ularning talab va qiziqishlariga hurmat bilan 
munosabatda bo'lishni ko'zda tutadi. Uning vakillari o'quvchini nodir shaxs deb 
hisoblaydilar. Gumanistik paradigma doirasida faoliyat olib boruvchi har bir ta'lim 
tizimi ijodiy rivojlanadi va o'quvchi hamda o'qituvchining erkinligi va ijodkorligini 
yoqlaydi. 
Gumanistik paradigma g'oyalari 1991-yildan keyin respublika uzluksiz ta'lim 
tizimiga joriy etila boshlandi. Paradigmaning diqqat markazida o'quvchining 
barkamol rivojlanishi, uning intellektual ehtiyojlari, «erkin fikrlaydigan shaxsni 
tarbiyalash» masalasining ijobiy hal etilishi yotadi. Ayni vaqtda, respublika ta'lim 
muassasalarida quyidagi g'oyalarga amal qilinmoqda: «Demokratik jamiyatda 
Ilmiybaza.uz asosida, o'qituvchi ta'lim yakunida erishilishi kerak bo'lgan aniq natijalarning ro'yxati va unga muvofiq keluvchi testlarni tuzadi. 2. O'quv birliklari, ya'ni, o'quv materiallarining yaxlit bo'limlari ko'rsatiladi, ularni o'zlashtirish natijalari aniqlanadi, yakuniy bahoga ta'sir ko'rsatmaydigan navbatdagi testlartuziladi. Bu testlarning vazifalari — tuzatish, korreksiyalashdan iborat. 3. To'la o'zlashtirishga yo'naltirilgan har bir o'quv kurs materiallarini o'zlashtirish darajasini baholash uchun test sinovlarini o'tkazish. Bu o'rinda har bir o'quvchiga baho va ta'lim maqsadlarining ahamiyatini tushuntirish muhim. Predmetlarni bo'sh va o'rtacha o'zlashtiruvchi o'quvchilarning qobiliyatlarini jadal rivojlantirish P.Blum konsepsiyasining asosiy mazmunini tashkil etadi. Turli mamlakatlarning (Avstriya, Belgiya, AQSH va boshqalar) ta'lim tizimlari tajribasi ratsionalistik (bixevioristik) paradigma g'oyalariga muvofiq ish ko'rilganda 70 % o'quvchilar yuqori natijalarni qayd etganliklarini ko'rsatadi. Yuqorida qayd etilgan ta'lim yo'nalishlari o'zida insonparvarlik g'oyalarini ifoda etmagan, ular bola dunyoqarashining rivojlanishi, shaxsning rivojlanishida shaxslararo munosabatlarning muhim o'rin tutishini nazarda tutmaydi. 3. Gumanistik (fenomenologik-) paradigmaga ko'ra (A.Maslou, A.Kombs, K.Rodjers, L.S.Vigotskiy va boshqalar) ta'lim oluvchi erkin shaxs, ijtimoiy munosabatlar subyekti sifatida o'ziga xos rivojlanish imkoniyatlariga ega. Ular bolani rivojlantirish maqsadida uni shaxslararo munosabatlar jarayoniga yo'naltiradi. Ta'limning fenomenologik (fenomen yunoncha «phainomenon» — hisoblangan, ya'ni, mashhur, alohida nodir odam) modeli o'quvchilarning individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olib, ularning talab va qiziqishlariga hurmat bilan munosabatda bo'lishni ko'zda tutadi. Uning vakillari o'quvchini nodir shaxs deb hisoblaydilar. Gumanistik paradigma doirasida faoliyat olib boruvchi har bir ta'lim tizimi ijodiy rivojlanadi va o'quvchi hamda o'qituvchining erkinligi va ijodkorligini yoqlaydi. Gumanistik paradigma g'oyalari 1991-yildan keyin respublika uzluksiz ta'lim tizimiga joriy etila boshlandi. Paradigmaning diqqat markazida o'quvchining barkamol rivojlanishi, uning intellektual ehtiyojlari, «erkin fikrlaydigan shaxsni tarbiyalash» masalasining ijobiy hal etilishi yotadi. Ayni vaqtda, respublika ta'lim muassasalarida quyidagi g'oyalarga amal qilinmoqda: «Demokratik jamiyatda  
Ilmiybaza.uz 
 
bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar 
erkin fikrlashga o'rganmasa, berilgan ta'lim samarasi past boiishi muqarrar. Mustaqil 
fikrlash ham katta boylikdir». 
Ezoterik paradigma (yunoncha «esoterikos» ichki, sirli, yashirin, faqatgina 
biluvchilar uchun mo'ljallangan insonning dunyo bilan o'zaro aloqalari yuksak 
darajalarini aks ettiradi). Modelning mohiyati haqiqat abadiy va o'zgarmas, doimiy 
ekanligini ta'kidlashdan iborat. Paradigma tarafdorlari haqiqatni bilib bo'lmasligi, 
unga faqatgina fahmlash asosida erishish mumkinligini ta'kidlaydilar. Pedagogik 
faoliyatning oliy maqsadi koinot bilan muloqot, o'quvchining tabiiy kuchlarini ozod 
etish va rivojlantirishdan iborat. Shu bilan birga, o'qituvchining himoyalash vazifasi 
muhimdir, u o'quvchining mavjud imkoniyatlarini uni ma'naviy, jismoniy, psixik 
jihatdan rivojlantirishga yo'naltiradi. 
Ilmiy-texnik, texnokratik paradigmaning asosiy maqsadi amaliyotni 
takomillashtirish asosida ta'lim oluvchilarga «aniq» ilmiy bilimlarni berish va 
ularning o'zlashtirilishini ta'minlashdir. Bilim kuchdir, shu bois shaxs qimmati uning 
o'rganish, bilim olish, imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shaxs muayyan (o'rtacha, 
standartlashtirilgan) bilim yoki xulq-atvor egasi bo'lsagina qadriyat sifatida e'tirof 
etiladi degan g'oya ushbu paradigmaning asosini tashkil etadi. 
So'nggi yillarda noinstitutsional paradigma rivojlana boshladi. U ta'limni 
ijtimoiy institutlar, ya'ni, maktab va oliy ta'lim muassasalaridan tashqarida tashkil 
etish g'oyasini ilgari suradi. Bu ta’lim «tabiatda» — Internet, «ochiq maktablar» - 
komputerlar vositasida ta'lim dasturlariga (masofadan o'qitish) muvofiq o'qitish 
samarali deya hisoblaydi. 
Ta'lim qonuniyatlari va tamoyillari. O'quv jarayonida amal qiluvchi barcha 
qonunivatlar umumiv va xususiv tarziga ikki guruhga ajratiladi. Amal qilinishiga 
ko'ra yaxlit didaktik tizimni qamrab oladigan qonuniyatlar umumiy, amal qilinishiga 
ko'ra faqat alohida tarkibiy qismlariga taalluqli bo’lgan qonuniyatlar esa xususiy 
(aniq) deb ataladi. 
I.P.Podlasiy ta'lim jaravonining quvidagi umumiy qonuniyatlarini ajratib 
ko'rsatadi: 
1. Ta'lim maqsadi quyidagilarga bog'liq: jamiyatning rivojlanish sur'ati va 
darajasi, jamiyatning talablari va imkoniyatlari hamda pedagogika fani va 
Ilmiybaza.uz bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashga o'rganmasa, berilgan ta'lim samarasi past boiishi muqarrar. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir». Ezoterik paradigma (yunoncha «esoterikos» ichki, sirli, yashirin, faqatgina biluvchilar uchun mo'ljallangan insonning dunyo bilan o'zaro aloqalari yuksak darajalarini aks ettiradi). Modelning mohiyati haqiqat abadiy va o'zgarmas, doimiy ekanligini ta'kidlashdan iborat. Paradigma tarafdorlari haqiqatni bilib bo'lmasligi, unga faqatgina fahmlash asosida erishish mumkinligini ta'kidlaydilar. Pedagogik faoliyatning oliy maqsadi koinot bilan muloqot, o'quvchining tabiiy kuchlarini ozod etish va rivojlantirishdan iborat. Shu bilan birga, o'qituvchining himoyalash vazifasi muhimdir, u o'quvchining mavjud imkoniyatlarini uni ma'naviy, jismoniy, psixik jihatdan rivojlantirishga yo'naltiradi. Ilmiy-texnik, texnokratik paradigmaning asosiy maqsadi amaliyotni takomillashtirish asosida ta'lim oluvchilarga «aniq» ilmiy bilimlarni berish va ularning o'zlashtirilishini ta'minlashdir. Bilim kuchdir, shu bois shaxs qimmati uning o'rganish, bilim olish, imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shaxs muayyan (o'rtacha, standartlashtirilgan) bilim yoki xulq-atvor egasi bo'lsagina qadriyat sifatida e'tirof etiladi degan g'oya ushbu paradigmaning asosini tashkil etadi. So'nggi yillarda noinstitutsional paradigma rivojlana boshladi. U ta'limni ijtimoiy institutlar, ya'ni, maktab va oliy ta'lim muassasalaridan tashqarida tashkil etish g'oyasini ilgari suradi. Bu ta’lim «tabiatda» — Internet, «ochiq maktablar» - komputerlar vositasida ta'lim dasturlariga (masofadan o'qitish) muvofiq o'qitish samarali deya hisoblaydi. Ta'lim qonuniyatlari va tamoyillari. O'quv jarayonida amal qiluvchi barcha qonunivatlar umumiv va xususiv tarziga ikki guruhga ajratiladi. Amal qilinishiga ko'ra yaxlit didaktik tizimni qamrab oladigan qonuniyatlar umumiy, amal qilinishiga ko'ra faqat alohida tarkibiy qismlariga taalluqli bo’lgan qonuniyatlar esa xususiy (aniq) deb ataladi. I.P.Podlasiy ta'lim jaravonining quvidagi umumiy qonuniyatlarini ajratib ko'rsatadi: 1. Ta'lim maqsadi quyidagilarga bog'liq: jamiyatning rivojlanish sur'ati va darajasi, jamiyatning talablari va imkoniyatlari hamda pedagogika fani va  
Ilmiybaza.uz 
 
amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari darajasi. 
2. Ta'lim mazmuni quyidagilarga bog'liq: ta'limning ijtimoiy ehtiyojlari va 
maqsadlari, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur'ati, o'quvchilaming yoshi 
imkoniyatlari, ta'lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi, shuningdek, 
o'quv yurtining moddiy-texnik va iqtisodiy imkoniyatlari. 
3. Ta'lim sifati (samaradorligi) quyidagilarga bog'liq: avvalgi bosqich mahsuldorligi 
va mazkur bosqichda erishilgan natijalar, o'rganilayotgan material xususiyati va 
hajmi, o'quvchilarga tashkiliy-pedagogik ta'sir ko'rsatish hamda o'quvchilaming 
bilim olishga qobiliyatlari va ta'lim vaqti. 
4. Ta'lim metodlari samaradorligi quyidagilarga bog'liq: metodlarni qo'llashda 
bilimlari va ko'nikmalari, ta'lim maqsadi, ta'lim mazmuni, o'quvchilaming yoshi, 
ta'lim olish imkoniyatlari, moddiy-texnik ta'minot hamda o'quv jarayonini tashkil 
etish. Ta'limni boshqarish mahsuldorligi quyidagilarga bog’liq: ta'lim tizimida qayta 
aloqalarning intensivligi va tuzatish, ta'sir ko'rsatishlarning asoslanganliligi. 
5. Ta'limni rag'batlantirish samaradorligi quyidagilarga bog'liq: ta'limning ichki 
rag'batlari (sabablari) hamda tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik) rag'batlari. 
Zamonaviy fanga aniq qonuniyatlarning ko'plab soni ma'lumdir. Ular qatoriga 
quyidagilar kiradi: 
1. Didaktik qonuniyatlar. 
2. Gnoseologik qonuniyatlar. 
3. Psixologik qonuniyatlar. 
4. Kibernetik qonuniyatlar. 
5. Sotsiologik qonuniyatlar. 
6. Tashkiliy qonuniyatlar. 
Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o'quv jarayonining umumiy 
maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini 
belgilovchi boshlang'ich qoidalardir. 
Tamoyil (yunoncha «prinsipium») - biror-bir nazariyaning asosi, negizi, asosiy 
boshlang'ich 
qoidasi; 
boshqaruvchi 
g'oya, 
faoliyatning 
asosiy 
qoidasi; 
umumlashtirilgan talab. 
Ta'lim qonuniyatlari va tamoyillarining shakllanish tarixi. Ibtidoiy jamiyatda 
insoniyat o'sib kelayotgan avlodga mavjud bilimlarni uzatish asosida amaliy bilimlari 
Ilmiybaza.uz amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari darajasi. 2. Ta'lim mazmuni quyidagilarga bog'liq: ta'limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur'ati, o'quvchilaming yoshi imkoniyatlari, ta'lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi, shuningdek, o'quv yurtining moddiy-texnik va iqtisodiy imkoniyatlari. 3. Ta'lim sifati (samaradorligi) quyidagilarga bog'liq: avvalgi bosqich mahsuldorligi va mazkur bosqichda erishilgan natijalar, o'rganilayotgan material xususiyati va hajmi, o'quvchilarga tashkiliy-pedagogik ta'sir ko'rsatish hamda o'quvchilaming bilim olishga qobiliyatlari va ta'lim vaqti. 4. Ta'lim metodlari samaradorligi quyidagilarga bog'liq: metodlarni qo'llashda bilimlari va ko'nikmalari, ta'lim maqsadi, ta'lim mazmuni, o'quvchilaming yoshi, ta'lim olish imkoniyatlari, moddiy-texnik ta'minot hamda o'quv jarayonini tashkil etish. Ta'limni boshqarish mahsuldorligi quyidagilarga bog’liq: ta'lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va tuzatish, ta'sir ko'rsatishlarning asoslanganliligi. 5. Ta'limni rag'batlantirish samaradorligi quyidagilarga bog'liq: ta'limning ichki rag'batlari (sabablari) hamda tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik) rag'batlari. Zamonaviy fanga aniq qonuniyatlarning ko'plab soni ma'lumdir. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: 1. Didaktik qonuniyatlar. 2. Gnoseologik qonuniyatlar. 3. Psixologik qonuniyatlar. 4. Kibernetik qonuniyatlar. 5. Sotsiologik qonuniyatlar. 6. Tashkiliy qonuniyatlar. Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o'quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini belgilovchi boshlang'ich qoidalardir. Tamoyil (yunoncha «prinsipium») - biror-bir nazariyaning asosi, negizi, asosiy boshlang'ich qoidasi; boshqaruvchi g'oya, faoliyatning asosiy qoidasi; umumlashtirilgan talab. Ta'lim qonuniyatlari va tamoyillarining shakllanish tarixi. Ibtidoiy jamiyatda insoniyat o'sib kelayotgan avlodga mavjud bilimlarni uzatish asosida amaliy bilimlari  
Ilmiybaza.uz 
 
asta-sekin shakllangan. O'sha davrdayoq ta'lim amaliy qoidalari ishlab chiqilgan va 
avloddan-avlodga uzatib kelingan. 
Antik davrda asosan ajdodlar tajribasi an'analar tarzida umumlashtirilib, amaliy 
ta'lim masalalari hal etilgan. Platon va Aristotellar tavsiya hamda qoidalar to'plami 
ko'rinishida amaliyotiy ta'lim mohiyatini umumlashtirishga uringanlar. 
Sharqdagi Uyg'onish davrida (IX-XI asrlar) arab, musulmon madaniyatining 
Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va ma'naviy madaniyati bilan 
birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha svnkretismos - birlashish. yaxlitlik. 
qo'shilish) madanivat birlashgan turi yuzaga kelgan. Allomalar Muhammad al-
Xorazmiy (787-850-yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950-yillar), Al-Kindiy (800-
870-yillar), Abu Rayhon Beruniy (973—1050-yillar), Abu Ali ibn Sino (980— 
1037-yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur bo'ldilar. Bu 
madaniyatning asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida 
joylashgan. Sharq mutafakkirlari o'z asarlarida ta'lim usullari, qoidalari, tamoyillari, 
metodlari va shakllari asosida ta'lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq 
ta'lim masalalari bilan ular maxsus va izchil shug'ullanmaganliklari bois maxsus 
didaktik nazariya yaratilmadi. Ta'limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga 
o'rgatish san'ati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan 
ilgari surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham 
qo'llanilmoqda. 
Quyidagi jadvaldan Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr 
Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sa'diy, 
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta'limning ilmiyligi. ongliligi. 
ko'rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi. moslashuvchanligi va 
mustaqilligi, 
shuningdek. 
bolaning 
individual 
xususiyatlari, 
lavoqati 
va 
qobiliyatlarini hisobga olish, ta'limni insonparvarlashtirish kabi qoida va 
tamoyillarni ifoda etib berganlari anglanadi. 
XVII 
asrda, 
pedagogika 
amaliy 
tabiatshunoslik 
sifatida 
biologiya 
qonuniyatlariga bo'ysunishi e'tirof etilgan. Pedagogikani tubdan qayta qurishni chex 
olimi Ya.A.Komenskiy va ingliz pedagogi Djon Lokk amalga oshirdilar. 
Ular pedagogik qonunlarining quyidagi uch jihatiga ko'ra guruhlaganlar: 
1. Itimoiy-tarixiy. 
Ilmiybaza.uz asta-sekin shakllangan. O'sha davrdayoq ta'lim amaliy qoidalari ishlab chiqilgan va avloddan-avlodga uzatib kelingan. Antik davrda asosan ajdodlar tajribasi an'analar tarzida umumlashtirilib, amaliy ta'lim masalalari hal etilgan. Platon va Aristotellar tavsiya hamda qoidalar to'plami ko'rinishida amaliyotiy ta'lim mohiyatini umumlashtirishga uringanlar. Sharqdagi Uyg'onish davrida (IX-XI asrlar) arab, musulmon madaniyatining Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va ma'naviy madaniyati bilan birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha svnkretismos - birlashish. yaxlitlik. qo'shilish) madanivat birlashgan turi yuzaga kelgan. Allomalar Muhammad al- Xorazmiy (787-850-yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950-yillar), Al-Kindiy (800- 870-yillar), Abu Rayhon Beruniy (973—1050-yillar), Abu Ali ibn Sino (980— 1037-yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur bo'ldilar. Bu madaniyatning asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida joylashgan. Sharq mutafakkirlari o'z asarlarida ta'lim usullari, qoidalari, tamoyillari, metodlari va shakllari asosida ta'lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq ta'lim masalalari bilan ular maxsus va izchil shug'ullanmaganliklari bois maxsus didaktik nazariya yaratilmadi. Ta'limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga o'rgatish san'ati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan ilgari surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham qo'llanilmoqda. Quyidagi jadvaldan Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sa'diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta'limning ilmiyligi. ongliligi. ko'rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi. moslashuvchanligi va mustaqilligi, shuningdek. bolaning individual xususiyatlari, lavoqati va qobiliyatlarini hisobga olish, ta'limni insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarni ifoda etib berganlari anglanadi. XVII asrda, pedagogika amaliy tabiatshunoslik sifatida biologiya qonuniyatlariga bo'ysunishi e'tirof etilgan. Pedagogikani tubdan qayta qurishni chex olimi Ya.A.Komenskiy va ingliz pedagogi Djon Lokk amalga oshirdilar. Ular pedagogik qonunlarining quyidagi uch jihatiga ko'ra guruhlaganlar: 1. Itimoiy-tarixiy.  
Ilmiybaza.uz 
 
2. Tabiiy-tarixiy. 
3. Psixologik. 
Keyinchalik bir guruh ilg'or pedagoglar umumiy tamoyillar bilan 
qanoatlanmay, didaktik qonuniyatlarini ifoda etishga uringanlar. Xususan, 
Ya.A.Komenskiy didaktikaning tematik belgilariga ko'ra guiuhlangan quyidagi 
qoidalar tizimini ilgari surdi: 
1.«Ta'lim va oson o'qishning asosiy qoidalari» («Buyuk didaktika» -XVII bob); 
2.«Tabiiy o'qish va ta'limning asosiy qoidalari»; «Fanlarga o'qitish san'atining to'qqiz 
qoidasi» (XX bob) va boshqalar. Dsterveg tomonidan asoslangan qoidalar soni 33 ta 
bo'lib, ular muayyan loyihalarga taalluqli ekanligiga ko'ra guruhlarga ajratadi 
(birinchi guruh - o'qituvchiga nisbatan, ikkinchisi - dars tashkil etilayotgan fanga 
nisbatan, uchinchisi — o'quvchiga nisbatan va hokazolar tarzida). Shu bilan birga 
Disterveg mazkur qoidalarning ayrimlarini qonunlar ham deb ataydi. 
Ta'lim tamoyillari. Didaktik tamoyillar (didaktika tainoyillari) o'quv 
jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga ko'ra tashkil etiluvchi ta'lim 
jarayonining tashkiliy shakl va metodlari, asosiy qoidalari mohiyatini belgilovchi 
mazmundir. Ta'lim tamoyillarida ta'limning aniq, tarixiy tajribaga asoslanuvchi 
me'yoriy asoslari (qoidalari) o'z ifodasini topgan. Ta'lim tamoyillarini bilish o'quv 
jarayonini uning qonuniyatlari asosida tashkil etish, uning maqsadlarini asosli 
ravishda belgilash va o'quv materialining mazmunini tanlab olish, maqsadga 
muvofiq ta'lim shakli va metodlarini tanlash imkonini beradi. Shu bilan birga bu 
tamoyillar o'qituvchilar va o'quvchilarga yaxlit jarayonning bosqichlariga amal 
qilish, o'zaro aloqalar va hamkorlikni amalga oshirishga imkon beradi. 
Ta'lim tamoyillari o'zida tarixiylik xususiyatini namoyon etadi. Ta'lim 
nazariyasi va amaliyoti rivojlanib borgani, ta'lim jarayonining yangi qonuniyatlari 
kashf etilishi bilan ta'limning yangi tamoyillari ham shakllanadi, eski ko'rinishlari 
o'zgaradi. Bu ishlar bugungi kunda ham davom etadi. O'qitish va tarbiyalash 
qonuniyatlarini aks ettiradigan yaxlit pedagogik jarayonning umumiy tamoyillarini 
keltirib chiqarishga urinishlar ko'zga tashlanmoqda. 
Tamoyillar ta'lim jarayonining mohiyati, qoidalar esa uning alohida 
tomonlarini aks ettiradi. 
Ta'limni mazmunli va tashkiliy-netodik tamoyillaridan tashkil topgan tizim 
Ilmiybaza.uz 2. Tabiiy-tarixiy. 3. Psixologik. Keyinchalik bir guruh ilg'or pedagoglar umumiy tamoyillar bilan qanoatlanmay, didaktik qonuniyatlarini ifoda etishga uringanlar. Xususan, Ya.A.Komenskiy didaktikaning tematik belgilariga ko'ra guiuhlangan quyidagi qoidalar tizimini ilgari surdi: 1.«Ta'lim va oson o'qishning asosiy qoidalari» («Buyuk didaktika» -XVII bob); 2.«Tabiiy o'qish va ta'limning asosiy qoidalari»; «Fanlarga o'qitish san'atining to'qqiz qoidasi» (XX bob) va boshqalar. Dsterveg tomonidan asoslangan qoidalar soni 33 ta bo'lib, ular muayyan loyihalarga taalluqli ekanligiga ko'ra guruhlarga ajratadi (birinchi guruh - o'qituvchiga nisbatan, ikkinchisi - dars tashkil etilayotgan fanga nisbatan, uchinchisi — o'quvchiga nisbatan va hokazolar tarzida). Shu bilan birga Disterveg mazkur qoidalarning ayrimlarini qonunlar ham deb ataydi. Ta'lim tamoyillari. Didaktik tamoyillar (didaktika tainoyillari) o'quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga ko'ra tashkil etiluvchi ta'lim jarayonining tashkiliy shakl va metodlari, asosiy qoidalari mohiyatini belgilovchi mazmundir. Ta'lim tamoyillarida ta'limning aniq, tarixiy tajribaga asoslanuvchi me'yoriy asoslari (qoidalari) o'z ifodasini topgan. Ta'lim tamoyillarini bilish o'quv jarayonini uning qonuniyatlari asosida tashkil etish, uning maqsadlarini asosli ravishda belgilash va o'quv materialining mazmunini tanlab olish, maqsadga muvofiq ta'lim shakli va metodlarini tanlash imkonini beradi. Shu bilan birga bu tamoyillar o'qituvchilar va o'quvchilarga yaxlit jarayonning bosqichlariga amal qilish, o'zaro aloqalar va hamkorlikni amalga oshirishga imkon beradi. Ta'lim tamoyillari o'zida tarixiylik xususiyatini namoyon etadi. Ta'lim nazariyasi va amaliyoti rivojlanib borgani, ta'lim jarayonining yangi qonuniyatlari kashf etilishi bilan ta'limning yangi tamoyillari ham shakllanadi, eski ko'rinishlari o'zgaradi. Bu ishlar bugungi kunda ham davom etadi. O'qitish va tarbiyalash qonuniyatlarini aks ettiradigan yaxlit pedagogik jarayonning umumiy tamoyillarini keltirib chiqarishga urinishlar ko'zga tashlanmoqda. Tamoyillar ta'lim jarayonining mohiyati, qoidalar esa uning alohida tomonlarini aks ettiradi. Ta'limni mazmunli va tashkiliy-netodik tamoyillaridan tashkil topgan tizim  
Ilmiybaza.uz 
 
sifatida e'tirof etish mumkin: 
I. Ta'limninfi mazmunli tamoyillari. Ular ta'lim mazmunini tanlash bilan 
bog'liq bo'lgan qonuniyatlarni aks ettiradi va quyidagi g'oyalarni ifodalaydi: 
—fuqarolik; 
—ilmiyligi; 
—tarbiyalovchi ta'lim; 
—fundamentalligi va amaliy yo'nalganligi (ta'limning hayot bilan, nazariyaning 
amaliyot bilan bog'liqligi); 
—tabiat bilan uyg'unligi; 
—madaniyat bilan uyg'unligi; 
—insonparvarligi. 
Fuqarolik tamoyili. Unga ko'ra ta'lim mazmunini, shaxsning subyektivligini 
rivojlantirish, lining ma'naviyligi va ijtimoiy yctukligiga yo'naltirishda namoyon 
bo'lishi kerak. U ta'lim mazmunini insonparvarlashtirishni nazarda tutadi va 
fuqarolikni anglash, O'zbekiston Respublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzilishi 
haqidagi tasavvurlar tizimi, o'zbek xalqi madaniyati psixologik xususiyatlari, lining 
mentalitet xususiyatlari, milliy siyosati va madaniyati kabi dolzarb masalalar haqidagi 
tasavvurlarining shakllanishi bilan bog'liq. 
Ta'limning ilmivligi tamoyili ta'lim mazmunini zamonaviy fan va texnika 
rivojlanish darajasi, jahon sivilizatsiyasi to'plagan tajribaga mos kelishini ifodalaydi. 
Bu tamoyil ta'lim vaqtida va o'qishdan tashqari vaqtda amalga oshiriladigan ta'lim 
mazmuni o'quvchilarni obyektiv ilmiy dalillar, hodisalar, qonunlar, zamonaviy 
yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ochib berishga yaqinlashtirib, u yoki bu sohaning 
asosiy nazariya yoki konsepsiyalari bilan tanishtirishga yo'naltirilgan bo'lishini talab 
etadi. 
Ta'limning; tarbivalovchilik tamoyili yaxlit pedagogik jarayonda ta'lim va 
tarbiyaning birligi qonuniyatlariga tayanadi. Bu tamoyil ta'lim jarayonida barkamol 
rivojlangan shaxsni shakllantirishni ko'zda tutadi. Ta'lim jarayonida tarbiyalashning 
samarali 
kechishi 
shaxsning 
intellektual 
rivojlanishi, 
birinchi 
navbatda, 
o'quvchilarning qiziqishlari, idrok etish hamda individual qobiliyatlarining hisobga 
olinishi bilan bog'liq. 
Ta'limning fundamentalligi va amaliy vo'nalganligi tamovili umumiy o'rta ta'lim 
Ilmiybaza.uz sifatida e'tirof etish mumkin: I. Ta'limninfi mazmunli tamoyillari. Ular ta'lim mazmunini tanlash bilan bog'liq bo'lgan qonuniyatlarni aks ettiradi va quyidagi g'oyalarni ifodalaydi: —fuqarolik; —ilmiyligi; —tarbiyalovchi ta'lim; —fundamentalligi va amaliy yo'nalganligi (ta'limning hayot bilan, nazariyaning amaliyot bilan bog'liqligi); —tabiat bilan uyg'unligi; —madaniyat bilan uyg'unligi; —insonparvarligi. Fuqarolik tamoyili. Unga ko'ra ta'lim mazmunini, shaxsning subyektivligini rivojlantirish, lining ma'naviyligi va ijtimoiy yctukligiga yo'naltirishda namoyon bo'lishi kerak. U ta'lim mazmunini insonparvarlashtirishni nazarda tutadi va fuqarolikni anglash, O'zbekiston Respublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzilishi haqidagi tasavvurlar tizimi, o'zbek xalqi madaniyati psixologik xususiyatlari, lining mentalitet xususiyatlari, milliy siyosati va madaniyati kabi dolzarb masalalar haqidagi tasavvurlarining shakllanishi bilan bog'liq. Ta'limning ilmivligi tamoyili ta'lim mazmunini zamonaviy fan va texnika rivojlanish darajasi, jahon sivilizatsiyasi to'plagan tajribaga mos kelishini ifodalaydi. Bu tamoyil ta'lim vaqtida va o'qishdan tashqari vaqtda amalga oshiriladigan ta'lim mazmuni o'quvchilarni obyektiv ilmiy dalillar, hodisalar, qonunlar, zamonaviy yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ochib berishga yaqinlashtirib, u yoki bu sohaning asosiy nazariya yoki konsepsiyalari bilan tanishtirishga yo'naltirilgan bo'lishini talab etadi. Ta'limning; tarbivalovchilik tamoyili yaxlit pedagogik jarayonda ta'lim va tarbiyaning birligi qonuniyatlariga tayanadi. Bu tamoyil ta'lim jarayonida barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishni ko'zda tutadi. Ta'lim jarayonida tarbiyalashning samarali kechishi shaxsning intellektual rivojlanishi, birinchi navbatda, o'quvchilarning qiziqishlari, idrok etish hamda individual qobiliyatlarining hisobga olinishi bilan bog'liq. Ta'limning fundamentalligi va amaliy vo'nalganligi tamovili umumiy o'rta ta'lim  
Ilmiybaza.uz 
 
maktablaridayoq o'quvchilar chuqur nazariy va amaliy tayyorgarlikdan o'tadilar. 
Mazkurholat an'anaviy didaktikada ta'limning havot bilan, nazarivaning amalivot 
bilan bog'liqligi kabi ifoda etiladi. 
O'qishda fundamentallik bilimlarning ilmiyligi, to'la va chuqur bo'lishini ko'zda 
tutadi. U odamdan yuksak intellektual salohiyat, fikrlash layoqatining tadqiqotchilik 
ko'rinishda bo'lishi, bilimlarini doimiy ravishda to'ldirib borish istagi va 
maiakaiarini talab etuvchi zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotga asoslangan. 
Fundamental bilimlar aniq bilimlarga qaraganda sekin eskiradi, shuningdek, inson va 
xotirasiga emas, ko'proq uning fikrlash layoqatiga bog'liq bo'ladi. Ta'limning 
fundamentalligi bilimlar mazmunining muntazamligi, nazariy va amaliy jihatdan 
o'zaro nisbatda boiishni talab etadi. 
Ta'limning tabiat bilan uvg'unligi tamovili. Ya.A.Komenskiy o'zining tabiatga 
uyg'un bo'lish g'oyasini ifoda etib, tabiatda hayot bahordan boshlangani kabi ta'lim 
olish jarayoni uchun eng qulay davr bolalik ekanligini ta'kidlaydi. Ertalabki soatlar 
mashg'ulotlarni bajarish uchun juda qulay hisoblanadi. O'quvchilarga ularning yosh 
davrlarini inobatga olgan holda bilimlarning berilishi ushbu bilimlarning ular uchun 
tushunarli bo'lishini ta'minlaydi. Demak, tabiat bilan uyg'unlik g'oyasi asta-sekinlik, 
ketma-ketlik va mustaqil faoliyat kabi ta'lim tamoyilining asosi hisoblanadi. 
O'zbek pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878—1934-yillar) ta'lim va tarbiyani 
yo'lga qo'yishda tabiatga uyg'un bo'lish g'oyasining davomchisi bo'lgan. O'zining 
«Turkiy guliston yohud axloq» nomli asarida bola shaxsining tabiiy 
mukammalligiga ishonch bildiradi. A.Avloniy bola tabiatan go'zallik va 
mehribonlik bilan uyg'unlikda tug'iladi deb yozadi. Allomaning fikricha, ta'lim va 
tarbiyaning vazifasi bola shaxsining rivojlanishi uchun yordam beruvchi sharoitlarni 
yaratishdan iborat. 
Abdulla Avloniy bolani milliy madaniyat, vatanga muhabbat asosida tarbiyalash 
g'oyasining tarafdori bo'lgan, bu xususida allomaning asarlarida quyidagi fikrlar o'z 
ifodasini topgan: «.... odam tug'ilgan va o'sib ulg'aygan shaharni va shu shahar 
joylashgan mamlakatni bu odamning Vatani deb aytadilar. Biz turkistonliklar 
o'zimizning quyoshli diyorimizni jonimizdan ham ortiq yaxshi ko'rishimiz kabi 
arablar o'z Arabistonini, ... eskimoslar esa o'zlarining Shimolini yaxshi ko'radilar» 
deb yozadi. A.Avloniyning fikricha, xalqparvarlikka asoslangan ta'lim va tarbiya 
Ilmiybaza.uz maktablaridayoq o'quvchilar chuqur nazariy va amaliy tayyorgarlikdan o'tadilar. Mazkurholat an'anaviy didaktikada ta'limning havot bilan, nazarivaning amalivot bilan bog'liqligi kabi ifoda etiladi. O'qishda fundamentallik bilimlarning ilmiyligi, to'la va chuqur bo'lishini ko'zda tutadi. U odamdan yuksak intellektual salohiyat, fikrlash layoqatining tadqiqotchilik ko'rinishda bo'lishi, bilimlarini doimiy ravishda to'ldirib borish istagi va maiakaiarini talab etuvchi zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotga asoslangan. Fundamental bilimlar aniq bilimlarga qaraganda sekin eskiradi, shuningdek, inson va xotirasiga emas, ko'proq uning fikrlash layoqatiga bog'liq bo'ladi. Ta'limning fundamentalligi bilimlar mazmunining muntazamligi, nazariy va amaliy jihatdan o'zaro nisbatda boiishni talab etadi. Ta'limning tabiat bilan uvg'unligi tamovili. Ya.A.Komenskiy o'zining tabiatga uyg'un bo'lish g'oyasini ifoda etib, tabiatda hayot bahordan boshlangani kabi ta'lim olish jarayoni uchun eng qulay davr bolalik ekanligini ta'kidlaydi. Ertalabki soatlar mashg'ulotlarni bajarish uchun juda qulay hisoblanadi. O'quvchilarga ularning yosh davrlarini inobatga olgan holda bilimlarning berilishi ushbu bilimlarning ular uchun tushunarli bo'lishini ta'minlaydi. Demak, tabiat bilan uyg'unlik g'oyasi asta-sekinlik, ketma-ketlik va mustaqil faoliyat kabi ta'lim tamoyilining asosi hisoblanadi. O'zbek pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878—1934-yillar) ta'lim va tarbiyani yo'lga qo'yishda tabiatga uyg'un bo'lish g'oyasining davomchisi bo'lgan. O'zining «Turkiy guliston yohud axloq» nomli asarida bola shaxsining tabiiy mukammalligiga ishonch bildiradi. A.Avloniy bola tabiatan go'zallik va mehribonlik bilan uyg'unlikda tug'iladi deb yozadi. Allomaning fikricha, ta'lim va tarbiyaning vazifasi bola shaxsining rivojlanishi uchun yordam beruvchi sharoitlarni yaratishdan iborat. Abdulla Avloniy bolani milliy madaniyat, vatanga muhabbat asosida tarbiyalash g'oyasining tarafdori bo'lgan, bu xususida allomaning asarlarida quyidagi fikrlar o'z ifodasini topgan: «.... odam tug'ilgan va o'sib ulg'aygan shaharni va shu shahar joylashgan mamlakatni bu odamning Vatani deb aytadilar. Biz turkistonliklar o'zimizning quyoshli diyorimizni jonimizdan ham ortiq yaxshi ko'rishimiz kabi arablar o'z Arabistonini, ... eskimoslar esa o'zlarining Shimolini yaxshi ko'radilar» deb yozadi. A.Avloniyning fikricha, xalqparvarlikka asoslangan ta'lim va tarbiya  
Ilmiybaza.uz 
 
yoshlarga vatanparvarlik namunalarini ko'rsatishga undashi kerak. 
Ta'limda insonparvarlik tamoyilini bolaning shaxs sifatidagi qadr-qimmati, 
uning erkinligi hamda baxtli hayot kechirishini ta'minlash, uni rivojlantirishi, ijodiy 
imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishi, unga hayotda o'z o'rnini topishda yordam 
ko'rsatishi va hokazolarni nazarda tutadi. 
«Insonparvarlik» va «odamiylik» so'zlari yunoncha humanus «odamiylik» bir 
so'zdan kelib chiqqan. Insonparvarlik, odamiylik ma'naviy-axloqiy tushunchalardir. 
Insonparvarlik g'oyasi antik davr faylasuflari (Suqrot, Aflotun, Arastu va boshqalar) 
qarashlarida ilk bor ko'zga tashlanadi. Markaziy Osiyoda insonparvarlik g'oyalari 
Sharq Uyg'onish davrida keng rivojlandi. Abu Nasr Forobiyning fikricha, bolani eng 
avval o'qimishli, saxovatli inson qilib tarbiyalash kerak, zero, salbiy nuqsonlar 
bolalikdan paydo bo'ladi. Shu bois oilada tarbiyani yo'lga qo'yishda xato qilmaslik 
zarur. 
O'zbekiston Respublikasida huquqiy, demokratik jamiyat barpo etilayotgan 
mavjud sharoitda uzluksiz ta'lim tizimi oldida barkamol, hartomonlama rivojlangan, 
erkin, mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalash vazifasi turibdi. Mazkur vazifa ta'lim 
va tarbiya jarayonida bolalarga nisbatan insonparvarlik munosabatida bo'lish orqali 
ijobiy hal etiladi. Bolalarga nisbatan insonparvaiiik munosabatida bo'lish ularning 
taqdiri haqida qayg'urish, Lining qobiliyatini ko'ra olish, unga ishonish, 
sliuningdek, bolaning xatoga yo'l qo'yish, shaxsiy nuqtayi nazarga ega bo'lish 
huquqini qadrlashni nazarda tutadi. 
Ta'limning tashkiliy-metodik tamoyillari. Ta'limni tashkil etish metodikasi 
ta'Iim mazmunini shakllantirish kabi erkin tanlanishi mumkin emas. Bu borada 
muayyan ijtimoiy, psixologik va pedagogik talablarni inobatga olish zarur. Bunday 
talablar ta'limning tashkiliy-metodik tamoyillari deb yuritiluvchi tamoyillar 
mazmunida o'z ifodasini topgan: 
—ta'limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi; 
—ta'limda onglilik va ijodiy faollik; 
—ta'limda ko'rgazmalilik; 
—ta'limning samaradorligi va ishonchliligi (mustahkamligi); 
—ta'limning tushunarliligi; 
—guruhli va individual ta'Iim birligi; 
Ilmiybaza.uz yoshlarga vatanparvarlik namunalarini ko'rsatishga undashi kerak. Ta'limda insonparvarlik tamoyilini bolaning shaxs sifatidagi qadr-qimmati, uning erkinligi hamda baxtli hayot kechirishini ta'minlash, uni rivojlantirishi, ijodiy imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishi, unga hayotda o'z o'rnini topishda yordam ko'rsatishi va hokazolarni nazarda tutadi. «Insonparvarlik» va «odamiylik» so'zlari yunoncha humanus «odamiylik» bir so'zdan kelib chiqqan. Insonparvarlik, odamiylik ma'naviy-axloqiy tushunchalardir. Insonparvarlik g'oyasi antik davr faylasuflari (Suqrot, Aflotun, Arastu va boshqalar) qarashlarida ilk bor ko'zga tashlanadi. Markaziy Osiyoda insonparvarlik g'oyalari Sharq Uyg'onish davrida keng rivojlandi. Abu Nasr Forobiyning fikricha, bolani eng avval o'qimishli, saxovatli inson qilib tarbiyalash kerak, zero, salbiy nuqsonlar bolalikdan paydo bo'ladi. Shu bois oilada tarbiyani yo'lga qo'yishda xato qilmaslik zarur. O'zbekiston Respublikasida huquqiy, demokratik jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda uzluksiz ta'lim tizimi oldida barkamol, hartomonlama rivojlangan, erkin, mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalash vazifasi turibdi. Mazkur vazifa ta'lim va tarbiya jarayonida bolalarga nisbatan insonparvarlik munosabatida bo'lish orqali ijobiy hal etiladi. Bolalarga nisbatan insonparvaiiik munosabatida bo'lish ularning taqdiri haqida qayg'urish, Lining qobiliyatini ko'ra olish, unga ishonish, sliuningdek, bolaning xatoga yo'l qo'yish, shaxsiy nuqtayi nazarga ega bo'lish huquqini qadrlashni nazarda tutadi. Ta'limning tashkiliy-metodik tamoyillari. Ta'limni tashkil etish metodikasi ta'Iim mazmunini shakllantirish kabi erkin tanlanishi mumkin emas. Bu borada muayyan ijtimoiy, psixologik va pedagogik talablarni inobatga olish zarur. Bunday talablar ta'limning tashkiliy-metodik tamoyillari deb yuritiluvchi tamoyillar mazmunida o'z ifodasini topgan: —ta'limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi; —ta'limda onglilik va ijodiy faollik; —ta'limda ko'rgazmalilik; —ta'limning samaradorligi va ishonchliligi (mustahkamligi); —ta'limning tushunarliligi; —guruhli va individual ta'Iim birligi;  
Ilmiybaza.uz 
 
—ta'limning o'quvchilar yoshi va individual xususiyatlariga mos kelishi; 
—oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning muvofiqliligi; 
—pedagogik hamkorlik. 
Ta'limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi tamovili bilish bosqichlarining 
obyektivligini anglatadi. 
Izchillik ta'Iim mazmuni, lining shakli va usullari, o'quv jarayoni 
ishtirokchilari bo'lgan subyektlarning o'zaro munosabatlariga taalluqli. U alohida 
partsial (yunoncha partialis — qisman) va xususiy o'quv vaziyatlari, predmet va 
hodisalar o'rtasidagi bog'liqlik, aloqadorlik qonuniyatlarini asta-sekin o'zlashtirish 
asosida ularni yagona yaxlit o'quv jarayoniga birlashtirishga imkon beradi. 
Izchillik ta'Iim jarayonining ma'lum tizim va ketma-ketlik asosida bo'lishini 
nazarda tutadi, zero, murakkab masalalarni oddiy masalalarni o'rganmay turib hal 
etib bo'lmaydi. 
Muntazamlik va ketma-ketlik u yoki bu o'quv materialini o'zlashtirish sur'ati, 
Lining elementlari o'rtasidagi o'zaro mosligini tahlil qilishga imkon beradi. 
Ta'limning muntazamliligi va ketma-ketligi ma'lum fanlar bo'yicha bilim, ko'nikma 
va malakalarini shakllantirish, borliqni yaxlit idrok etish o'rtasidagi qarama-
qarshilikni hal etishga imkon beradi. Ushbu holatlar birinchi navbatda dastur va 
darsliklarni muayyan tizimda yaratish, fanlararo hamda fanlar ichidagi bog'liqlikni 
ta'minlash evaziga namoyon boiadi. 
Onglilik va iiodiv faollik tamovili. Uning asosini fanni o'rganishda muhim 
ahamiyatga ega bo'luvchi qoidalar majmuini shakllantirish tashkil etadi. Bilimlarni 
ongli ravishda o'zlashtirish quyidagi omil va shartlarga bogiiq: ta'Iim motivlari, 
o'quvchilarning faollik darajasi, o'quv-tarbiyaviy jarayonning samarali tashkil 
etilishi, o'qituvchi tomonidan qo'llanuvchi ta'Iim metodlari va vositalarining 
samaradorligi va boshqalar. O'quvchilarning faolliklari reproduktiv va ijodiy 
xarakterga 
ega 
bo'lishi 
mumkin. 
Mazkur 
tamoyil 
o'quvchilarning 
tashabbuskorliklari va mustaqil faoliyatlarini nazarda tutadi. 
Ko'rgazmalilik tamovili ta'Iim jarayonini tashkil etish asosida yotuvchi 
muhim qoidalardan biri hisoblanadi. Ya.A.Komenskiy uni didaktikaning «oltin 
qoidasi» deb atagan. Unga binoan ta'limda inson sezgi organlaridan foydalanish 
kerak. «Agarda biz o'quvchilarda haqiqiy va aniq bilimlar paydo qilishni istasak, 
Ilmiybaza.uz —ta'limning o'quvchilar yoshi va individual xususiyatlariga mos kelishi; —oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning muvofiqliligi; —pedagogik hamkorlik. Ta'limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi tamovili bilish bosqichlarining obyektivligini anglatadi. Izchillik ta'Iim mazmuni, lining shakli va usullari, o'quv jarayoni ishtirokchilari bo'lgan subyektlarning o'zaro munosabatlariga taalluqli. U alohida partsial (yunoncha partialis — qisman) va xususiy o'quv vaziyatlari, predmet va hodisalar o'rtasidagi bog'liqlik, aloqadorlik qonuniyatlarini asta-sekin o'zlashtirish asosida ularni yagona yaxlit o'quv jarayoniga birlashtirishga imkon beradi. Izchillik ta'Iim jarayonining ma'lum tizim va ketma-ketlik asosida bo'lishini nazarda tutadi, zero, murakkab masalalarni oddiy masalalarni o'rganmay turib hal etib bo'lmaydi. Muntazamlik va ketma-ketlik u yoki bu o'quv materialini o'zlashtirish sur'ati, Lining elementlari o'rtasidagi o'zaro mosligini tahlil qilishga imkon beradi. Ta'limning muntazamliligi va ketma-ketligi ma'lum fanlar bo'yicha bilim, ko'nikma va malakalarini shakllantirish, borliqni yaxlit idrok etish o'rtasidagi qarama- qarshilikni hal etishga imkon beradi. Ushbu holatlar birinchi navbatda dastur va darsliklarni muayyan tizimda yaratish, fanlararo hamda fanlar ichidagi bog'liqlikni ta'minlash evaziga namoyon boiadi. Onglilik va iiodiv faollik tamovili. Uning asosini fanni o'rganishda muhim ahamiyatga ega bo'luvchi qoidalar majmuini shakllantirish tashkil etadi. Bilimlarni ongli ravishda o'zlashtirish quyidagi omil va shartlarga bogiiq: ta'Iim motivlari, o'quvchilarning faollik darajasi, o'quv-tarbiyaviy jarayonning samarali tashkil etilishi, o'qituvchi tomonidan qo'llanuvchi ta'Iim metodlari va vositalarining samaradorligi va boshqalar. O'quvchilarning faolliklari reproduktiv va ijodiy xarakterga ega bo'lishi mumkin. Mazkur tamoyil o'quvchilarning tashabbuskorliklari va mustaqil faoliyatlarini nazarda tutadi. Ko'rgazmalilik tamovili ta'Iim jarayonini tashkil etish asosida yotuvchi muhim qoidalardan biri hisoblanadi. Ya.A.Komenskiy uni didaktikaning «oltin qoidasi» deb atagan. Unga binoan ta'limda inson sezgi organlaridan foydalanish kerak. «Agarda biz o'quvchilarda haqiqiy va aniq bilimlar paydo qilishni istasak,  
Ilmiybaza.uz 
 
unda biz umuman hamma narsaga shaxsiy kuzatish va sezib ko'rish bilan ta'limga 
intilishimiz kerak - deb ta'kidlaydi u — agarda qandaydir predmetni baravariga bir 
necha sezgi organlari bilan qabul qilish mumkin bo'lsa, mayli ular baravariga bir 
necha sezgilari bilan o'rganilsin. 
Tajribalar asosida o'rganilayotgan narsani namoyish etish va jarayon mohiyatini 
hikoya qilib berish o'zlashtirish darajasini birmuncha oshiradi. Xususan, 
axborotlarni eshitib qabul qilish samarasi 15 foiz, ko'rib qabul qilish esa — 25 foizni 
tashkil etadi. Ta'Iim jarayonida, ularni bir vaqtda ishtirok etishi natijasida 
ma'lumotlarni qabul qilish samaradorligi 65 foizgacha ortadi. 
Ko'rgazmalilikdan o'quv jarayoni barcha bosqichlarida foydalanish mumkin: 
yangi materialni o'zlashtirish, uni mustahkamlash, mashqlarni tashkil qilish hamda 
o'quvchilarning dastur materiallarini o'zlashtirishlarini tekshirish va baholashda. 
Ta'limning samaradorligi va ishonchliligi tamoyili. An'anaviy didaktikada u 
mustahkamlik tamovili kabi ifoda etiladi. Agarda o'qitish jarayoni ta'Iim 
maqsadlariga erishishni ta'minlamasa, u holda ushbu jarayonni tashkil etish 
zaruriyati yuzaga kelmaydi. Shu bois ta'Iim samarali, shuningdek, rivojlantiruvchi 
va tarbiyalovchi xususiyatga ega bo'lishi kerak. 
Ta'limning ishonchliligi va mustahkamliligini ta'minlash uchun o'quvchilar 
o'qish jarayonida o'quv-o'rganish harakatlarining quyidagi to'la siklini o'zlashtira 
olishlari zarur: o'rganilayotgan materiallarni dastlabki qabul qilish, uni chuqurroq 
anglab vetish, eslab qolish, o'zlashtirilgan bilimlarini qo'llash bo'yicha ma'lum 
faoliyatni amalga oshirish. ularni takrorlash va tizimlashtirish. 
Ta'limning chuqurligi va mustahkamligi talabi didaktikada an'anaviy 
hisoblanadi va u yuzakilikka qarama-qarshi qo'yiladi. Chuqur, mustahkam bilimning 
asosiv belgisi eng fundamental g'oyalar, qoidalar, tushuncha, kategoriyalarni 
tushunish, chuqur o'zlashtirish, o'rganilayotgan materiallar mazmunini puxta 
anglashdan iborat. 
Ta'limning tushunarliligi tamovili o'quvchilarning mavjud imkoniyatlarini 
hisobga olish, jismoniy va psixik sog'lig'iga yomon ta'sir etuvchi intellektual va 
emotsional qiyinchiliklardan voz kechishni talab etadi. Ta'limning tushunarli bo'lishi 
o'quvchilarning yoshi, bilish imkoniyatlarini hisobga olib o'qishning mazmunini 
to'g'ri aniqlash demakdir, ya'ni, har bir o'quv fani bo'yicha o'quvchilar egallab olishi 
Ilmiybaza.uz unda biz umuman hamma narsaga shaxsiy kuzatish va sezib ko'rish bilan ta'limga intilishimiz kerak - deb ta'kidlaydi u — agarda qandaydir predmetni baravariga bir necha sezgi organlari bilan qabul qilish mumkin bo'lsa, mayli ular baravariga bir necha sezgilari bilan o'rganilsin. Tajribalar asosida o'rganilayotgan narsani namoyish etish va jarayon mohiyatini hikoya qilib berish o'zlashtirish darajasini birmuncha oshiradi. Xususan, axborotlarni eshitib qabul qilish samarasi 15 foiz, ko'rib qabul qilish esa — 25 foizni tashkil etadi. Ta'Iim jarayonida, ularni bir vaqtda ishtirok etishi natijasida ma'lumotlarni qabul qilish samaradorligi 65 foizgacha ortadi. Ko'rgazmalilikdan o'quv jarayoni barcha bosqichlarida foydalanish mumkin: yangi materialni o'zlashtirish, uni mustahkamlash, mashqlarni tashkil qilish hamda o'quvchilarning dastur materiallarini o'zlashtirishlarini tekshirish va baholashda. Ta'limning samaradorligi va ishonchliligi tamoyili. An'anaviy didaktikada u mustahkamlik tamovili kabi ifoda etiladi. Agarda o'qitish jarayoni ta'Iim maqsadlariga erishishni ta'minlamasa, u holda ushbu jarayonni tashkil etish zaruriyati yuzaga kelmaydi. Shu bois ta'Iim samarali, shuningdek, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi xususiyatga ega bo'lishi kerak. Ta'limning ishonchliligi va mustahkamliligini ta'minlash uchun o'quvchilar o'qish jarayonida o'quv-o'rganish harakatlarining quyidagi to'la siklini o'zlashtira olishlari zarur: o'rganilayotgan materiallarni dastlabki qabul qilish, uni chuqurroq anglab vetish, eslab qolish, o'zlashtirilgan bilimlarini qo'llash bo'yicha ma'lum faoliyatni amalga oshirish. ularni takrorlash va tizimlashtirish. Ta'limning chuqurligi va mustahkamligi talabi didaktikada an'anaviy hisoblanadi va u yuzakilikka qarama-qarshi qo'yiladi. Chuqur, mustahkam bilimning asosiv belgisi eng fundamental g'oyalar, qoidalar, tushuncha, kategoriyalarni tushunish, chuqur o'zlashtirish, o'rganilayotgan materiallar mazmunini puxta anglashdan iborat. Ta'limning tushunarliligi tamovili o'quvchilarning mavjud imkoniyatlarini hisobga olish, jismoniy va psixik sog'lig'iga yomon ta'sir etuvchi intellektual va emotsional qiyinchiliklardan voz kechishni talab etadi. Ta'limning tushunarli bo'lishi o'quvchilarning yoshi, bilish imkoniyatlarini hisobga olib o'qishning mazmunini to'g'ri aniqlash demakdir, ya'ni, har bir o'quv fani bo'yicha o'quvchilar egallab olishi  
Ilmiybaza.uz 
 
zarur bo'lgan bilim, amaliy ko'nikma va malakalari hajmini to'g'ri aniqlashdir. Bu 
tamoyil o'quv jarayonini o'quvchilarda qiyinchiliklarni yengish istagini hosil qiluvchi 
va shaxsiy muvaffaqiyatlarining natijalaridan quvonish tuyg'usini yuzaga keltirishga 
yo'naltirilganligini ifodalaydi. Bu bolalarda ko'zga tashlanuvchi qattiq hayajonlanish, 
shuningdek, o'quv masalalarini yechishdagi ishonchsizlikni yo'qotishga yordam 
beradi. 
Guruhli va individual ta'limning birligi tamovili shaxsning, bir tomondan 
atrofdagilar bilan munosabatda boiish, ijtimoiy aloqalarni yo'lga qo'yishga intilishi, 
ikkinchi tomondan esa, yakka holda ta'lim olishga bo'lgan xohishini aks ettirishga 
xizmat qiladi. Muomala faoliyatning alohida turi bo'lib, uni tashkil etish jarayonida 
boshqalar haqidagi tasavvur va tushuncha yuzaga keladi. Atrofdagilar bilan 
munosabatni yo'lga qo'yish o'zaro aloqalarning hosil bo'lishi va rivojlanishini, 
alohida bo'lish esa shaxsning ijtimoiylashuvi hamda rivojlanishini ta'minlaydi. 
An'anaviy ta'lim o'z mohiyatiga ko'ra guruhli hisoblanadi, zero, u 30-40 nafar 
o'quvchilardan iborat o'quv guruh (yoki sinf)larida tashkil etiladi. 100-200 nafar 
talabalardan iborat kurslarda esa ta'limga sarflanadigan harakatlarni kamaytirish 
maqsadida ma'ruzalar o'qish tashkil etiladi. Guruhli ta'lim munozara, muzokara 
tashkil etish uchun qulay sharoitga ega bo'lib, o'quv masalalarini yechishning eng 
samarali yo'llarini birgalikda izlashni ta'minlaydi, o'zaro yordam ko'rsatish uchun 
sharoit yaratadi, o'quvchilarning mas'uliyat hissini oshiradi. O'quv muvssasalarida 
guruhli ta'limni tashkil etish jamoani shakllantirishning asosiy shakli sanaladi. 
Ta'limning o'quvchilarning voshi va individual xususivatlariga mos kelishi tamoyiii 
o'quvchilarning yoshiga ko'ra va individual yondashuvni anglatadi. 
Yoshiga muvofiq vondashish o'quvchilarning psixik xususiyatlari, shaxsiy 
rivojlanganlik darajasi, ma'naviy-axloqiy sifatlari, ijtimoiy yetukligini baholay olishni 
nazarda tutadi. Agarda qo'yilayotgan talablar yoki ta'limning tashkiliy tuzilishi 
o'quvchilarning yoshi imkoniyatlaridan ortda qolsa yoki ilgarilab ketsa, o'quv 
faoliyatining samarasi pasayadi. Individual yondashish o'quvchilarning murakkab 
ichki dunyosini o'rganish, yuzaga kelgan munosabatlar tizimini tahlil qilish va shaxs 
shakllanishi sodir bo'ladigan ko'p turdagi sharoitlarni aniqlashni talab etadi. 
Oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning birgaligi tamovili 
pedagog tarbiyalanuvchini shaxs sifatida hurmat qilishi zarur. Oqilona talabchanlik 
Ilmiybaza.uz zarur bo'lgan bilim, amaliy ko'nikma va malakalari hajmini to'g'ri aniqlashdir. Bu tamoyil o'quv jarayonini o'quvchilarda qiyinchiliklarni yengish istagini hosil qiluvchi va shaxsiy muvaffaqiyatlarining natijalaridan quvonish tuyg'usini yuzaga keltirishga yo'naltirilganligini ifodalaydi. Bu bolalarda ko'zga tashlanuvchi qattiq hayajonlanish, shuningdek, o'quv masalalarini yechishdagi ishonchsizlikni yo'qotishga yordam beradi. Guruhli va individual ta'limning birligi tamovili shaxsning, bir tomondan atrofdagilar bilan munosabatda boiish, ijtimoiy aloqalarni yo'lga qo'yishga intilishi, ikkinchi tomondan esa, yakka holda ta'lim olishga bo'lgan xohishini aks ettirishga xizmat qiladi. Muomala faoliyatning alohida turi bo'lib, uni tashkil etish jarayonida boshqalar haqidagi tasavvur va tushuncha yuzaga keladi. Atrofdagilar bilan munosabatni yo'lga qo'yish o'zaro aloqalarning hosil bo'lishi va rivojlanishini, alohida bo'lish esa shaxsning ijtimoiylashuvi hamda rivojlanishini ta'minlaydi. An'anaviy ta'lim o'z mohiyatiga ko'ra guruhli hisoblanadi, zero, u 30-40 nafar o'quvchilardan iborat o'quv guruh (yoki sinf)larida tashkil etiladi. 100-200 nafar talabalardan iborat kurslarda esa ta'limga sarflanadigan harakatlarni kamaytirish maqsadida ma'ruzalar o'qish tashkil etiladi. Guruhli ta'lim munozara, muzokara tashkil etish uchun qulay sharoitga ega bo'lib, o'quv masalalarini yechishning eng samarali yo'llarini birgalikda izlashni ta'minlaydi, o'zaro yordam ko'rsatish uchun sharoit yaratadi, o'quvchilarning mas'uliyat hissini oshiradi. O'quv muvssasalarida guruhli ta'limni tashkil etish jamoani shakllantirishning asosiy shakli sanaladi. Ta'limning o'quvchilarning voshi va individual xususivatlariga mos kelishi tamoyiii o'quvchilarning yoshiga ko'ra va individual yondashuvni anglatadi. Yoshiga muvofiq vondashish o'quvchilarning psixik xususiyatlari, shaxsiy rivojlanganlik darajasi, ma'naviy-axloqiy sifatlari, ijtimoiy yetukligini baholay olishni nazarda tutadi. Agarda qo'yilayotgan talablar yoki ta'limning tashkiliy tuzilishi o'quvchilarning yoshi imkoniyatlaridan ortda qolsa yoki ilgarilab ketsa, o'quv faoliyatining samarasi pasayadi. Individual yondashish o'quvchilarning murakkab ichki dunyosini o'rganish, yuzaga kelgan munosabatlar tizimini tahlil qilish va shaxs shakllanishi sodir bo'ladigan ko'p turdagi sharoitlarni aniqlashni talab etadi. Oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning birgaligi tamovili pedagog tarbiyalanuvchini shaxs sifatida hurmat qilishi zarur. Oqilona talabchanlik  
Ilmiybaza.uz 
 
maqsadga muvofiq bo'lsa, ta'lim-tarbiya jarayoni, shaxsning to'liq va barkamol 
rivojlanishini ta'minlay olsa samarasi ancha yuqori bo'ladi. O'quvchilarga nisbatan 
talabchanlik ularni tartibli, intizomli bo'lish, burchlarni o'z vaqtida bajarish 
ko'nikmalariga ega bo'lishlarini ta'minlashi lozim. Shaxsga hurmat insondagi ijobiy 
xislatlarga tayanishni ko'zda tutadi. 
Hamkorlik tamovili ta'lim jarayonida shaxsning ustuvor mavqeini ta'minlash, 
uning o'z-o'zini anglashini anglatadi. Bu tamoyil o'zaro munosabatlar jarayonida 
subyektlar o'rtasidagi aloqalarning dialog shakli, shaxslararo munosabatlar 
mazmunida esa empatiya (yunoncha «empathlia» — birgalikda tashvishlanish, 
ya'ni, boshqa odamning tashvishlarini tushunish)ning ustunligiga erishishni talab 
etadi. 
Ta'lim tushunchasining mazmuni, mohiyati va tarixiy xususiyatlari. 
Ta'lim o'quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning bilish 
qobiliyatlarini o'stirish, ularning amaliy ko'nikma, malakalari va dunyoqarashini 
shakllantirishga yo'naltirilgan jarayon bo'lib, ushbu tushuncha negizida shaxsning 
tanqidiy fikrlashi, yaratishi, borliqda sodir boiayotgan hodisalarni o'zaro aloqadorlik 
nuqtayi nazaridan baholay olishi ham aks etadi. 
Ta'lim tushunchasi, shuningdek, ajdodlar tomonidan to'plangan ijtimoiy 
ahamiyatli tajribalarning avlodlarga doimiy uzatilishini ta'minlovchi tizimli jarayoni 
ham sanaladi.. 
Shaxsni ijtimoiylashtirish uni jamiyat tomonidan tan olingan xulq-atvor 
me'yorlari, bilim hamda qadriyatlartizimini o'zlashtirishdan iborat ijtimoiy hayotga 
jalb etish jarayonidir. 
Ta'lim mazmuni tizimlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalar, qarashlar, 
ishonchlar to'plami, o'quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish natijasida erishilgan 
amaliy tayyorgarlikning ma'lum darajasi bilan belgilanadi. 
Ta'lim mazmunining asosiy tarkibiy qismlaridan bin bo'lgan bilimlar muhim 
ijtimoiy qadriyat ham sanaladi. U individning ijtimoiylashishi, odamning sotsium 
(ijtimoiy muhit)ga kirishiga yordam beradi. O'tgan asrda ta'lim mazmunini 
siyosiylashtirishga, urinishga qaratilgan harakatlarning yuzaga kelganligi uning 
mazmunini belgilashda ekstensiv vondashish (miqdoriy — sonini ko'paytirish) 
yetakchi o'rin egalladi. Natijada ta'lim mazmuni o'quv fanlari sonining doimiy ortib 
Ilmiybaza.uz maqsadga muvofiq bo'lsa, ta'lim-tarbiya jarayoni, shaxsning to'liq va barkamol rivojlanishini ta'minlay olsa samarasi ancha yuqori bo'ladi. O'quvchilarga nisbatan talabchanlik ularni tartibli, intizomli bo'lish, burchlarni o'z vaqtida bajarish ko'nikmalariga ega bo'lishlarini ta'minlashi lozim. Shaxsga hurmat insondagi ijobiy xislatlarga tayanishni ko'zda tutadi. Hamkorlik tamovili ta'lim jarayonida shaxsning ustuvor mavqeini ta'minlash, uning o'z-o'zini anglashini anglatadi. Bu tamoyil o'zaro munosabatlar jarayonida subyektlar o'rtasidagi aloqalarning dialog shakli, shaxslararo munosabatlar mazmunida esa empatiya (yunoncha «empathlia» — birgalikda tashvishlanish, ya'ni, boshqa odamning tashvishlarini tushunish)ning ustunligiga erishishni talab etadi. Ta'lim tushunchasining mazmuni, mohiyati va tarixiy xususiyatlari. Ta'lim o'quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning bilish qobiliyatlarini o'stirish, ularning amaliy ko'nikma, malakalari va dunyoqarashini shakllantirishga yo'naltirilgan jarayon bo'lib, ushbu tushuncha negizida shaxsning tanqidiy fikrlashi, yaratishi, borliqda sodir boiayotgan hodisalarni o'zaro aloqadorlik nuqtayi nazaridan baholay olishi ham aks etadi. Ta'lim tushunchasi, shuningdek, ajdodlar tomonidan to'plangan ijtimoiy ahamiyatli tajribalarning avlodlarga doimiy uzatilishini ta'minlovchi tizimli jarayoni ham sanaladi.. Shaxsni ijtimoiylashtirish uni jamiyat tomonidan tan olingan xulq-atvor me'yorlari, bilim hamda qadriyatlartizimini o'zlashtirishdan iborat ijtimoiy hayotga jalb etish jarayonidir. Ta'lim mazmuni tizimlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalar, qarashlar, ishonchlar to'plami, o'quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish natijasida erishilgan amaliy tayyorgarlikning ma'lum darajasi bilan belgilanadi. Ta'lim mazmunining asosiy tarkibiy qismlaridan bin bo'lgan bilimlar muhim ijtimoiy qadriyat ham sanaladi. U individning ijtimoiylashishi, odamning sotsium (ijtimoiy muhit)ga kirishiga yordam beradi. O'tgan asrda ta'lim mazmunini siyosiylashtirishga, urinishga qaratilgan harakatlarning yuzaga kelganligi uning mazmunini belgilashda ekstensiv vondashish (miqdoriy — sonini ko'paytirish) yetakchi o'rin egalladi. Natijada ta'lim mazmuni o'quv fanlari sonining doimiy ortib  
Ilmiybaza.uz 
 
borish hisobiga kengaytirildi, ta'lim jarayonida tayyor bilimlarni berish asosida, 
o'quvchilarda bilim, ko'nikma va malakalarini shakllantirishga e'tibor qaratilib, 
o'quvchi shaxsini rivojlantirish masalasi o'z yechimini topmadi. 
So'nggi yillarda, ta'limni insonparvarlashtirish yo'lida, ta'lim mazmunini 
aniqlashda shaxsga-yo'naltirilgan yondashuv asosiy o'rinni egallay boshladi. Bunday 
yondashish V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lerner, M.N.Skatkin (Rossiya); M.Ochilova, 
N.N.Azizxo'jayeva, 
N.Sayidahmedov, 
F.R.Yuzlikayev 
(O'zbekiston)larning 
ishlarida o'z aksini topdi. 
Masalan, V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lernerlar ta'lim mazmuni deganda shaxsni har 
tomonlama rivojlantirishni ta'minlovchi pedagogik bilim, ko'nikma va malakalar 
to'plami, ijodiy faoliyat tajribasi hamda emotsional-irodaviy munosabat tajribasini 
tushunadilar. 
Demak, shaxsga yo'naltirilgan yondashishga muvofiq ta'lim mazmuni 
mohiyatini aniqlashda asosiy qadriyat bilim emas, balki odamning o'zi hisoblanadi. 
Bunday yondashuv shaxsning ta'lim olish, ma'naviy, madaniy va hayotiy talab-
ehtiyojlarini qondirish, rivojlanayotgan shaxsga nisbatan samimiy munosabatda 
bo'lishi ta'lim mazmunini erkin tanlash imkonini beradi. 
An'anaviy pedagogika deyarli faqat odamning ijtimoiy mohiyatini tan olganligi 
bois, ta'limning maqsadi insonning jamiyat a'zosi sifatida rivojlanishi, unda ijtimoiy 
ahamiyatli sifatlarining shakllanishi hisoblanadi. 
Mustaqillik yillarida, O'zbekiston Respublikasida ta'lim jamiyat va davlatning 
ma'naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi asosi deb e'lon qilindi. Ta'limning 
maqsadi mustaqil fikrlaydigan, ma'naviy-axloqiy jihatdan yetuk, har tomonlama 
rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.  
O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limning umumiy vazifalari quyidagilardan 
iborat: 
— 
aholi milliy-madaniy ehtiyojlarini qoniqtirish, jismoniy va ma'naviy 
sog'lom avlodni tarbiyalash; 
—o'quvchilar tomonidan ijtimoiy va ishlab chiqarish talablari bilan belgilanadigan 
bilimlar tizimini o'zlashtirilishini ta'minlash; 
—ularda ilmiy dunyoqarash, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyat, ijodiy, erkin 
fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish, ularning mustaqil bilimlarini oshirib borishi; 
Ilmiybaza.uz borish hisobiga kengaytirildi, ta'lim jarayonida tayyor bilimlarni berish asosida, o'quvchilarda bilim, ko'nikma va malakalarini shakllantirishga e'tibor qaratilib, o'quvchi shaxsini rivojlantirish masalasi o'z yechimini topmadi. So'nggi yillarda, ta'limni insonparvarlashtirish yo'lida, ta'lim mazmunini aniqlashda shaxsga-yo'naltirilgan yondashuv asosiy o'rinni egallay boshladi. Bunday yondashish V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lerner, M.N.Skatkin (Rossiya); M.Ochilova, N.N.Azizxo'jayeva, N.Sayidahmedov, F.R.Yuzlikayev (O'zbekiston)larning ishlarida o'z aksini topdi. Masalan, V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lernerlar ta'lim mazmuni deganda shaxsni har tomonlama rivojlantirishni ta'minlovchi pedagogik bilim, ko'nikma va malakalar to'plami, ijodiy faoliyat tajribasi hamda emotsional-irodaviy munosabat tajribasini tushunadilar. Demak, shaxsga yo'naltirilgan yondashishga muvofiq ta'lim mazmuni mohiyatini aniqlashda asosiy qadriyat bilim emas, balki odamning o'zi hisoblanadi. Bunday yondashuv shaxsning ta'lim olish, ma'naviy, madaniy va hayotiy talab- ehtiyojlarini qondirish, rivojlanayotgan shaxsga nisbatan samimiy munosabatda bo'lishi ta'lim mazmunini erkin tanlash imkonini beradi. An'anaviy pedagogika deyarli faqat odamning ijtimoiy mohiyatini tan olganligi bois, ta'limning maqsadi insonning jamiyat a'zosi sifatida rivojlanishi, unda ijtimoiy ahamiyatli sifatlarining shakllanishi hisoblanadi. Mustaqillik yillarida, O'zbekiston Respublikasida ta'lim jamiyat va davlatning ma'naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi asosi deb e'lon qilindi. Ta'limning maqsadi mustaqil fikrlaydigan, ma'naviy-axloqiy jihatdan yetuk, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limning umumiy vazifalari quyidagilardan iborat: — aholi milliy-madaniy ehtiyojlarini qoniqtirish, jismoniy va ma'naviy sog'lom avlodni tarbiyalash; —o'quvchilar tomonidan ijtimoiy va ishlab chiqarish talablari bilan belgilanadigan bilimlar tizimini o'zlashtirilishini ta'minlash; —ularda ilmiy dunyoqarash, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyat, ijodiy, erkin fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish, ularning mustaqil bilimlarini oshirib borishi;  
Ilmiybaza.uz 
 
—yoshlarda Vatanga muhabbat, vatanparvarlik, fuqarolik dunyoqarashi, 
insoniy qadr-qimmat, demokratik o'zini boshqarishda ishtirok etish, shuningdek, o'z 
harakatlari uchun javobgarligini yuzaga keltirish. 
Ana shu umumiy vazifalar bir qator alohida masalalardan iborat bo'ladi. Ular 
o'quv fanlari mazmunida uyg'unlashtiriladi. 
Ta'lim turlari va ko'rinishlari. Yevropa va Sharq, Osiyo va Amerika 
mamlakatlarida ta'lim turlari tarixiy taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan. Birinchi turi 
mifologik ta'lim bo’lib, unda dunyoning mohiyati ertak, afsona, doston, qissa hamda 
qo'shiqlar shaklida o'rganilgan. 
Keyingi tarixiy turi sxolastik ta'lim bo'lgan. Uning mohiyatiga ko'ra ta'limda 
matn madaniyati va yer, osmon haqidagi bilimlar so'z bilan ifodalanib, xotira va 
irodani mashq qildirish asosida yosh avlodga inson mavjudligi va u tomonidan 
tashkil etiladigan faoliyat mazmuni haqida bilimlar berilgan, savodxonlik va nutq 
madaniyatiga o'rgatilgan. 
Ta'limning uchinchi tarixiy turi — ma'rifatparvarlik bo’lib, u dunyoviy bilimlar 
yaratilgan davrda yuzaga kelgan. XX asrdan boshlab esa turli ta'lim paradigma 
(model)lari, turlari va ko'rinishlarining rivojlanish jarayoni kuzatildi. 
Bugungi kunda asoslariga ko'ra ta'limning quyidagi turlari, ko’rinishlari 
mavjud: 
—ilmiy bilimlarni o'zlashtirilishi turi va sifatiga ko'ra (biologik, matematik, fizik, 
iqtisodiy, filologik ta'lim va shu kabi); 
—ustuvor mazmunga ko'ra (nazariy va amaliy, gumanitar va boshqalar); 
—ijtimoiy faoliyatlarni egallashi turi va mahoratiga ko'ra (musiqiy, badiiy, texnik, 
texnologik, pedagogik-tibbiy ta'lim va shu kabilar); 
—madaniy qadriyatlarni o'zlashtirishiga ko'ra (an'naviy ta'lim, badiiy-estetik, diniy 
ta'lim va boshqalar); 
—kishilik jamiyatining madaniy qadriyatlarni o'zlashtirish ko'lamiga ko'ra (milliy, 
yevropa, xalqaro, global ta'lim va boshqalar); 
—ta'lim tizimi turiga ko'ra (universitet, akademik, litsey, gimnaziya ta'limi va 
boshqalar); 
—ta'lim mazmuni yo'nalishining ustuvorligiga ko'ra (formal va moddiy, ilmiy va 
elementar, gumanitar va tabiiy fanlar, umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar, oliy 
Ilmiybaza.uz —yoshlarda Vatanga muhabbat, vatanparvarlik, fuqarolik dunyoqarashi, insoniy qadr-qimmat, demokratik o'zini boshqarishda ishtirok etish, shuningdek, o'z harakatlari uchun javobgarligini yuzaga keltirish. Ana shu umumiy vazifalar bir qator alohida masalalardan iborat bo'ladi. Ular o'quv fanlari mazmunida uyg'unlashtiriladi. Ta'lim turlari va ko'rinishlari. Yevropa va Sharq, Osiyo va Amerika mamlakatlarida ta'lim turlari tarixiy taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan. Birinchi turi mifologik ta'lim bo’lib, unda dunyoning mohiyati ertak, afsona, doston, qissa hamda qo'shiqlar shaklida o'rganilgan. Keyingi tarixiy turi sxolastik ta'lim bo'lgan. Uning mohiyatiga ko'ra ta'limda matn madaniyati va yer, osmon haqidagi bilimlar so'z bilan ifodalanib, xotira va irodani mashq qildirish asosida yosh avlodga inson mavjudligi va u tomonidan tashkil etiladigan faoliyat mazmuni haqida bilimlar berilgan, savodxonlik va nutq madaniyatiga o'rgatilgan. Ta'limning uchinchi tarixiy turi — ma'rifatparvarlik bo’lib, u dunyoviy bilimlar yaratilgan davrda yuzaga kelgan. XX asrdan boshlab esa turli ta'lim paradigma (model)lari, turlari va ko'rinishlarining rivojlanish jarayoni kuzatildi. Bugungi kunda asoslariga ko'ra ta'limning quyidagi turlari, ko’rinishlari mavjud: —ilmiy bilimlarni o'zlashtirilishi turi va sifatiga ko'ra (biologik, matematik, fizik, iqtisodiy, filologik ta'lim va shu kabi); —ustuvor mazmunga ko'ra (nazariy va amaliy, gumanitar va boshqalar); —ijtimoiy faoliyatlarni egallashi turi va mahoratiga ko'ra (musiqiy, badiiy, texnik, texnologik, pedagogik-tibbiy ta'lim va shu kabilar); —madaniy qadriyatlarni o'zlashtirishiga ko'ra (an'naviy ta'lim, badiiy-estetik, diniy ta'lim va boshqalar); —kishilik jamiyatining madaniy qadriyatlarni o'zlashtirish ko'lamiga ko'ra (milliy, yevropa, xalqaro, global ta'lim va boshqalar); —ta'lim tizimi turiga ko'ra (universitet, akademik, litsey, gimnaziya ta'limi va boshqalar); —ta'lim mazmuni yo'nalishining ustuvorligiga ko'ra (formal va moddiy, ilmiy va elementar, gumanitar va tabiiy fanlar, umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar, oliy  
Ilmiybaza.uz 
 
va boshqalar); 
—ta'lim darajasiga ko'ra (boshlang'ich, to'liqsiz o'rta, umumiy o'rta, o'rta maxsus, 
kasb-hunar, oliy ta'lim). 
Ta'limning tarixiy xususiyatlari. Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, 
chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o'rin tutuvchi ijtimoiy 
maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab 
chiqarish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri ostida o'zgarib 
borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni 
o'zlashtirishga bo'lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u 
odamlarga hayot faoliyatlarini yo'lga qo'yish uchun zarur. Bilimlarni to'plash va 
chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o'sib borishi bilim tomonidan tashkil 
etiluvchi funksiyalari ko'lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur yondashuvlar 
(pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim mazmuni 
yo'nalishlarini belgilab keladi. 
O'rta asrda, Yaqin va O'rta Sharqda diniy o'quv muassasalari — madrasalar 
ta'lim va fan markazlari bo'lgan. O'zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos 
tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o'quv muassasalari aynan Markaziy 
Osiyoda yuzaga kelgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. 
Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o'zida 20 ga yaqin madrasalar 
mavjud bo'lgan. Abu Ali ibn Sino (980—1037) o'zining «Donishnoma» («Bilimlar 
kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar 
berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o'rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib 
borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga kelganligi qayd etiladi. 
O'z davrida madrasalarda o'qitilishi yo'lga qo'yilgan fanlarni Abu Ali ibn Sino 
quyidagi 
tizimlar 
bo'yicha 
ajratadi: 
odob 
(xulq 
etikasi), 
astronomiya, 
tibbiyotshunoslik, til va tilning grammatikasi, fiqh (musulmon qoninchiligi). 
Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari esa quyidagilardan iborat: 1) 
aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog'lomlashtirish; 3) estetik tarbiya; 4) ma'naviy tarbiya; 5) 
hunarga o'rgatish. Abu Ali ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy 
Osiyoda, Uyg'onish davrida (IX— X asr) ta'limning insonparvarlik va shaxsning 
barkamol rivojlanishi borasidagi g'oyalarga asoslangan edi deyishga imkon beradi. 
Sharqdagi Uyg'onish davri Sharq mutafakkirlari — Muahammad Muso al-
Ilmiybaza.uz va boshqalar); —ta'lim darajasiga ko'ra (boshlang'ich, to'liqsiz o'rta, umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar, oliy ta'lim). Ta'limning tarixiy xususiyatlari. Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o'rin tutuvchi ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiqarish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri ostida o'zgarib borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni o'zlashtirishga bo'lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo'lga qo'yish uchun zarur. Bilimlarni to'plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o'sib borishi bilim tomonidan tashkil etiluvchi funksiyalari ko'lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim mazmuni yo'nalishlarini belgilab keladi. O'rta asrda, Yaqin va O'rta Sharqda diniy o'quv muassasalari — madrasalar ta'lim va fan markazlari bo'lgan. O'zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o'quv muassasalari aynan Markaziy Osiyoda yuzaga kelgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o'zida 20 ga yaqin madrasalar mavjud bo'lgan. Abu Ali ibn Sino (980—1037) o'zining «Donishnoma» («Bilimlar kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o'rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga kelganligi qayd etiladi. O'z davrida madrasalarda o'qitilishi yo'lga qo'yilgan fanlarni Abu Ali ibn Sino quyidagi tizimlar bo'yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya, tibbiyotshunoslik, til va tilning grammatikasi, fiqh (musulmon qoninchiligi). Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari esa quyidagilardan iborat: 1) aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog'lomlashtirish; 3) estetik tarbiya; 4) ma'naviy tarbiya; 5) hunarga o'rgatish. Abu Ali ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda, Uyg'onish davrida (IX— X asr) ta'limning insonparvarlik va shaxsning barkamol rivojlanishi borasidagi g'oyalarga asoslangan edi deyishga imkon beradi. Sharqdagi Uyg'onish davri Sharq mutafakkirlari — Muahammad Muso al-  
Ilmiybaza.uz 
 
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o'zlarining 
ta'limiy qarashlarida birinchi o'ringa inson shaxsini qo'yadilar hamda bolalarni har 
tomonlama, jismoniy va estetik kamolotga erishishlari, shuningdek, tillarni 
bilishlarini zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta'limni tashkil etuvchi fanlar sirasiga 
matematika, astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy fanlarni 
kiritadilar. 
Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda bo'lish g'oyasini ilgari suradilar, 
sxolastik o'qitish va qat'iy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning fikricha, o'qish 
bolada bilimlarga qiziqishni uyg'otishi kerak. 
Muhammad Tarag'ay Ulug'bekning (1394—1449-yillar) Samarqanddagi 
faoliyati XlV-XVasrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta'minlovchi markazlari 
vazifasini bajarganligini ko'rsatadi. Muhammad Tarag'ay Ulug'bek Samarqandning 
hukmdori bo'lishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi sifatida mashhur 
bo'lgan. Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham bo'lganligini tarixiy dalillar 
qayd etadi. Chunonchi, alloma ko'plab iste'dodli yoshlarni tarbiyalagan. U odamlar, 
ayniqsa yoshlarning ilmiy bilimlarni o'rganishlariga katta ahamiyat bergan. 
Alloma o'z davlatida ta'lim sohasida jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U 
madrasaiarni davlat ta'minotiga o'tkazdi, mudarris (o'qituvchi)larga oylik ish haqi 
belgilagan, shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan. 
Muhammad Tarag'ay Ulug'bek madrasa o'quv rejasiga quyidagi fanlar: arab tili, 
adabiyot, Qur'on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fiqh (qonunchilik), metafizika, 
matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi. 
Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o'zi bevosita ta'lim bergan 
madrasalarda o'qish quyidagi bosqichlardan iborat bo'lgan: 
1. «Anda» (kichik) — o'qish muddati 2 yil. 
2. «Aust» (o'rta) — o'qish muddati 3 yil. 
3. «A'lo» (oliy) — o'qish muddati 3 yil. 
Bunday yondashuvda, bugungi kun nuqtayi nazaridan aytganda bakalavriat va 
magistratura ko'zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o'rta asr yevropa universitetlari 
uchun ham xos bo'lgan. 
Buyuk iste'dod egasi sifatida alloma o'z davridan bir necha asrlarga o'zib 
ketgan. Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag'ay Ulug'bek quyidagi aksiomani 
Ilmiybaza.uz Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o'zlarining ta'limiy qarashlarida birinchi o'ringa inson shaxsini qo'yadilar hamda bolalarni har tomonlama, jismoniy va estetik kamolotga erishishlari, shuningdek, tillarni bilishlarini zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta'limni tashkil etuvchi fanlar sirasiga matematika, astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy fanlarni kiritadilar. Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda bo'lish g'oyasini ilgari suradilar, sxolastik o'qitish va qat'iy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning fikricha, o'qish bolada bilimlarga qiziqishni uyg'otishi kerak. Muhammad Tarag'ay Ulug'bekning (1394—1449-yillar) Samarqanddagi faoliyati XlV-XVasrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta'minlovchi markazlari vazifasini bajarganligini ko'rsatadi. Muhammad Tarag'ay Ulug'bek Samarqandning hukmdori bo'lishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi sifatida mashhur bo'lgan. Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham bo'lganligini tarixiy dalillar qayd etadi. Chunonchi, alloma ko'plab iste'dodli yoshlarni tarbiyalagan. U odamlar, ayniqsa yoshlarning ilmiy bilimlarni o'rganishlariga katta ahamiyat bergan. Alloma o'z davlatida ta'lim sohasida jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U madrasaiarni davlat ta'minotiga o'tkazdi, mudarris (o'qituvchi)larga oylik ish haqi belgilagan, shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan. Muhammad Tarag'ay Ulug'bek madrasa o'quv rejasiga quyidagi fanlar: arab tili, adabiyot, Qur'on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fiqh (qonunchilik), metafizika, matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi. Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o'zi bevosita ta'lim bergan madrasalarda o'qish quyidagi bosqichlardan iborat bo'lgan: 1. «Anda» (kichik) — o'qish muddati 2 yil. 2. «Aust» (o'rta) — o'qish muddati 3 yil. 3. «A'lo» (oliy) — o'qish muddati 3 yil. Bunday yondashuvda, bugungi kun nuqtayi nazaridan aytganda bakalavriat va magistratura ko'zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o'rta asr yevropa universitetlari uchun ham xos bo'lgan. Buyuk iste'dod egasi sifatida alloma o'z davridan bir necha asrlarga o'zib ketgan. Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag'ay Ulug'bek quyidagi aksiomani  
Ilmiybaza.uz 
 
ilgari surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo'l demakdir. Iqtisodiy 
rivojlangan mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to'la tasdiqlaydi. 
Yevropa uyg'onish davri (XIV—XVI asrlar) ma'rifatparvarlari XVIII—XIX 
asrlarda ham shaxsning barkamol rivojlanishi g'oyalarini ilgari surganlar. Misol 
uchun, Italiya ma'rifatparvari V. De Feltre (XV asr) «Quvonch maktabi»ni tashkil 
etadi. Bu maktabda bolaga erkin jismoniy va aqliy rivojlanish imkoni berilgan. 
J.J.Russoning erkin tarbiya nazariyasi, I.G.Pestalotsining odamni faol hayotiy 
faoliyatga jalb etish yo'li bilan uni rivojlantirish haqidagi g'oyasi XX asr 
pedagogikasining rivojiga o'z ta'sirini ko'rsatdi. 
Ta'lim nazariya (konsepsiya)lari mazmuni. An'anaviy pedagogikada formal va 
moddiy ta'lim nazariyasi keng tanilgan. Bu nazariyalarning mohiyati nima va o'rta 
ta'lim mazmuniga qanday ta'sir etadi? 
Formal ta'lim nazariyasiga Djon Lokk (XVII asr), Pestalotsi, Kant va Gerbart 
(XVIII-XIX asrlar) asos solganlar. XVIII asrning oxirlarida didaktik formalizm 
nazariyasi 
(konsepsiyasi) 
vujudga 
keldi 
(bu 
nom 
E.Shmit 
va 
A.A.Nemeyerning«npHHij,Hnbi BocnuraHMH H o6yiieHHH» asarida tilga olinadi). 
Konsepsiya tarafdorlari ta'limni o'quvchilarning iqtidori va qiziqishlarini 
rivojlantiruvchi vositasi sifatida e'tirof etadilar. Keyinchalik bu ta'limot formal ta'lim 
nazariyasi sifatida shakllantirildi. Didaktik formalizm tarafdorlarining asosiy g'oyasi 
qadimiy olim Geraklit tomonidan aytilgan (ko'p bilim aqlni kuchaytirmaydi) 
fikrlariga asoslanadi. Keyinchalik bu g'oyani I.Kant va I.G.Pestalotsilar 
rivojlantirishdi. Ular o'qitishning asosli maqsadi, eng avvalo, o'quvchining iqtidorini 
rivojlantirish o'quvchining to'g'ri tafakkur yuritishini kuchaytirish bo'lishi shart deb 
hisoblaydilar. 
Ushbu nazariya tarafdorlari falsafiy ratsionalizm (lotinchada «rationalts» - 
aqlli)ga tayanadilar va bilim manbayi aqldir, bilim faqat aqlning mustaqilligida 
tug'iladi, shu bois ta'lim o'quvchilarning ma'lum bilimlarni egallab olishlari emas, 
balki ularning aqlini o'stirish, ya'ni, analiz, sintez, mantiqiy fikrlash layoqatlarini 
rivojlantirish kabi vazifani hal etishi zarur deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, 
fikrlashni rivojlantirish vositasi tillar, ayniqsa, qadimiy yunon va lotin tili, 
shuningdek, matematikani o'rganish lozim. Formal ta'lim elementlaridan hozirgi 
kunda ham foydalaniladi. Angliyadagi grammatik maktablarda, ushbu nazariya 
Ilmiybaza.uz ilgari surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo'l demakdir. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to'la tasdiqlaydi. Yevropa uyg'onish davri (XIV—XVI asrlar) ma'rifatparvarlari XVIII—XIX asrlarda ham shaxsning barkamol rivojlanishi g'oyalarini ilgari surganlar. Misol uchun, Italiya ma'rifatparvari V. De Feltre (XV asr) «Quvonch maktabi»ni tashkil etadi. Bu maktabda bolaga erkin jismoniy va aqliy rivojlanish imkoni berilgan. J.J.Russoning erkin tarbiya nazariyasi, I.G.Pestalotsining odamni faol hayotiy faoliyatga jalb etish yo'li bilan uni rivojlantirish haqidagi g'oyasi XX asr pedagogikasining rivojiga o'z ta'sirini ko'rsatdi. Ta'lim nazariya (konsepsiya)lari mazmuni. An'anaviy pedagogikada formal va moddiy ta'lim nazariyasi keng tanilgan. Bu nazariyalarning mohiyati nima va o'rta ta'lim mazmuniga qanday ta'sir etadi? Formal ta'lim nazariyasiga Djon Lokk (XVII asr), Pestalotsi, Kant va Gerbart (XVIII-XIX asrlar) asos solganlar. XVIII asrning oxirlarida didaktik formalizm nazariyasi (konsepsiyasi) vujudga keldi (bu nom E.Shmit va A.A.Nemeyerning«npHHij,Hnbi BocnuraHMH H o6yiieHHH» asarida tilga olinadi). Konsepsiya tarafdorlari ta'limni o'quvchilarning iqtidori va qiziqishlarini rivojlantiruvchi vositasi sifatida e'tirof etadilar. Keyinchalik bu ta'limot formal ta'lim nazariyasi sifatida shakllantirildi. Didaktik formalizm tarafdorlarining asosiy g'oyasi qadimiy olim Geraklit tomonidan aytilgan (ko'p bilim aqlni kuchaytirmaydi) fikrlariga asoslanadi. Keyinchalik bu g'oyani I.Kant va I.G.Pestalotsilar rivojlantirishdi. Ular o'qitishning asosli maqsadi, eng avvalo, o'quvchining iqtidorini rivojlantirish o'quvchining to'g'ri tafakkur yuritishini kuchaytirish bo'lishi shart deb hisoblaydilar. Ushbu nazariya tarafdorlari falsafiy ratsionalizm (lotinchada «rationalts» - aqlli)ga tayanadilar va bilim manbayi aqldir, bilim faqat aqlning mustaqilligida tug'iladi, shu bois ta'lim o'quvchilarning ma'lum bilimlarni egallab olishlari emas, balki ularning aqlini o'stirish, ya'ni, analiz, sintez, mantiqiy fikrlash layoqatlarini rivojlantirish kabi vazifani hal etishi zarur deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, fikrlashni rivojlantirish vositasi tillar, ayniqsa, qadimiy yunon va lotin tili, shuningdek, matematikani o'rganish lozim. Formal ta'lim elementlaridan hozirgi kunda ham foydalaniladi. Angliyadagi grammatik maktablarda, ushbu nazariya  
Ilmiybaza.uz 
 
g'oyalari asosida ish ko'riladi. 
XVII asr oxiri — XIX asr boshlarida moddiy ta'lim nazarivasi jadal rivojlandi. 
Nazariyaning paydo bo'lishiga sanoat va uning ilmiy-texnik asoslari rivojlanishi asos 
bo'lib xizmat qildi. Binobarin, sanoatning jadal rivojlanishi tabiiy fan, texnik va 
amaliy tayyorgarlikka ega bo'lgan odamlarni tayyorlash masalasini kun tartibiga olib 
chiqdi. Pedagogika tarixida bu nazariya (konsepsiya) didaktik materializm nazariyasi 
sifatida ham mashhurdir. Ushbu nazariya tarafdorlari (ularni «ensiklopedistlar» deb 
ham ataganlar), xususan, ingliz shoiri va tarixchisi Dj.Milton, nemis pedagogi 
N.B.Besedovlar maktabning asosiy maqsadi o'quvchilarga bilimlar berish deb 
hisoblaganlar hamda o'zlari o'qitadigan fanga iloji boricha ko'proq materiallarni 
kiritishga intilganlar. Maktab ta'Iimi mazmunini shakllantirishga bunday 
yondashishning samarasi kam bo'lib chiqdi, chunki o'quvchilarga juda ko'p 
axborotlar beriladi. Natijada axborotlar qisman va yuzaki o'zlashtiriladi. 
Bu nazariyaning boshqa tarafdorlari empirizm g’oyalarini ilgari suradilar 
(lotincha «empiria» - tajriba). Faylasuf-empiristlar, xususan ingliz faylasufi 
G.Spenser (1820-1903-yillar) bilish tajriba chegarasidan chiqa olmaydi va bilim 
manbayi faqat tajriba hisoblanadi, deya ta'kidlaydilar. Bundan quyidagi pedagogik 
xulosalar chiqariladi: o'quvchilarni asosan tabiiy-ilmiy bilimlar bilan qurollantirish 
kerak, ta'lim materiallarini tanlash uchun esa hayotga, kelajakda o'quvchilarning 
amaliy faoliyatlari uchun zarur bo'lgan bilimlarga murojaat qilish kerak. Moddiy 
ta'lim nazariyasi real vo'nalish deb ataluvchi maktab ta'Iimi asosini tashkil etadi. 
Masalan, XIX asr oxirlari XX asr boshlarida Rossiya va Turkistonda real gimnaziya 
va real bilim yurtlarida o'qitish qadimgi va g'arbiy Yevropa tillarini o'rganishga emas, 
balki tabiiy-ilmiy fanlar (matematika, fizika, ximiya va boshqalar) hamda amaliy 
xususiyatli fanlarni o'zlashtirishga asoslangan. 
Formal va moddiy ta'lim nazariyalarini K.D.Ushinskiy va A.Avloniylar juda 
asosli tanqid qiladilar. K.D.Ushinskiy bilimlarni o'zlashtirishdan uzoq bo'lgan 
formal deb ataluvchi rivojlanish o'ylab topilgan yolg'on deb aytadi. Har bir fan biror-
bir boshqa narsa bilan emas, balki o'zining mazmuni bilan rivojlantirishini 
ta'kidlaydi. Shunday ekan, maktab faqatgina rivojlantiribgina qolmay, balki ularning 
keyingi faoliyatlarida foydali bo'ladigan bilimlarni ham berishi kerak. O'zbek 
pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878—1934-yillar) ana shunday fikrni bildirgan. U 
Ilmiybaza.uz g'oyalari asosida ish ko'riladi. XVII asr oxiri — XIX asr boshlarida moddiy ta'lim nazarivasi jadal rivojlandi. Nazariyaning paydo bo'lishiga sanoat va uning ilmiy-texnik asoslari rivojlanishi asos bo'lib xizmat qildi. Binobarin, sanoatning jadal rivojlanishi tabiiy fan, texnik va amaliy tayyorgarlikka ega bo'lgan odamlarni tayyorlash masalasini kun tartibiga olib chiqdi. Pedagogika tarixida bu nazariya (konsepsiya) didaktik materializm nazariyasi sifatida ham mashhurdir. Ushbu nazariya tarafdorlari (ularni «ensiklopedistlar» deb ham ataganlar), xususan, ingliz shoiri va tarixchisi Dj.Milton, nemis pedagogi N.B.Besedovlar maktabning asosiy maqsadi o'quvchilarga bilimlar berish deb hisoblaganlar hamda o'zlari o'qitadigan fanga iloji boricha ko'proq materiallarni kiritishga intilganlar. Maktab ta'Iimi mazmunini shakllantirishga bunday yondashishning samarasi kam bo'lib chiqdi, chunki o'quvchilarga juda ko'p axborotlar beriladi. Natijada axborotlar qisman va yuzaki o'zlashtiriladi. Bu nazariyaning boshqa tarafdorlari empirizm g’oyalarini ilgari suradilar (lotincha «empiria» - tajriba). Faylasuf-empiristlar, xususan ingliz faylasufi G.Spenser (1820-1903-yillar) bilish tajriba chegarasidan chiqa olmaydi va bilim manbayi faqat tajriba hisoblanadi, deya ta'kidlaydilar. Bundan quyidagi pedagogik xulosalar chiqariladi: o'quvchilarni asosan tabiiy-ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kerak, ta'lim materiallarini tanlash uchun esa hayotga, kelajakda o'quvchilarning amaliy faoliyatlari uchun zarur bo'lgan bilimlarga murojaat qilish kerak. Moddiy ta'lim nazariyasi real vo'nalish deb ataluvchi maktab ta'Iimi asosini tashkil etadi. Masalan, XIX asr oxirlari XX asr boshlarida Rossiya va Turkistonda real gimnaziya va real bilim yurtlarida o'qitish qadimgi va g'arbiy Yevropa tillarini o'rganishga emas, balki tabiiy-ilmiy fanlar (matematika, fizika, ximiya va boshqalar) hamda amaliy xususiyatli fanlarni o'zlashtirishga asoslangan. Formal va moddiy ta'lim nazariyalarini K.D.Ushinskiy va A.Avloniylar juda asosli tanqid qiladilar. K.D.Ushinskiy bilimlarni o'zlashtirishdan uzoq bo'lgan formal deb ataluvchi rivojlanish o'ylab topilgan yolg'on deb aytadi. Har bir fan biror- bir boshqa narsa bilan emas, balki o'zining mazmuni bilan rivojlantirishini ta'kidlaydi. Shunday ekan, maktab faqatgina rivojlantiribgina qolmay, balki ularning keyingi faoliyatlarida foydali bo'ladigan bilimlarni ham berishi kerak. O'zbek pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878—1934-yillar) ana shunday fikrni bildirgan. U  
Ilmiybaza.uz 
 
o'zining «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va 
bizning xotiramizni qilich kabi o'tkir qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo'lida 
bizning ilgari qadam tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga 
o'xshaydi» deb yozadi. Shu bilan bir vaqtda A. Avloniy fanni o'zlashtirishga 
faqatgina xayoliy amaliyoti uchun utilitar (foydali) yaroqliligi nuqtayi nazaridan 
yondashish mumkin emas deb hisoblaydi. U hayot bilan to'g'ridan to'g'ri bog'liq 
bo'lmagan bilimlar ham bor va ular amaliy bilimlardan kam bo'lmagan ahamiyatga 
ega deb hisoblaydi. Misol uchun qadimgi tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib 
bo'lmaydi, lekin uni o'rganish kerak va foydalidir: uni (tarixni) bilish o'quvchilarning 
bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashini shakllantiradi. 
XX asr boshlarida, chet el va ayniqsa amerika pedagogikasida maktab ta'Iimi 
masalalari bo'yicha pragmatik (yunoncha «pragma» - harakat, amaliyot) g'oyasi keng 
tarqaldi. Pedagogikada mashhur pragmatizm tarafdori Djon Dyun (1859— 1952-
yillar) maktab ta'limining o'z konsepsiyasini yaratishga ko'p urindi. Bu yo'nalishlar 
vakillari (Dj.Dyun, G.Kershenshteyner) o'qitish bu o'quvchining «tajribasini qayta 
tashkil etish» uzluksiz jarayoni deb hisoblaydiiar. 
O'qitishni Dyun kundalik hayotdan olingan amaliy masalalarni hal etishga oid 
bolalar faoliyatini tashkil etish sifatida tushunadi. Bu nazariyaning asosiy 
boshlang'ich qoidalari quyidagilardan iborat deb hisoblangan: «Oldindan tuzilgan 
o'quv kurslari kerak emas», «0'qitish materiallarini bolaning tajribasidan olish 
kerak», «Bola o'qitishning sifati kabi miqdorini ham belgilashi kerak», «Bajarish 
yordamida o'qitish - maktabda asosiy metod». Shunday qilib, Dyun maktabda ta'lim 
va alohida fanlar aniq belgilangan mazmuni zarurligini rad etadi, ilmiy ta'limni tan 
olmaydi va o'qishni tor hamda o'quvchilarning qiziqishlariga asoslangan 
praktitsizmidan iborat deb hisoblaydi. 
Mazkur nazariya asosida uning izdoshi Uilyam Kilpatrik 20-yillarda 
«o'qitishning loyihali tizimi» (yoki loyihalar metodoni ishlab chiqdi, uning mazmuni 
o'z qiziqishlaridan kelib chiqib bolalar o'qituvchi bilan birga qandaydir amaliy 
masalaning yechimini loyihalashtirishlaridan iborat. Misol uchun, o'yinchoq 
uychaning qurilishi amaliy faoliyatga kiritiladi va uning davomida til, matematika, 
boshqa fanlar bo'yicha u yoki bu ma'lumotlarni bilib oladilar. Bu nazariya ommaviy 
maktabda ta'lim darajasini pasaytirishi mumkinligini tushunish qiyin emas. 
Ilmiybaza.uz o'zining «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va bizning xotiramizni qilich kabi o'tkir qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo'lida bizning ilgari qadam tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o'xshaydi» deb yozadi. Shu bilan bir vaqtda A. Avloniy fanni o'zlashtirishga faqatgina xayoliy amaliyoti uchun utilitar (foydali) yaroqliligi nuqtayi nazaridan yondashish mumkin emas deb hisoblaydi. U hayot bilan to'g'ridan to'g'ri bog'liq bo'lmagan bilimlar ham bor va ular amaliy bilimlardan kam bo'lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol uchun qadimgi tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib bo'lmaydi, lekin uni o'rganish kerak va foydalidir: uni (tarixni) bilish o'quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashini shakllantiradi. XX asr boshlarida, chet el va ayniqsa amerika pedagogikasida maktab ta'Iimi masalalari bo'yicha pragmatik (yunoncha «pragma» - harakat, amaliyot) g'oyasi keng tarqaldi. Pedagogikada mashhur pragmatizm tarafdori Djon Dyun (1859— 1952- yillar) maktab ta'limining o'z konsepsiyasini yaratishga ko'p urindi. Bu yo'nalishlar vakillari (Dj.Dyun, G.Kershenshteyner) o'qitish bu o'quvchining «tajribasini qayta tashkil etish» uzluksiz jarayoni deb hisoblaydiiar. O'qitishni Dyun kundalik hayotdan olingan amaliy masalalarni hal etishga oid bolalar faoliyatini tashkil etish sifatida tushunadi. Bu nazariyaning asosiy boshlang'ich qoidalari quyidagilardan iborat deb hisoblangan: «Oldindan tuzilgan o'quv kurslari kerak emas», «0'qitish materiallarini bolaning tajribasidan olish kerak», «Bola o'qitishning sifati kabi miqdorini ham belgilashi kerak», «Bajarish yordamida o'qitish - maktabda asosiy metod». Shunday qilib, Dyun maktabda ta'lim va alohida fanlar aniq belgilangan mazmuni zarurligini rad etadi, ilmiy ta'limni tan olmaydi va o'qishni tor hamda o'quvchilarning qiziqishlariga asoslangan praktitsizmidan iborat deb hisoblaydi. Mazkur nazariya asosida uning izdoshi Uilyam Kilpatrik 20-yillarda «o'qitishning loyihali tizimi» (yoki loyihalar metodoni ishlab chiqdi, uning mazmuni o'z qiziqishlaridan kelib chiqib bolalar o'qituvchi bilan birga qandaydir amaliy masalaning yechimini loyihalashtirishlaridan iborat. Misol uchun, o'yinchoq uychaning qurilishi amaliy faoliyatga kiritiladi va uning davomida til, matematika, boshqa fanlar bo'yicha u yoki bu ma'lumotlarni bilib oladilar. Bu nazariya ommaviy maktabda ta'lim darajasini pasaytirishi mumkinligini tushunish qiyin emas.  
Ilmiybaza.uz 
 
Amerikalik pedagoglar I.Adler, Dj.Brunner va boshqalar Dyun nazariyasi 
amerika maktablari rivojlanishini ortga tortganini aytadilar va ta'limni 
modernizatsiyalashtirish hamda takomillashtirish yo'llarini izlaydilar. 
Ko'plab pedagoglar 
- A.Disterveg, K.D.Ushinskiy, M.Behbudiy va 
A.Avloniylar maktab ta'limiga taalluqli ko'plab qimmatli g'oyalarni ilgari surganlar. 
Ular xalq maktablari, yangi usulli maktabda ta'lim darajasini oshirish, tabiiy-ilmiy 
fanlar va gumanitar fanlar birligi tarafdori edilar. 
Bugungi kunda turli ta'lim konsepsiyalari mavjud. Konsepsiyalardan biri ta'lim 
mazmunini ta'lim muassasalarida o'rganiladigan fanning pedagogik moslashtirilgan 
asoslari sifatida talqin qiladilar. Bu yerda shaxsning ijodga qobiliyati, erkin tanlashni 
amalga oshira bilishi, odamlarga haqqoniy munosabatlarda bo'lishi kabi sifatlari 
chetda qolib ketadi. Ushbu yondashish o'quvchilarni fan va ishlab chiqarishga jalb 
etishga qaratilgan, lekin demokratik jamiyatda mustaqil hayotga yo'naltirishga emas. 
Amalda odam bu yerda ishlab chiqarish omili sifatida ishtirok etadi (avtoritarizm). 
Boshqa bir konsepsiya ta'lim mazmunini o'quvchi o'zlashtirishi kerak bo'lgan bilim, 
ko'nikma va malakalar majmui sifatida qaraydi. Bu konsepsiya mualliflari bilim va 
malakalarni egallab olish odamga zamonaviy jamiyatda mos ravishda hayot 
kechirishga imkon beradi deb hisoblaydilar. Odamdan faqatgina u bilishi va bajara 
olishini talab etish yetarli. Bunday holatda ta'limga talablar ham quyidagicha bo'ladi: 
o'sib kelayotgan avlodga ona tili, matematika, fizika va boshqa fanlar bo'yicha bilim 
va malakalar berish zarur. 
Milliy umumiy o'rta ta'lim maktabi hozirgi zamon sharoitlarida rivojlanishi 
uchun bu yetarli emas. Jamiyatning o'quvchilardan faqat ma'lum o'quv fanlari 
mazmunini emas, balki ularda iroda kuchi, o'z harakatlari uchun, jamiyat va 
mamlakat taqdiri uchun mas'uliyatli, atrof-muhitni himoya qilish; millatchilik va 
diniy aqidaparastlikka yo'l qo'ymaslik va shu kabi sifatlarni rivojlantirishni talab 
etadi. O'zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (I997)da 
zamonaviy ta'lim mazmuni ijodiy, mustaqil fikrlovchi demokratik jamiyat fuqarosini 
shakllantirish vazifalariga mos kelishi kerak deb yozib qo'yilgan. 
Rossiya ta'lim akademiyasi (RAO) haqiqiy a'zosi V.V.Krayevskiy tomonidan 
ilgari surilgan konsepsiyada qayd etilishicha, ta'limning asosiy ijtimoiy vazifasi 
ajdodlar tomonidan to'plagan tajribalarni avlodlarga uzatish hisoblanadi. 
Ilmiybaza.uz Amerikalik pedagoglar I.Adler, Dj.Brunner va boshqalar Dyun nazariyasi amerika maktablari rivojlanishini ortga tortganini aytadilar va ta'limni modernizatsiyalashtirish hamda takomillashtirish yo'llarini izlaydilar. Ko'plab pedagoglar - A.Disterveg, K.D.Ushinskiy, M.Behbudiy va A.Avloniylar maktab ta'limiga taalluqli ko'plab qimmatli g'oyalarni ilgari surganlar. Ular xalq maktablari, yangi usulli maktabda ta'lim darajasini oshirish, tabiiy-ilmiy fanlar va gumanitar fanlar birligi tarafdori edilar. Bugungi kunda turli ta'lim konsepsiyalari mavjud. Konsepsiyalardan biri ta'lim mazmunini ta'lim muassasalarida o'rganiladigan fanning pedagogik moslashtirilgan asoslari sifatida talqin qiladilar. Bu yerda shaxsning ijodga qobiliyati, erkin tanlashni amalga oshira bilishi, odamlarga haqqoniy munosabatlarda bo'lishi kabi sifatlari chetda qolib ketadi. Ushbu yondashish o'quvchilarni fan va ishlab chiqarishga jalb etishga qaratilgan, lekin demokratik jamiyatda mustaqil hayotga yo'naltirishga emas. Amalda odam bu yerda ishlab chiqarish omili sifatida ishtirok etadi (avtoritarizm). Boshqa bir konsepsiya ta'lim mazmunini o'quvchi o'zlashtirishi kerak bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalar majmui sifatida qaraydi. Bu konsepsiya mualliflari bilim va malakalarni egallab olish odamga zamonaviy jamiyatda mos ravishda hayot kechirishga imkon beradi deb hisoblaydilar. Odamdan faqatgina u bilishi va bajara olishini talab etish yetarli. Bunday holatda ta'limga talablar ham quyidagicha bo'ladi: o'sib kelayotgan avlodga ona tili, matematika, fizika va boshqa fanlar bo'yicha bilim va malakalar berish zarur. Milliy umumiy o'rta ta'lim maktabi hozirgi zamon sharoitlarida rivojlanishi uchun bu yetarli emas. Jamiyatning o'quvchilardan faqat ma'lum o'quv fanlari mazmunini emas, balki ularda iroda kuchi, o'z harakatlari uchun, jamiyat va mamlakat taqdiri uchun mas'uliyatli, atrof-muhitni himoya qilish; millatchilik va diniy aqidaparastlikka yo'l qo'ymaslik va shu kabi sifatlarni rivojlantirishni talab etadi. O'zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (I997)da zamonaviy ta'lim mazmuni ijodiy, mustaqil fikrlovchi demokratik jamiyat fuqarosini shakllantirish vazifalariga mos kelishi kerak deb yozib qo'yilgan. Rossiya ta'lim akademiyasi (RAO) haqiqiy a'zosi V.V.Krayevskiy tomonidan ilgari surilgan konsepsiyada qayd etilishicha, ta'limning asosiy ijtimoiy vazifasi ajdodlar tomonidan to'plagan tajribalarni avlodlarga uzatish hisoblanadi.  
Ilmiybaza.uz 
 
Mazkur konsepsiya mazmunida ta'lim mazmuni quyidagi to'rtta tashkiliy 
elementlardan iborat bo'ladi: 
- idrok etish faoliyatini amalga oshirish usullari qayd etilgan shaklidagi idrok etish 
faoliyati (bilimlar); 
- amaliy faoliyatni amalga oshirish usullari shaklida qayd etilgan amaliy faoliyat 
tajribasi (ko'nikma va malakalar); 
- muammoli vaziyatlar, nostandart vaziyatlarda yangi masalalarni hal etish shaklida 
(ijodiy faoliyat tairibasi); 
- atrof-muhitga, bir-biriga, emotsional qadriyatli munosabatlar tajribasi. ya'ni, 
emotsional, axloqiy, estetik tarbiyalash. 
Mazkur elementlar o'zaro bog'liq va bir-biriga asoslangandir. Mamlakatlar 
bilimlarsiz bo'lishi mumkin emas. Odamning ijodiy faoliyati bilimlar va ko'nikmalar 
mazmunli ma'lum materialida amalga oshiriladi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyalilik odam 
yashaydigan jamiyatning axloq, ko'nikma va malakalarini egallab olganligini ko'zda 
tutadi. Ijtimoiy tajribaning bu elementlarini o'zlashtirish odamga jamiyatda 
muvaffaqiyatli yashash, yaxshi bajaruvchi bo'lish bilan birga mustaqil harakat qilish, 
jamiyatni o'zgartira olish, ijtimoiy taraqqiyotga o'z hissasini qo'sha olishga imkon 
beradi. Shuning uchun umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi birinchi 
navbatda. hayotga tayyorlaydi, ikkinchidam inson ushbu tartibga o'z hissasini 
qo'shish, hatto uni qayta tuzishga ham qodir bo'ladi. Akademik V.V.Krayevskiyning 
konsepsiyasi o'qituvchini o'quvchilar ongida umuminsoniy va milliy qadriyatlar 
tizimi, odamlarga insonparvarlik munosabatini shakllantirish, erkin fikrlovchi, 
barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishga qaratilgan maxsus faoliyatga 
yo'naltiradi. 
Hozirgi zamon bosqichida ta'lim mazmunini belgilovchi muhim g'oyalar 
(asoslar). Ta'lim mazmuni bu jamiyatning shaxsni ma'naviy rivojlanishi darajasiga 
qo'yilgan talablar, jamiyatning ijtimoiy tajriba va madaniyatini aks ettirgan ijtimoiy 
buyurtmasi modelidir. 
Ijtimoiy tajriba quyidagi to'rt element bilan tavsiflanadi: 
—inson tabiat, jamiyat haqidagi bilimlari; 
—faoliyatning ko'nikma, malaka va usullari; 
—yangi vazifalarni hal etish bo'yicha ijodiy faoliyat tajribasi; 
Ilmiybaza.uz Mazkur konsepsiya mazmunida ta'lim mazmuni quyidagi to'rtta tashkiliy elementlardan iborat bo'ladi: - idrok etish faoliyatini amalga oshirish usullari qayd etilgan shaklidagi idrok etish faoliyati (bilimlar); - amaliy faoliyatni amalga oshirish usullari shaklida qayd etilgan amaliy faoliyat tajribasi (ko'nikma va malakalar); - muammoli vaziyatlar, nostandart vaziyatlarda yangi masalalarni hal etish shaklida (ijodiy faoliyat tairibasi); - atrof-muhitga, bir-biriga, emotsional qadriyatli munosabatlar tajribasi. ya'ni, emotsional, axloqiy, estetik tarbiyalash. Mazkur elementlar o'zaro bog'liq va bir-biriga asoslangandir. Mamlakatlar bilimlarsiz bo'lishi mumkin emas. Odamning ijodiy faoliyati bilimlar va ko'nikmalar mazmunli ma'lum materialida amalga oshiriladi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyalilik odam yashaydigan jamiyatning axloq, ko'nikma va malakalarini egallab olganligini ko'zda tutadi. Ijtimoiy tajribaning bu elementlarini o'zlashtirish odamga jamiyatda muvaffaqiyatli yashash, yaxshi bajaruvchi bo'lish bilan birga mustaqil harakat qilish, jamiyatni o'zgartira olish, ijtimoiy taraqqiyotga o'z hissasini qo'sha olishga imkon beradi. Shuning uchun umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi birinchi navbatda. hayotga tayyorlaydi, ikkinchidam inson ushbu tartibga o'z hissasini qo'shish, hatto uni qayta tuzishga ham qodir bo'ladi. Akademik V.V.Krayevskiyning konsepsiyasi o'qituvchini o'quvchilar ongida umuminsoniy va milliy qadriyatlar tizimi, odamlarga insonparvarlik munosabatini shakllantirish, erkin fikrlovchi, barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishga qaratilgan maxsus faoliyatga yo'naltiradi. Hozirgi zamon bosqichida ta'lim mazmunini belgilovchi muhim g'oyalar (asoslar). Ta'lim mazmuni bu jamiyatning shaxsni ma'naviy rivojlanishi darajasiga qo'yilgan talablar, jamiyatning ijtimoiy tajriba va madaniyatini aks ettirgan ijtimoiy buyurtmasi modelidir. Ijtimoiy tajriba quyidagi to'rt element bilan tavsiflanadi: —inson tabiat, jamiyat haqidagi bilimlari; —faoliyatning ko'nikma, malaka va usullari; —yangi vazifalarni hal etish bo'yicha ijodiy faoliyat tajribasi;  
Ilmiybaza.uz 
 
—atrofdagilar bilan o'zaro emotsional (hissiy) — qadriyatli munosabatlar 
tajribasi. 
Shularga muvofiq zamonaviy didaktika g'oyalariga ko'ra ta'lim mazmunining 
tarkibida quyidagilar o'z aksini topadi: 1) olam haqidagi bilimlar; 2) faoliyatni amalga 
oshirish usullari tajribasi; 3) ijodiy faoliyat tajribasi; 4) atrof-muhitga hissiy-qadriyatli 
munosabat tajribasi. 
Bilim va ko'nikmalar ijodiy faoliyat asosi bo'lib qolishi mumkin, lekin 
faoliyatga tayyorlik uchun kafolat bo'la olmaydi. Atrof-muhitga hissiy munosabatda 
bo'lish u haqida bilish, lekin ularga to'g'ridan to'g'ri bog'liq bo'lmaslikni nazarda 
tutadi. Shaxsda atrof-muhitga hissiy munosabatni rivojlantirish uchun ta'lim 
jarayonida muntazam ravishda majmuaviy tadbirlarni tashkil etish zarur. 
Ilmiy asoslangan ta'lim mazmunini qanday aniqlash mumkin? Ta'lim 
mazmuniga nima ta'sir ko'rsatadi? U nimaga bog'liq bo'ladi? 
Ta'lim mazmunini aniqlovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat bo'ladi: 
- fan, texnika, madaniyatning jamiyatda rivojlanganligi darajasi; 
- ta'limning maqsad va vazifalari; 
- o'quvchilarning yoshi xususiyatlari; 
- o'quvchi shaxsining ehtiyojlari. 
Umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim mazmuni o'quvchilarda atrof-muhit 
haqida umumiy tasavvurlarni hosil qilishi, ularni o'zlarining amaliy faoliyatlari 
uchun zarur bo'lgan bilimlarni izlash va bu bilimlarni hayotiy muammolarni hal 
etishda qo'llashga o'rgatishi kerak. Ta'lim mazmuni o'quv rejalari, o'quv dasturlarida, 
darsliklarda aks ettiriladi. 
XX asr 80-yillarida amaliy qo'llanilgan o'rta umumta'lim maktabi namunaviy 
o'quv rejalari maktabni yangilash vazifalariga, o'quv-tarbiyaviy jarayonni hozirgi 
zamon talablari asosida tashkil qilishga mos kelmas edi. Bu o'quv rejasining eng 
asosiy kamchiligi — uni shakllantirishning haddan tashqari markazlashtirilishidir, 
bu esa maktablarning hammasi bir xil bo’lishi, taklif etilayotgan ta'lim idealining bir 
xilligiga olib keladi, unda shaxs, jamiyat va davlatning turli ta'limiy talablari 
hisobga olinmaydi; ko'p predmetlilik. o'quvchilarga vazifalar ortiqchalik, og'irlik 
qiladi va ta'lim mazmunining sun'iy qisqaligi, aralashligi yuzaga keladi; bu ta'limning 
texnokratik yo'nalishi uning insonparvarlik va madaniy, badiiy-yaratuvchilik rolini 
Ilmiybaza.uz —atrofdagilar bilan o'zaro emotsional (hissiy) — qadriyatli munosabatlar tajribasi. Shularga muvofiq zamonaviy didaktika g'oyalariga ko'ra ta'lim mazmunining tarkibida quyidagilar o'z aksini topadi: 1) olam haqidagi bilimlar; 2) faoliyatni amalga oshirish usullari tajribasi; 3) ijodiy faoliyat tajribasi; 4) atrof-muhitga hissiy-qadriyatli munosabat tajribasi. Bilim va ko'nikmalar ijodiy faoliyat asosi bo'lib qolishi mumkin, lekin faoliyatga tayyorlik uchun kafolat bo'la olmaydi. Atrof-muhitga hissiy munosabatda bo'lish u haqida bilish, lekin ularga to'g'ridan to'g'ri bog'liq bo'lmaslikni nazarda tutadi. Shaxsda atrof-muhitga hissiy munosabatni rivojlantirish uchun ta'lim jarayonida muntazam ravishda majmuaviy tadbirlarni tashkil etish zarur. Ilmiy asoslangan ta'lim mazmunini qanday aniqlash mumkin? Ta'lim mazmuniga nima ta'sir ko'rsatadi? U nimaga bog'liq bo'ladi? Ta'lim mazmunini aniqlovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat bo'ladi: - fan, texnika, madaniyatning jamiyatda rivojlanganligi darajasi; - ta'limning maqsad va vazifalari; - o'quvchilarning yoshi xususiyatlari; - o'quvchi shaxsining ehtiyojlari. Umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim mazmuni o'quvchilarda atrof-muhit haqida umumiy tasavvurlarni hosil qilishi, ularni o'zlarining amaliy faoliyatlari uchun zarur bo'lgan bilimlarni izlash va bu bilimlarni hayotiy muammolarni hal etishda qo'llashga o'rgatishi kerak. Ta'lim mazmuni o'quv rejalari, o'quv dasturlarida, darsliklarda aks ettiriladi. XX asr 80-yillarida amaliy qo'llanilgan o'rta umumta'lim maktabi namunaviy o'quv rejalari maktabni yangilash vazifalariga, o'quv-tarbiyaviy jarayonni hozirgi zamon talablari asosida tashkil qilishga mos kelmas edi. Bu o'quv rejasining eng asosiy kamchiligi — uni shakllantirishning haddan tashqari markazlashtirilishidir, bu esa maktablarning hammasi bir xil bo’lishi, taklif etilayotgan ta'lim idealining bir xilligiga olib keladi, unda shaxs, jamiyat va davlatning turli ta'limiy talablari hisobga olinmaydi; ko'p predmetlilik. o'quvchilarga vazifalar ortiqchalik, og'irlik qiladi va ta'lim mazmunining sun'iy qisqaligi, aralashligi yuzaga keladi; bu ta'limning texnokratik yo'nalishi uning insonparvarlik va madaniy, badiiy-yaratuvchilik rolini  
Ilmiybaza.uz 
 
yo'qotishiga olib keladi. O'quv rejasining ana shu va boshqa ko'plab kamchiliklari 
didakt olimlar va amaliyotchilar tomonidan keskin va haqli ravishda tanqid qilindi. 
1991-yilda O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, uzluksiz ta'lim 
tizimini takomillashtirishga kirishildi. Bunday sharoitlarda ta'lim, yangi 
demokratik davlat barpo etish, madaniy va ma'naviy tiklanish, demokratik jamiyat 
va bozor munosabatlari shakllanishi, milliy fan vatexnikaning rivojlanishini dunyo 
standartlari talablari darajasiga ko'tarishning asosi bo'lib qolishi kerak. 
Umumiy o'rta ta'lim, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi mazmuniga talablar 
ta'limni rivojlantirish davlat strategiyasi bilan belgilanadi. Bu strategiya 
respublikaning «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da belgilangan (1997-yil), 
ta'limni tubdan isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori 
malakali kadrlar tayyorlash bo'yicha milliy tizimni yaratish hisoblanadi. Ta'lim 
mazmunida quyidagi ikki jihat ko'zga tashlanadi; milliylik va umuminsoniylik. 
Hozirgi sharoitda o'rta maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun 
ta'lim mazmuni (o'quv rejalari)ni ishlab chiqishda ta'lim mazmunida quyidagi 
g'oyalar yetakchi o'rin tutadi: 
1) insoniylashtirish; 
2) insonparvarlashtirish; 
3) integratsiyalashtirish; 
4) standartlashtirish; 
5) ko'p bosqichlilikka asoslanish; 
6) amaliylashtirish; 
7) axborotlashtirish; 
8) individuallashlirish; 
9) uzluksizlik. 
Ta'lim mazmunini insoniylashtirish ta'lim jarayonida o'quvchi shaxsining 
ustuvor o'rin tutishi, uning shaxsi, xohish-istak va qiziqishlarini hurmat qilish, 
birinchi navbatda ularning qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqil hayotda o'z 
yo'Ilarini topib olishlari uchun sharoit yaratishni ko'zda tutadi. Insoniylashtirish 
gumanitar va tabiiy fanlarni optimal nisbatlarda bo'lishi, matematik, biologik, texnik 
kurslar mazmunini insoniylik haqidagi bilimlar bilan boyitishni ko'zda tutadi. Ta'lim 
mazmunida insonparvarlik g'oyalarining aks etishi o'quvchilarda fikrlash 
Ilmiybaza.uz yo'qotishiga olib keladi. O'quv rejasining ana shu va boshqa ko'plab kamchiliklari didakt olimlar va amaliyotchilar tomonidan keskin va haqli ravishda tanqid qilindi. 1991-yilda O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, uzluksiz ta'lim tizimini takomillashtirishga kirishildi. Bunday sharoitlarda ta'lim, yangi demokratik davlat barpo etish, madaniy va ma'naviy tiklanish, demokratik jamiyat va bozor munosabatlari shakllanishi, milliy fan vatexnikaning rivojlanishini dunyo standartlari talablari darajasiga ko'tarishning asosi bo'lib qolishi kerak. Umumiy o'rta ta'lim, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi mazmuniga talablar ta'limni rivojlantirish davlat strategiyasi bilan belgilanadi. Bu strategiya respublikaning «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da belgilangan (1997-yil), ta'limni tubdan isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash bo'yicha milliy tizimni yaratish hisoblanadi. Ta'lim mazmunida quyidagi ikki jihat ko'zga tashlanadi; milliylik va umuminsoniylik. Hozirgi sharoitda o'rta maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun ta'lim mazmuni (o'quv rejalari)ni ishlab chiqishda ta'lim mazmunida quyidagi g'oyalar yetakchi o'rin tutadi: 1) insoniylashtirish; 2) insonparvarlashtirish; 3) integratsiyalashtirish; 4) standartlashtirish; 5) ko'p bosqichlilikka asoslanish; 6) amaliylashtirish; 7) axborotlashtirish; 8) individuallashlirish; 9) uzluksizlik. Ta'lim mazmunini insoniylashtirish ta'lim jarayonida o'quvchi shaxsining ustuvor o'rin tutishi, uning shaxsi, xohish-istak va qiziqishlarini hurmat qilish, birinchi navbatda ularning qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqil hayotda o'z yo'Ilarini topib olishlari uchun sharoit yaratishni ko'zda tutadi. Insoniylashtirish gumanitar va tabiiy fanlarni optimal nisbatlarda bo'lishi, matematik, biologik, texnik kurslar mazmunini insoniylik haqidagi bilimlar bilan boyitishni ko'zda tutadi. Ta'lim mazmunida insonparvarlik g'oyalarining aks etishi o'quvchilarda fikrlash  
Ilmiybaza.uz 
 
layoqatining shakllanishiga yordam beradi. 
Ta'limni insoniylashtirish bu ta'lim tizimi va butun ta'lim jarayonini har bir inson 
huquqlarini hurmat qilish, pedagoglar o'rtasida o'zaro hurmatga asoslangan 
munosabatlarni rivojlantirish, ularning sog'liqlarini saqlash va rnustahkamlash, 
shaxsiy qadr-qimmatlarining his etishlarini ta'minlash va shaxsiy imkoniyatlarini 
rivojlantirishga xizmat qiladi. 
Ta'limni insonparvarlashtirish yangi tayanch o'quv rejasining ikkinchi muhim 
g'oyasidir. Ta'limni gumanitarlashtirish birinchi navbatda tayanch o'quv rejasida 
gumanitar fanlar hajmini oshirishda o'z ifodasini topadi (50 % dan ko'proq). Bu 
xususan estetik tarbiyani tashkil etishga o'quv vaqtini ikki barobar ko'paytirishga 
imkon beradi. Gumanitarlashtirish — bu ta'limning bosqichi va turidan qat'i nazar 
asosiy ijtimoiy muammo — inson farovonligi muammosini hal etishga imkon 
beruvchi ta'lim mazmunini o'zlashtirishga yo'naltirishdir. 
Ta'lim yangi mazmunini ishlab chiqishning uchinchi g'oyasi — ta'limni 
differensiyalashtirish. Bu yo'nalish majburiy kurslar bilan birga katta sinflarda 
chuqurlashtirilgan va ixtisoslashtirilgan o'qitish, fanlarni tanlash asosida olib 
borishni ko'zda tutadi. Sinfda, sinflar o'rtasida hamda turli yoshdagi o'quv 
guruhlarida 
fakultativ 
kurslarni 
individual, 
guruhli 
mashg'ulotlar 
hamda 
qiziqishlariga 
ko'ra 
to'garaklarni 
rivojlantirish 
ham 
ko'zda 
tutiladi. 
Differensatsiyalash - bu zamonaviy sharoitda ta'limni rivojlantirish umumiy 
yo'nalishi hisoblanadi. Respublikada o'tgan asrning 90-yillarida 
ta'limni 
differensatsiyalash maqsadida ixtisoslashtirilgan maktablar va sinflar (fizika, 
ximiya, matematika, chet tillarini chuquro'rganish bilan) litseylar, gimnaziyalar 
ochildi. 
1997-yilda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi XI sessiyasida O'zbekiston 
Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi»ning qabul qilinishi ta'lim tizimini rivojiantirishda yangi bosqich bo'ldi. 
Davlat ta'lim standartlari talablaridan kelib chiqib ta'lim dasturlarining yangi avlodi 
ishlab chiqildi. 
Kurslarni integratsiyalashtirish ta'limning yangi mazmunini ishlab chiqishga 
qaratilgan yana bir g'oya o'quvchilarda, dunyoni yaxlit tasavvur qilish layoqatini 
rivojiantirishda umumlashtiruvchi, dunyoqarashni shakllantirish imkonini beruvchi 
Ilmiybaza.uz layoqatining shakllanishiga yordam beradi. Ta'limni insoniylashtirish bu ta'lim tizimi va butun ta'lim jarayonini har bir inson huquqlarini hurmat qilish, pedagoglar o'rtasida o'zaro hurmatga asoslangan munosabatlarni rivojlantirish, ularning sog'liqlarini saqlash va rnustahkamlash, shaxsiy qadr-qimmatlarining his etishlarini ta'minlash va shaxsiy imkoniyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ta'limni insonparvarlashtirish yangi tayanch o'quv rejasining ikkinchi muhim g'oyasidir. Ta'limni gumanitarlashtirish birinchi navbatda tayanch o'quv rejasida gumanitar fanlar hajmini oshirishda o'z ifodasini topadi (50 % dan ko'proq). Bu xususan estetik tarbiyani tashkil etishga o'quv vaqtini ikki barobar ko'paytirishga imkon beradi. Gumanitarlashtirish — bu ta'limning bosqichi va turidan qat'i nazar asosiy ijtimoiy muammo — inson farovonligi muammosini hal etishga imkon beruvchi ta'lim mazmunini o'zlashtirishga yo'naltirishdir. Ta'lim yangi mazmunini ishlab chiqishning uchinchi g'oyasi — ta'limni differensiyalashtirish. Bu yo'nalish majburiy kurslar bilan birga katta sinflarda chuqurlashtirilgan va ixtisoslashtirilgan o'qitish, fanlarni tanlash asosida olib borishni ko'zda tutadi. Sinfda, sinflar o'rtasida hamda turli yoshdagi o'quv guruhlarida fakultativ kurslarni individual, guruhli mashg'ulotlar hamda qiziqishlariga ko'ra to'garaklarni rivojlantirish ham ko'zda tutiladi. Differensatsiyalash - bu zamonaviy sharoitda ta'limni rivojlantirish umumiy yo'nalishi hisoblanadi. Respublikada o'tgan asrning 90-yillarida ta'limni differensatsiyalash maqsadida ixtisoslashtirilgan maktablar va sinflar (fizika, ximiya, matematika, chet tillarini chuquro'rganish bilan) litseylar, gimnaziyalar ochildi. 1997-yilda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi XI sessiyasida O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning qabul qilinishi ta'lim tizimini rivojiantirishda yangi bosqich bo'ldi. Davlat ta'lim standartlari talablaridan kelib chiqib ta'lim dasturlarining yangi avlodi ishlab chiqildi. Kurslarni integratsiyalashtirish ta'limning yangi mazmunini ishlab chiqishga qaratilgan yana bir g'oya o'quvchilarda, dunyoni yaxlit tasavvur qilish layoqatini rivojiantirishda umumlashtiruvchi, dunyoqarashni shakllantirish imkonini beruvchi  
Ilmiybaza.uz 
 
integrativ fanlarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Yangi yagona (tayanch) o'quv rejasida integratsiyalash hisobiga o'quv fanlari 
soni kamaytirildi, soatlarning umumiy hajmi ixchamlashtirildi. Xususan, «Tarix» 
fani umumiy tarix va O'zbekiston xalqlari tarixiga asoslanadi. 
Standartlashtirish — bu majburiy o'quv fanlari to'plamining soatlari aniq 
belgilangan hajmini belgilash. Ta'lim standartlari yordamida ta'lim muassasalarida 
o'quv ishlarining normativlari moslashtiriladi, o'quvchilar bilimlarini baholashning 
yagona mezonlari ishlab chiqiladi. 
Ko'p bosqichlilik — bu ta'limning har bir bosqichida o'quvchining imkoniyat 
va qiziqishlari darajasiga javob bera oladigan bilim darajasiga erishish imkonini 
beruvchi ko'p bosqichli ta'lim jarayonini tashkil etishdan iborat. Turli bosqichlarning 
har birida o'qitishning yakuniy holati ta'limning sifatli yakunlanganligi hisoblanadi. 
Amaliylashtirish - shaxs (o'quvchi)ni ijtimoiy faoliyatiga nazariy bilimlarni 
puxta o'zlashtirgan holda ularni amaliyotda faol qo'llay olishga tayyorlash. Ya'ni, 
shaxsda maktab ta'limi jarayonidayoq o'rta maxsus yoki oliy ta'lim muassasalari 
ta'lim tizimi, o'quv rejasi, fanlar bo'yicha ilmiy-nazariy bilimlarni chuqur va tizimli 
o'zlashtira olishga imkon beruvchi dastlabki ko'nikmalarni tarbiyalashga alohida 
ahamiyat beriladi. 
Ta'limni axborotlashtirish o'quvchilami o'qitish jarayonida hisoblash texnikasi 
va axborot texnologiyalaridan ommaviy va keng foydalanish bilan bog'liq bo'ladi.Ta' 
limni axborotlashtirish oxirgi o'n yillikda keng tarqaldi, buning boisi shuki, 
zamonaviy video-radiotexnika va komputerlarning ta'lim tizimida qo’llanilishi 
mumkin bo'lganligi hamda foydalanish nisbatan oddiyligidir. 
Individuallashtirish ta'lim-tarbiya jarayonida o'quvchi va o'qituvchilar 
o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning hamma turlaridan foydalangan holda ularning 
individual xususiyatlarini hisobga olish va rivojlantirish demakdir. 
Uzluksizlik jamiyat hayotining tez o'zgarib borishi odamni doimiy ravishda 
ta'lim olish (mustaqil ta'lim olish)ga undovchi jarayon mohiyatini anglatadi. 
Umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim mazmunini tanlab olish tamoyil va 
mezonlari. Maktab ta'limi mazmunini shakllantirish quyidagi umumiy tamoyillarga 
muvofiq amalga oshiriladi: 
1.Ta'lim mazmunining barcha elementlari barcha bosqichlarda jamiyat, fan, 
Ilmiybaza.uz integrativ fanlarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Yangi yagona (tayanch) o'quv rejasida integratsiyalash hisobiga o'quv fanlari soni kamaytirildi, soatlarning umumiy hajmi ixchamlashtirildi. Xususan, «Tarix» fani umumiy tarix va O'zbekiston xalqlari tarixiga asoslanadi. Standartlashtirish — bu majburiy o'quv fanlari to'plamining soatlari aniq belgilangan hajmini belgilash. Ta'lim standartlari yordamida ta'lim muassasalarida o'quv ishlarining normativlari moslashtiriladi, o'quvchilar bilimlarini baholashning yagona mezonlari ishlab chiqiladi. Ko'p bosqichlilik — bu ta'limning har bir bosqichida o'quvchining imkoniyat va qiziqishlari darajasiga javob bera oladigan bilim darajasiga erishish imkonini beruvchi ko'p bosqichli ta'lim jarayonini tashkil etishdan iborat. Turli bosqichlarning har birida o'qitishning yakuniy holati ta'limning sifatli yakunlanganligi hisoblanadi. Amaliylashtirish - shaxs (o'quvchi)ni ijtimoiy faoliyatiga nazariy bilimlarni puxta o'zlashtirgan holda ularni amaliyotda faol qo'llay olishga tayyorlash. Ya'ni, shaxsda maktab ta'limi jarayonidayoq o'rta maxsus yoki oliy ta'lim muassasalari ta'lim tizimi, o'quv rejasi, fanlar bo'yicha ilmiy-nazariy bilimlarni chuqur va tizimli o'zlashtira olishga imkon beruvchi dastlabki ko'nikmalarni tarbiyalashga alohida ahamiyat beriladi. Ta'limni axborotlashtirish o'quvchilami o'qitish jarayonida hisoblash texnikasi va axborot texnologiyalaridan ommaviy va keng foydalanish bilan bog'liq bo'ladi.Ta' limni axborotlashtirish oxirgi o'n yillikda keng tarqaldi, buning boisi shuki, zamonaviy video-radiotexnika va komputerlarning ta'lim tizimida qo’llanilishi mumkin bo'lganligi hamda foydalanish nisbatan oddiyligidir. Individuallashtirish ta'lim-tarbiya jarayonida o'quvchi va o'qituvchilar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning hamma turlaridan foydalangan holda ularning individual xususiyatlarini hisobga olish va rivojlantirish demakdir. Uzluksizlik jamiyat hayotining tez o'zgarib borishi odamni doimiy ravishda ta'lim olish (mustaqil ta'lim olish)ga undovchi jarayon mohiyatini anglatadi. Umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim mazmunini tanlab olish tamoyil va mezonlari. Maktab ta'limi mazmunini shakllantirish quyidagi umumiy tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi: 1.Ta'lim mazmunining barcha elementlari barcha bosqichlarda jamiyat, fan,  
Ilmiybaza.uz 
 
madaniyat va shaxs rivoilanishi talablariga mos bo'lishi tamoyili. Bu tamoyil ta'lim 
mazmuniga an'anaviy bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalar bilan birga jamiyatning 
rivojlanganligi, ilmiy bilim, madaniy hayot darajasi va shaxsning rivojlanish 
imkoniyatlarini aks ettiruvchi fanlarni kiritishni talab etadi. 
2.Ta'limning yagona mazmunli va protsessual tomoni tamoyili. Bu tamoyil 
ta'lim mazmunini tanlashda bir tomonlama ilmiy yo'nalishni rad etadi. U aniq bir 
o'quv jarayonini amalga oshirish bilan bog’liq pedagogik haqiqatni hisobga olishni 
ko'zda tutadi. Bu umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim mazmunini loyihalashtirishda 
uni berish va o'zlashtirish tamoyillari hamda texnologiyasi, o'zlashtirish darajasi va 
u bilan bog'liq harakatlarni hisobga olish kerakligini anglatadi. 
3.Ta'lim mazmunining yaxlit tuzilishi tamoyili. Bu tamoyil ta'lim tizimining 
turli bosqichlarida nazariy bilimlarning berilishi, o'quv fani, o'quv materiali, 
pedagogik faoliyat, o'quvchi shaxsi kabi tashkil etuvchilarining o'zaro mosligini 
ko'zda tutadi. Oxirgi yillarda ta'lim mazmunini tanlash gumanitarlashtirish va 
fundamentallashtirish kabi tamoyillar yetakchi o'rin egallamoqda. Bu umumiy o'rta 
va o'rta maxsus ta'lim shaxsning insonparvarlik madaniyatini shakllantirishga 
yo'naltirilgan bo'lishini anglatadi. Insonparvarlik madaniyati birinchi navbatda 
bilim, hissiyotlar madaniyati, muomala va ijodiy harakatlar uyg'unligidir. 
4. Ta'lim mazmunini insonparvarlashtirish tamoyili. Bu tamoyil birinchi 
navbatda o'quvchilarning umuminsoniy va milliy madaniyatni faol ijodiy va amaliy 
o'zlashtirishlari uchun sharoitlar yaratish bilan bog'liqdir. Buning uchun gumanitar 
g'oyalar umumiy ta'lim mazmuniga singdirilishi kerak. Bu esa o'z navbatida 
gumanitar va tabiiy-ilmiy fanlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro munosabatlari 
tamoyilining o'zgartirilishini talab etadi, uining asosini shaxsga e'tibor qaratish 
tashkil etishi zarur. 
5. 
Ta'lim 
mazmunini 
fundamentallashtirish 
tamoyili 
ta'limni 
gurnanitarlashtirishdagi 
to'siqlarni 
yo'qotishga 
imkon 
beradi 
(an'anaviy 
pedagogikada uni ilmiylik, tushunarlilik va tarixiylik tamoyili sifatida qaraladi). U 
gumanitar va tabiiy-ilmiy bilimlarni birlashtirish, ketma-ketlikni o'rnatish va 
fanlararo aloqalarni o'quvchilarning idrok etish va amaliy faoliyat metodologiyasi 
mohiyatini anglab yetishlariga tayanishni talab etadi. 
6. Ta'lim mazmunining ketma-ketligi tamoyili. bu tamoyil ta'lim mazmunini o'sib 
Ilmiybaza.uz madaniyat va shaxs rivoilanishi talablariga mos bo'lishi tamoyili. Bu tamoyil ta'lim mazmuniga an'anaviy bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalar bilan birga jamiyatning rivojlanganligi, ilmiy bilim, madaniy hayot darajasi va shaxsning rivojlanish imkoniyatlarini aks ettiruvchi fanlarni kiritishni talab etadi. 2.Ta'limning yagona mazmunli va protsessual tomoni tamoyili. Bu tamoyil ta'lim mazmunini tanlashda bir tomonlama ilmiy yo'nalishni rad etadi. U aniq bir o'quv jarayonini amalga oshirish bilan bog’liq pedagogik haqiqatni hisobga olishni ko'zda tutadi. Bu umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim mazmunini loyihalashtirishda uni berish va o'zlashtirish tamoyillari hamda texnologiyasi, o'zlashtirish darajasi va u bilan bog'liq harakatlarni hisobga olish kerakligini anglatadi. 3.Ta'lim mazmunining yaxlit tuzilishi tamoyili. Bu tamoyil ta'lim tizimining turli bosqichlarida nazariy bilimlarning berilishi, o'quv fani, o'quv materiali, pedagogik faoliyat, o'quvchi shaxsi kabi tashkil etuvchilarining o'zaro mosligini ko'zda tutadi. Oxirgi yillarda ta'lim mazmunini tanlash gumanitarlashtirish va fundamentallashtirish kabi tamoyillar yetakchi o'rin egallamoqda. Bu umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim shaxsning insonparvarlik madaniyatini shakllantirishga yo'naltirilgan bo'lishini anglatadi. Insonparvarlik madaniyati birinchi navbatda bilim, hissiyotlar madaniyati, muomala va ijodiy harakatlar uyg'unligidir. 4. Ta'lim mazmunini insonparvarlashtirish tamoyili. Bu tamoyil birinchi navbatda o'quvchilarning umuminsoniy va milliy madaniyatni faol ijodiy va amaliy o'zlashtirishlari uchun sharoitlar yaratish bilan bog'liqdir. Buning uchun gumanitar g'oyalar umumiy ta'lim mazmuniga singdirilishi kerak. Bu esa o'z navbatida gumanitar va tabiiy-ilmiy fanlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro munosabatlari tamoyilining o'zgartirilishini talab etadi, uining asosini shaxsga e'tibor qaratish tashkil etishi zarur. 5. Ta'lim mazmunini fundamentallashtirish tamoyili ta'limni gurnanitarlashtirishdagi to'siqlarni yo'qotishga imkon beradi (an'anaviy pedagogikada uni ilmiylik, tushunarlilik va tarixiylik tamoyili sifatida qaraladi). U gumanitar va tabiiy-ilmiy bilimlarni birlashtirish, ketma-ketlikni o'rnatish va fanlararo aloqalarni o'quvchilarning idrok etish va amaliy faoliyat metodologiyasi mohiyatini anglab yetishlariga tayanishni talab etadi. 6. Ta'lim mazmunining ketma-ketligi tamoyili. bu tamoyil ta'lim mazmunini o'sib  
Ilmiybaza.uz 
 
boruvchi yo'nalishda rejalashtirishdan iborat bo'lishini anglatadi, bunda birinchi 
navbatda har bir yangi bilim avvalgisiga tayanadi va undan kelib chiqadi. 
7. Ta'limning mazmuni muntazamligi tamoyili. ushbu tamoyil o'rganilayotgan 
bilimlar va shakllantirilayotgan malakalarni yagona tizimdagi o'rni, umumiy o'rta va 
o'rta maxsus ta'lim, barcha o'quv kurslari va yaxlit mazmunning bir-biriga hamda 
umuminsoniy, milliy madaniyat tizimiga kiruvchi tizim sifatida ko'rishni ko'zda 
tutadi. 
8. Ta'lim mazmunining o'quvchilar yoshlari imkoniyatlariga mosligi tamoyili 
o'quvchilarning yosh darajasi va tayyorgarligini ko'zda tutadi. Ularga o'zlashtirish 
uchun u yoki bu bilimlar va malakalar tizimi o'zlashtirish uchun taklif etiladi. 
Umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'limning mazmunini shakllantirish ko'rib 
chiqilgan tamoyillarini zamonaviy o'rta maktablar va akademik litseylari uchun 
tanlab olish quyidagi mezonlar bo'yicha amalga oshiriladi: 
-erkin fikrlovchi shaxsning rivojlanishi va uning madaniyatini shakllantirish 
masalalari mazmunini yaxlit aks ettirish; 
-ilmiy va amaliy ahamiyati; 
-ta'lim mazmunining murakkabligi, o'quvchilar imkoniyatlarining mavjud 
o'quv dasturlariga mosligi; 
-ta'lim hajmining uni o'rganishga ajratiladigan vaqtga mosligi; 
-maktab hamda litseylar bazasining zamonaviy talablarga javob berishi; 
umumiy o'rta ta'lim mazmunini qurishda xalqaro tajribalami hisobga olish. 
Ta'lim mazmunini belgilovchi me'yoriy hujjatlar. Ilmiy pedagogik 
adabiyotlarda ta'lim mazmunini shakllantirishning quyidagi uch bosqichi ko'rsatiladi: 
1) umumiy nazariy bosqich; 
2) o'quv bosqichi; 
3) o'quv materialini o'zlashtirish bosqichi, ya'ni, ta'lim mazmunining o'quv 
rejasi, o'quv dasturi va darsliklar kabi me'yoriy hujjatlarda o'z ifodasini topishi. 
Umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi mazmuni davlat ta'lim standart, 
o'quv rejalari mazmunida namoyon bo'ladi. O'quv rejalari quyidagilardan iborat: 
tayanch, namunaviy va maktab o'quv rejasi. 
Umumiy o'rta hamda o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari (akademik 
litsey va kasb-hunar kollejlari) uchun tayanch o'quv rejasi davlat ta'lim standartining 
Ilmiybaza.uz boruvchi yo'nalishda rejalashtirishdan iborat bo'lishini anglatadi, bunda birinchi navbatda har bir yangi bilim avvalgisiga tayanadi va undan kelib chiqadi. 7. Ta'limning mazmuni muntazamligi tamoyili. ushbu tamoyil o'rganilayotgan bilimlar va shakllantirilayotgan malakalarni yagona tizimdagi o'rni, umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim, barcha o'quv kurslari va yaxlit mazmunning bir-biriga hamda umuminsoniy, milliy madaniyat tizimiga kiruvchi tizim sifatida ko'rishni ko'zda tutadi. 8. Ta'lim mazmunining o'quvchilar yoshlari imkoniyatlariga mosligi tamoyili o'quvchilarning yosh darajasi va tayyorgarligini ko'zda tutadi. Ularga o'zlashtirish uchun u yoki bu bilimlar va malakalar tizimi o'zlashtirish uchun taklif etiladi. Umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'limning mazmunini shakllantirish ko'rib chiqilgan tamoyillarini zamonaviy o'rta maktablar va akademik litseylari uchun tanlab olish quyidagi mezonlar bo'yicha amalga oshiriladi: -erkin fikrlovchi shaxsning rivojlanishi va uning madaniyatini shakllantirish masalalari mazmunini yaxlit aks ettirish; -ilmiy va amaliy ahamiyati; -ta'lim mazmunining murakkabligi, o'quvchilar imkoniyatlarining mavjud o'quv dasturlariga mosligi; -ta'lim hajmining uni o'rganishga ajratiladigan vaqtga mosligi; -maktab hamda litseylar bazasining zamonaviy talablarga javob berishi; umumiy o'rta ta'lim mazmunini qurishda xalqaro tajribalami hisobga olish. Ta'lim mazmunini belgilovchi me'yoriy hujjatlar. Ilmiy pedagogik adabiyotlarda ta'lim mazmunini shakllantirishning quyidagi uch bosqichi ko'rsatiladi: 1) umumiy nazariy bosqich; 2) o'quv bosqichi; 3) o'quv materialini o'zlashtirish bosqichi, ya'ni, ta'lim mazmunining o'quv rejasi, o'quv dasturi va darsliklar kabi me'yoriy hujjatlarda o'z ifodasini topishi. Umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi mazmuni davlat ta'lim standart, o'quv rejalari mazmunida namoyon bo'ladi. O'quv rejalari quyidagilardan iborat: tayanch, namunaviy va maktab o'quv rejasi. Umumiy o'rta hamda o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari (akademik litsey va kasb-hunar kollejlari) uchun tayanch o'quv rejasi davlat ta'lim standartining  
Ilmiybaza.uz 
 
tashkiliy qismi hisoblangan asosiy me'yoriy hujjat bo'lib, u namunaviy va amaliy 
o'quv rejalarini ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tayanch o'quv rejasi 
davlat ta'lim standarti tarkibiy qismi sifatida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. 
Maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining namunaviy o'quv rejalari 
tayanch o'quv rejasi asosida tuziladi va O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi hamda 
Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi. Bu reja uzoq 
muddatga mo'ljallab tuziladi va uning asosida mavjud sharoitlarni hisobga olib 
ishchi o'quv rejalari ishlab chiqiladi. 
O'quv rejasi — me'yoriy hujjat hisoblanib (ta'lim muassasasi sertifikati) 
quyidagilarni belgilaydi: 
—o'quv yili, chorak (semestr)lar va ta'tillarning davomiyligi; 
—ushbu ta'lim muassasasida o'rganiladigan o'quv fanlari tartibi; 
—o'qish yillari bo'yicha fanlarni taqsimlash; 
—har bir fan bo'yicha yaxlit ta'lim davri va har bir sinf (kurs)da fanlarni o'rganishga 
ajratilgan soatlar hajmi; 
—har bir fanni o'rganishga ajratilgan haftalik soatlar hajmi;. 
—praktikumlar, ishlab chiqarish va pedagogik amaliyotlar hamda shu kabilarning 
davomiyligi. 
O'quv rejasida, yana shuningdek, aniq bir o'quv muassasasi xususiyatlarini aks 
ettiruvchi, o'quvchilarning erkin tanlovi bo'yicha fakultativ va majburiy 
mashg'ulotlar aks ettiriladi. 
O'quv dasturi - muayyan o'quv fani bo'yicha bilim, ko'nikma va malakalar 
mazmuni, umumiy vaqtni muhim bilimlarni o'rganilishi bo'yicha taqsimlash, 
mavzularning ketma-ketligini belgilash hamda ularning o'rganilish darajasini 
yorituvchi me'yoriy hujjat. 
Dasturda o'quv materialining ta'limning har bir yili va har bir sinf, kurs bo'yicha 
taqsimlanishi tuzilishi asoslab berilgan. Dasturda ko'rsatilgan bilim, malaka va 
ko'nikmalarni o'quvchilar tomonidan to'la o'zlashtirilishi o'qitish jarayoni 
muvaffaqiyatliligi va samaraliligi mezonlaridan biri hisoblanadi. 
O'quv dasturlari namunaviv. ishchi va mualliflik bo'lishi mumkin. 
Namunaviv o'quv dasturi u yoki bu ta'lim sohasiga nisbatan davlat ta'lim 
Ilmiybaza.uz tashkiliy qismi hisoblangan asosiy me'yoriy hujjat bo'lib, u namunaviy va amaliy o'quv rejalarini ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tayanch o'quv rejasi davlat ta'lim standarti tarkibiy qismi sifatida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining namunaviy o'quv rejalari tayanch o'quv rejasi asosida tuziladi va O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi hamda Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi. Bu reja uzoq muddatga mo'ljallab tuziladi va uning asosida mavjud sharoitlarni hisobga olib ishchi o'quv rejalari ishlab chiqiladi. O'quv rejasi — me'yoriy hujjat hisoblanib (ta'lim muassasasi sertifikati) quyidagilarni belgilaydi: —o'quv yili, chorak (semestr)lar va ta'tillarning davomiyligi; —ushbu ta'lim muassasasida o'rganiladigan o'quv fanlari tartibi; —o'qish yillari bo'yicha fanlarni taqsimlash; —har bir fan bo'yicha yaxlit ta'lim davri va har bir sinf (kurs)da fanlarni o'rganishga ajratilgan soatlar hajmi; —har bir fanni o'rganishga ajratilgan haftalik soatlar hajmi;. —praktikumlar, ishlab chiqarish va pedagogik amaliyotlar hamda shu kabilarning davomiyligi. O'quv rejasida, yana shuningdek, aniq bir o'quv muassasasi xususiyatlarini aks ettiruvchi, o'quvchilarning erkin tanlovi bo'yicha fakultativ va majburiy mashg'ulotlar aks ettiriladi. O'quv dasturi - muayyan o'quv fani bo'yicha bilim, ko'nikma va malakalar mazmuni, umumiy vaqtni muhim bilimlarni o'rganilishi bo'yicha taqsimlash, mavzularning ketma-ketligini belgilash hamda ularning o'rganilish darajasini yorituvchi me'yoriy hujjat. Dasturda o'quv materialining ta'limning har bir yili va har bir sinf, kurs bo'yicha taqsimlanishi tuzilishi asoslab berilgan. Dasturda ko'rsatilgan bilim, malaka va ko'nikmalarni o'quvchilar tomonidan to'la o'zlashtirilishi o'qitish jarayoni muvaffaqiyatliligi va samaraliligi mezonlaridan biri hisoblanadi. O'quv dasturlari namunaviv. ishchi va mualliflik bo'lishi mumkin. Namunaviv o'quv dasturi u yoki bu ta'lim sohasiga nisbatan davlat ta'lim  
Ilmiybaza.uz 
 
standartlari talablari asosida ishlab chiqiladi. O'quv dasturlari quyidagilardan iborat 
bo'ladi: 
—ushbu fanni o'rganish maqsadlari, o'quvchilarning bilim va malakalariga asosiy 
talablar, o'qitish tavsiya etiladigan shakl va metodlari haqidagi tushuntirish xati; 
—o'rganilayotgan materialning tematik mazmuni; 
—kursning alohida savollarini o'rganishga o'qituvchi sarflaydigan taxminiy soatlari 
hajmi; 
—dunyoqarashni shakllantiruvchi asosiy savollari ro'yxati; 
—fanlararo va kurslararo bog'liqlikni amalga oshirish bo'yicha ko'rsatmalar; 
—o'quv uskunalari va ko'rgazmali qo'llanmalar ro'yxati; 
—tavsiya etiladigan adabiyotlar. 
Namunaviy o'quv dasturlari Xalq ta'limi hamda Oliy va o'rta maxsus ta'lim 
vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi, tavsiyanoma xususiyatiga ega bo'ladi. 
Namunaviy dastur asosida maktab, akademik litsey pedagogik kengashi tomonidan 
ishchi o'quv dasturlari ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Namunaviy dasturdan farqli 
ravishda ishchi dasturda regional komponenti ta'riflanadi, o'quv jarayonini metodik, 
informatsion, texnik ta'minlash imkoniyati, o'quvchilarning tayyorgarligi darajasi 
hisobga olinadi. 
Mualliflik o'quv dasturlari davlat standarti talablarini hisobga olgan holda o'quv 
fanini qurilishi boshqacha mantiqidan iborat bo'lishi, u yoki bu nazariyalarni 
o'rganishga mualliflik yondashuvi, o'rganilayotgan hodisa va jarayonlarga nisbatan 
mualliflik nuqtayi nazarini aks ettirishi lozim. Bunday dasturlar ushbu fan sohasida 
pedagog, psixolog, metodistlarning tashqi retsenziyalariga ega bo'lishi kerak va ular 
mavjud bo’Iganida maktab, akademik litsey hamda kasb-hunar kollejlarining 
Pedagogik 
Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. 
Mualliflik 
o'quv daslurlari 
o'quvchilarning erkin tanlovi bo'yicha (majburiy va fakultativ) kurslar tashkil etishda 
keng foydalaniladi. 
O'quv fani ta'lim muassasalarida o'quvchilarning yosh, idrok etish 
imkoniyatlariga muvofiq ularga muayyan fan sohasi bo'yicha umumiy yoki 
mutaxassislik bilimlarini berish, ko'nikma va malakalarni shakllantirishni 
ta'minlovchi manbadir. 
O'quv fanining mazmuni har bir pedagog tomonidan ixtiyoriy belgilanmaydi, 
Ilmiybaza.uz standartlari talablari asosida ishlab chiqiladi. O'quv dasturlari quyidagilardan iborat bo'ladi: —ushbu fanni o'rganish maqsadlari, o'quvchilarning bilim va malakalariga asosiy talablar, o'qitish tavsiya etiladigan shakl va metodlari haqidagi tushuntirish xati; —o'rganilayotgan materialning tematik mazmuni; —kursning alohida savollarini o'rganishga o'qituvchi sarflaydigan taxminiy soatlari hajmi; —dunyoqarashni shakllantiruvchi asosiy savollari ro'yxati; —fanlararo va kurslararo bog'liqlikni amalga oshirish bo'yicha ko'rsatmalar; —o'quv uskunalari va ko'rgazmali qo'llanmalar ro'yxati; —tavsiya etiladigan adabiyotlar. Namunaviy o'quv dasturlari Xalq ta'limi hamda Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi, tavsiyanoma xususiyatiga ega bo'ladi. Namunaviy dastur asosida maktab, akademik litsey pedagogik kengashi tomonidan ishchi o'quv dasturlari ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Namunaviy dasturdan farqli ravishda ishchi dasturda regional komponenti ta'riflanadi, o'quv jarayonini metodik, informatsion, texnik ta'minlash imkoniyati, o'quvchilarning tayyorgarligi darajasi hisobga olinadi. Mualliflik o'quv dasturlari davlat standarti talablarini hisobga olgan holda o'quv fanini qurilishi boshqacha mantiqidan iborat bo'lishi, u yoki bu nazariyalarni o'rganishga mualliflik yondashuvi, o'rganilayotgan hodisa va jarayonlarga nisbatan mualliflik nuqtayi nazarini aks ettirishi lozim. Bunday dasturlar ushbu fan sohasida pedagog, psixolog, metodistlarning tashqi retsenziyalariga ega bo'lishi kerak va ular mavjud bo’Iganida maktab, akademik litsey hamda kasb-hunar kollejlarining Pedagogik Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Mualliflik o'quv daslurlari o'quvchilarning erkin tanlovi bo'yicha (majburiy va fakultativ) kurslar tashkil etishda keng foydalaniladi. O'quv fani ta'lim muassasalarida o'quvchilarning yosh, idrok etish imkoniyatlariga muvofiq ularga muayyan fan sohasi bo'yicha umumiy yoki mutaxassislik bilimlarini berish, ko'nikma va malakalarni shakllantirishni ta'minlovchi manbadir. O'quv fanining mazmuni har bir pedagog tomonidan ixtiyoriy belgilanmaydi,  
Ilmiybaza.uz 
 
balki ijtimoiy hodisa sifatida ta'limning tarixiy rivojlanishi davomida ishlab chiqiladi. 
0'i1a maktab, akademik litsey va kasb-hunar kolleji o'quv fanlarini ilmiy bilimning 
umumiy tuzilishiga mos ravishda shakllantirish kerak deb hisoblovchi nuqtayi nazar 
eng keng tarqalgan va tan olingan hisoblanadi. 
Ta'lim mazmuni va o'quv daslurlari o'quv adabiyotlarida loyihalashtiriladi. 
Bunday adabiyotlar sirasiga darsliklar va o'quv qo'llanmalari kiradi. 
O'quv adabiyotlari orasida darslik alohida o'rin tutadi. Darslik muayyan o'quv 
fani bo'yicha ta'lim maqsadi, o'quv dasturi va didaktik talablarga muvofiq 
belgilangan ilmiy bilimlari to'g'risidagi ma'lumotlarni beruvchi manba bo'lib, u 
mazmuni va tuzilishiga ko'ra fan bo'yicha yaratilgan o'quv dasturiga mos keladi. 
Namunaviy o'quv dasturlari asosida yaratilgan darsliklar maqsadga muvofiq holda 
Respublika Xalq ta'limi, Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirliklari tomonidan barcha 
maktablar, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun tavsiya etiladi. 
G'oyaviy va metodik jihatdan mukammal bo'lgan darslik ta'lim mazmuniga 
qo'yiladigan barcha talablarga javob bera olishi, o'quvchilar uchun qiziqarli, iloji 
boricha qisqa, tushunarli, ko'rgazmalilik nuqtayi nazaridan estetik xususiyatga ega 
bo'lishi kerak. 
Darslik bir vaqtning o'zida ham barqaror, ham qulay tarkibiy tuzilmaga ega 
bo'lishi kerak. Darslik barqarorligiga ko'ra mustahkam asosga ega, mobilligiga ko'ra 
ega asosiy tuzilmaga dahl etmagan holda yangi bilimlarni tezlikda kiritish 
imkoniyatini namoyon etadi. Ularga qo'yiladigan talablar turli-tuman va qarama-
qarshi bo'lib, mukammal darsliklarning yetishmovchiligi doimo his etiladi. Iqtisodiy 
rivojlangan mamlakatlarda muqobil, parallel darsliklar nashr etiladi, shu sababli 
o'qituvchilar va o'quvchilar ular orasidan eng yaxshilarini tanlab olish imkoniyatiga 
egalar. 
Darslik o'quvchilarning ta'lim jarayonida, ongli ravishda va faol ishtirok 
etishlari, o'quv materialini to’la o'zlashtirishlarini ta'minlashi kerak. Ana shu 
masalalarni hal etish yo'lida darsliklar quyidagi vazifalarni bajaradi: 
1) motivatsion vazifa — bu vazifa o'quvchilarni ushbu fanni o'rganishga 
yo'naltiradigan, ularda ishga pozitiv munosabati va qiziqishini shakllantiruvchi 
rag'bat (sabab)larni hosil qilishdan iborat; 
2) axborot vazifasi o'quvchilarga axborotlarni yetkazish, samarali usullar yordamida 
Ilmiybaza.uz balki ijtimoiy hodisa sifatida ta'limning tarixiy rivojlanishi davomida ishlab chiqiladi. 0'i1a maktab, akademik litsey va kasb-hunar kolleji o'quv fanlarini ilmiy bilimning umumiy tuzilishiga mos ravishda shakllantirish kerak deb hisoblovchi nuqtayi nazar eng keng tarqalgan va tan olingan hisoblanadi. Ta'lim mazmuni va o'quv daslurlari o'quv adabiyotlarida loyihalashtiriladi. Bunday adabiyotlar sirasiga darsliklar va o'quv qo'llanmalari kiradi. O'quv adabiyotlari orasida darslik alohida o'rin tutadi. Darslik muayyan o'quv fani bo'yicha ta'lim maqsadi, o'quv dasturi va didaktik talablarga muvofiq belgilangan ilmiy bilimlari to'g'risidagi ma'lumotlarni beruvchi manba bo'lib, u mazmuni va tuzilishiga ko'ra fan bo'yicha yaratilgan o'quv dasturiga mos keladi. Namunaviy o'quv dasturlari asosida yaratilgan darsliklar maqsadga muvofiq holda Respublika Xalq ta'limi, Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirliklari tomonidan barcha maktablar, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun tavsiya etiladi. G'oyaviy va metodik jihatdan mukammal bo'lgan darslik ta'lim mazmuniga qo'yiladigan barcha talablarga javob bera olishi, o'quvchilar uchun qiziqarli, iloji boricha qisqa, tushunarli, ko'rgazmalilik nuqtayi nazaridan estetik xususiyatga ega bo'lishi kerak. Darslik bir vaqtning o'zida ham barqaror, ham qulay tarkibiy tuzilmaga ega bo'lishi kerak. Darslik barqarorligiga ko'ra mustahkam asosga ega, mobilligiga ko'ra ega asosiy tuzilmaga dahl etmagan holda yangi bilimlarni tezlikda kiritish imkoniyatini namoyon etadi. Ularga qo'yiladigan talablar turli-tuman va qarama- qarshi bo'lib, mukammal darsliklarning yetishmovchiligi doimo his etiladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda muqobil, parallel darsliklar nashr etiladi, shu sababli o'qituvchilar va o'quvchilar ular orasidan eng yaxshilarini tanlab olish imkoniyatiga egalar. Darslik o'quvchilarning ta'lim jarayonida, ongli ravishda va faol ishtirok etishlari, o'quv materialini to’la o'zlashtirishlarini ta'minlashi kerak. Ana shu masalalarni hal etish yo'lida darsliklar quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) motivatsion vazifa — bu vazifa o'quvchilarni ushbu fanni o'rganishga yo'naltiradigan, ularda ishga pozitiv munosabati va qiziqishini shakllantiruvchi rag'bat (sabab)larni hosil qilishdan iborat; 2) axborot vazifasi o'quvchilarga axborotlarni yetkazish, samarali usullar yordamida  
Ilmiybaza.uz 
 
ularning bilimlari hajmini kengaytirishga imkon beradi; 
3) nazorat-tuzatish (mashq qilish) vazifasi — ta'lim jarayoni, uning natijalarini 
tekshirish, o'quvchilarda o'zini baholash va tuzatish layoqati hamda zarur bo'lgan 
ko'nikma, malakalarni shakllantirish uchun o'rganish mashqlarini tavsiya etishni 
nazarda tutadi. 
4) muvofiqlashtirish vazifasi material ustida ishlash jarayonida ta'limning boshqa 
vositalari (xaritalar, ko'rgazmali materiallar, diapozitiv va boshqalar)ni jalb etishni 
ifodalaydi; 
5) rivoilantiruvchi — tarbiyalovchi vazifasi darslik mazmunining o'quvchilarga 
ma'naviy-axloqiy ta'sir ko'rsatishi, kitoblar bilan ishlash jarayonida ulardan 
mehnatsevarlik, faol fikrlash, ijodiy qobiliyat kabi sifatlarni shakllantirishdan iborat; 
6) o'qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish uchun zarur bo'lgan 
konspekt yozish, umumlashtirish, asosiysini ajratib ko'rsatish, mantiqiy eslab qolish 
kabi malaka va ko'nikmalarni rivojlantirishga yordam berishida ko'zga tashlanadi. 
Ta'lim mazmuni o'quv materiali darajasida darsliklar bilan bir qatorda turli xil 
o'quv qo'llanmalari: adabiyot va tarix xrestomatiyalari, spravochniklar, matematika, 
fizika, ximiya bo'yicha masalalar to'plamlari, georafiya, biologiya bo'yicha atlaslar, 
til bo'yicha mashqlar to'plamlari va boshqalarda ochib beriladi. O'quv qo'llanmalari 
darslikning ba'zi tomonlarini kengaytiradi va aniq masalalarni hal etish maqsadiga 
ega bo'ladi (axborot, mashq qilish, tekshirish). 
Davlat ta'lim standart. Ta'lim mazmunining rivojlanishida ko'zga 
tashlanayotgan zamonaviy tendensiyalaridan biri uni standartlashtirish (davlat 
miqyosida yagona qoidalar va talablar o'rnatilishi) hisoblanadi. Standartlashtirishda 
quyidagi ikki omil muhim ahamiyatga ega: 
1)turli ta'lim muassasalarida tahsil olayotgan yoshlarning umumiy o’rta, o'rta 
maxsus, kasb-hunar bilimlar hajmining bir xillik darajasini ta'minlovchi mamlakatda 
yagona pedagogik muhitni yaratish zarurligi; 
2) O'zbekistonning jahon hamjamiyati tizimiga kirishi natijasida xalqaro ta'lim 
amaliyotida umumiy o'rta va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi mazmunini rivojlanishi 
tendensiyalarining hisobga olinishi. 
Davlat ta'lim standard: 
1) ta'lim olish shaklidan qat'iy nazar bitiruvchilar erishishlari kerak bo'lgan 
Ilmiybaza.uz ularning bilimlari hajmini kengaytirishga imkon beradi; 3) nazorat-tuzatish (mashq qilish) vazifasi — ta'lim jarayoni, uning natijalarini tekshirish, o'quvchilarda o'zini baholash va tuzatish layoqati hamda zarur bo'lgan ko'nikma, malakalarni shakllantirish uchun o'rganish mashqlarini tavsiya etishni nazarda tutadi. 4) muvofiqlashtirish vazifasi material ustida ishlash jarayonida ta'limning boshqa vositalari (xaritalar, ko'rgazmali materiallar, diapozitiv va boshqalar)ni jalb etishni ifodalaydi; 5) rivoilantiruvchi — tarbiyalovchi vazifasi darslik mazmunining o'quvchilarga ma'naviy-axloqiy ta'sir ko'rsatishi, kitoblar bilan ishlash jarayonida ulardan mehnatsevarlik, faol fikrlash, ijodiy qobiliyat kabi sifatlarni shakllantirishdan iborat; 6) o'qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish uchun zarur bo'lgan konspekt yozish, umumlashtirish, asosiysini ajratib ko'rsatish, mantiqiy eslab qolish kabi malaka va ko'nikmalarni rivojlantirishga yordam berishida ko'zga tashlanadi. Ta'lim mazmuni o'quv materiali darajasida darsliklar bilan bir qatorda turli xil o'quv qo'llanmalari: adabiyot va tarix xrestomatiyalari, spravochniklar, matematika, fizika, ximiya bo'yicha masalalar to'plamlari, georafiya, biologiya bo'yicha atlaslar, til bo'yicha mashqlar to'plamlari va boshqalarda ochib beriladi. O'quv qo'llanmalari darslikning ba'zi tomonlarini kengaytiradi va aniq masalalarni hal etish maqsadiga ega bo'ladi (axborot, mashq qilish, tekshirish). Davlat ta'lim standart. Ta'lim mazmunining rivojlanishida ko'zga tashlanayotgan zamonaviy tendensiyalaridan biri uni standartlashtirish (davlat miqyosida yagona qoidalar va talablar o'rnatilishi) hisoblanadi. Standartlashtirishda quyidagi ikki omil muhim ahamiyatga ega: 1)turli ta'lim muassasalarida tahsil olayotgan yoshlarning umumiy o’rta, o'rta maxsus, kasb-hunar bilimlar hajmining bir xillik darajasini ta'minlovchi mamlakatda yagona pedagogik muhitni yaratish zarurligi; 2) O'zbekistonning jahon hamjamiyati tizimiga kirishi natijasida xalqaro ta'lim amaliyotida umumiy o'rta va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi mazmunini rivojlanishi tendensiyalarining hisobga olinishi. Davlat ta'lim standard: 1) ta'lim olish shaklidan qat'iy nazar bitiruvchilar erishishlari kerak bo'lgan  
Ilmiybaza.uz 
 
ta'lim darajasini belgilovchi asosiy hujjat; 
2)o'quv fani bo'yicha yakuniy ta'limning yakuniy natijalarini belgilovchi asosiy 
hujjat; 
3) ta'lim dasturlari mazmunining minimumi, o'quvchilar tomonidan 
bajariladigan o'quv ishlarining maksimal hajmi, shuningdek, bitiruvchilarning 
tayyorgarlik darajalariga qo'yiluvchi talablarni belgilaydi. 
O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni bilan bir qatorda 
ta'lim standard asosiy me'yoriy hujjat hisoblanadi. «Standart» ingliz tilidan tarjima 
qilinganda «me'yor», «namuna», «andoza», «model» ma'nolarini anglatadi. Standart 
yordamida, respublika miqyosidagi turli ta'lim muassasalarida ta'limning barqarorlik 
darajasini ta'minlashga erishiladi, o'quv ishlari normativlari moslashtiriladi, 
o'quvchilarning bilimlarini baholash mezonlari ishlab chiqiladi. O'quvchi davlat 
tomonidan belgilangan ta'lim standarti bilan cheklanishi mumkin, yoki bilimlarni 
yanada chuqurroq egallab olish maqsadida mustaqil shug'ullanish imkoniyatiga ega. 
Uining uchun qiyin bo'lgan yoki qiziqarli bo'lmagan fanni o'rganishda o'quvchiga 
standartga kiritilgan normativ minimum bilan cheklanish imkoniyati beriladi. 
Ushbu holatda, o'quvchi o'ziga mos keladigan ta'lim yo'lini anglagan holda va 
mustaqil tanlab, o'z qiziqishlari, istagi, qobiliyatlari va intilishlarini amalga oshirish 
imkoniyatiga ega bo'ladi. Shakli va mazmuni bo'yicha tushunarli ifoda etilgan 
standart talablari oldindan o'quvchilarga va ularning ota-onalariga yetkaziladi. 
Ta'limni standaillashtirish dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, mukammal 
ravishda o'quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqish, ta'limning ma'lum darajasini 
belgilash bilan amalga oshiriladi. Ammo «standart» termini o'zi ta'limga nisbatan 
yaqin davrlardan qo'llanila boshlangan. Davlat ta'lim standartlari ta'lim sifatini 
oshirishga imkon beradi. Ular ta'lim mazmuni minimal hajmini qayd etish va ta'lim 
darajasining quyi chegarasini belgilab beradi. 
Ta'lim standartini kiritishdan avval bunday majburiy qoidalar mavjud emas edi. 
O'zlashtirishning aniq belgilangan chegaralari yo'qligi XX asrning 80-yillarida 
ko'pchilik bitiruvchilarning haqiqiy bilim darajalari juda past bo’lishiga olib keldi. 
Davlat 
ta'lim 
standartlarini 
yaratish 
bo'yicha 
ishlar 
O'zbekiston 
Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni (1992-yil) qabul qilingandan keyin 
boshlandi. Mazkur hujjatning 6-bandida jahon ta'limi amaliyoti me'yorlariga mos 
Ilmiybaza.uz ta'lim darajasini belgilovchi asosiy hujjat; 2)o'quv fani bo'yicha yakuniy ta'limning yakuniy natijalarini belgilovchi asosiy hujjat; 3) ta'lim dasturlari mazmunining minimumi, o'quvchilar tomonidan bajariladigan o'quv ishlarining maksimal hajmi, shuningdek, bitiruvchilarning tayyorgarlik darajalariga qo'yiluvchi talablarni belgilaydi. O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni bilan bir qatorda ta'lim standard asosiy me'yoriy hujjat hisoblanadi. «Standart» ingliz tilidan tarjima qilinganda «me'yor», «namuna», «andoza», «model» ma'nolarini anglatadi. Standart yordamida, respublika miqyosidagi turli ta'lim muassasalarida ta'limning barqarorlik darajasini ta'minlashga erishiladi, o'quv ishlari normativlari moslashtiriladi, o'quvchilarning bilimlarini baholash mezonlari ishlab chiqiladi. O'quvchi davlat tomonidan belgilangan ta'lim standarti bilan cheklanishi mumkin, yoki bilimlarni yanada chuqurroq egallab olish maqsadida mustaqil shug'ullanish imkoniyatiga ega. Uining uchun qiyin bo'lgan yoki qiziqarli bo'lmagan fanni o'rganishda o'quvchiga standartga kiritilgan normativ minimum bilan cheklanish imkoniyati beriladi. Ushbu holatda, o'quvchi o'ziga mos keladigan ta'lim yo'lini anglagan holda va mustaqil tanlab, o'z qiziqishlari, istagi, qobiliyatlari va intilishlarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Shakli va mazmuni bo'yicha tushunarli ifoda etilgan standart talablari oldindan o'quvchilarga va ularning ota-onalariga yetkaziladi. Ta'limni standaillashtirish dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, mukammal ravishda o'quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqish, ta'limning ma'lum darajasini belgilash bilan amalga oshiriladi. Ammo «standart» termini o'zi ta'limga nisbatan yaqin davrlardan qo'llanila boshlangan. Davlat ta'lim standartlari ta'lim sifatini oshirishga imkon beradi. Ular ta'lim mazmuni minimal hajmini qayd etish va ta'lim darajasining quyi chegarasini belgilab beradi. Ta'lim standartini kiritishdan avval bunday majburiy qoidalar mavjud emas edi. O'zlashtirishning aniq belgilangan chegaralari yo'qligi XX asrning 80-yillarida ko'pchilik bitiruvchilarning haqiqiy bilim darajalari juda past bo’lishiga olib keldi. Davlat ta'lim standartlarini yaratish bo'yicha ishlar O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni (1992-yil) qabul qilingandan keyin boshlandi. Mazkur hujjatning 6-bandida jahon ta'limi amaliyoti me'yorlariga mos  
Ilmiybaza.uz 
 
keluvchi davlat ta'lim standartlarini yaratish zarurligi ta'kidlab o'tiladi. O'zbekiston 
Respublikasi 
Oliy 
Majlisining 
IX 
sessiyasida 
(1997-yil) 
O'zbekiston 
Respublikasining yangi tahriridagi «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni qabul qilingandan 
so'ng ta'lim dasturlari yangi avlodi yaratildi. Jahon amaliyoti tajribasi asosida 
yaratilgan ta'lim standartlari har bir fan bo'yicha o'zlashtirilishi zarur bo'lgan 
bilimlarning minimal darajasini belgilashga imkon berdi. 
Davlat ta'lim standartlari tarkibiy tuzilishiga ko'ra quyidagilardan iboratdir: 
1. Ta'limning yangi yoki aniqlashtirilgan maqsadlari, fanning o'rganish 
obyektlari va asosiy mazmunli yo'nalishlari ko'zda tutiladigan o'quv fanining 
umumiy ta'rifi. 
2. O'quv fanining mazmuni, tayanch (invariant) darajasini tasvirlash. 
3. Ta'limning majburiy natijalarini ifodalash, ya'ni o'quvchilarning o'quv 
tayyorgarliklari zarur bo'lgan minimal darajasiga talablar. 
4. Bilim, ko'nikma va malakalarga qo'yiluvchi talablar, bu ularning majburiy 
tayyorgarliklari darajasining «o’lchamidir», ya'ni, tekshirish ishlari, testlar va 
alohida topshiriqlarni bajarishlariga qarab o'quvchilar tomonidan talablarning 
majburiy darajasiga erishilganligi haqida fikr yuritish mumkin bo'ladi. 
 
Ilmiybaza.uz keluvchi davlat ta'lim standartlarini yaratish zarurligi ta'kidlab o'tiladi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997-yil) O'zbekiston Respublikasining yangi tahriridagi «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni qabul qilingandan so'ng ta'lim dasturlari yangi avlodi yaratildi. Jahon amaliyoti tajribasi asosida yaratilgan ta'lim standartlari har bir fan bo'yicha o'zlashtirilishi zarur bo'lgan bilimlarning minimal darajasini belgilashga imkon berdi. Davlat ta'lim standartlari tarkibiy tuzilishiga ko'ra quyidagilardan iboratdir: 1. Ta'limning yangi yoki aniqlashtirilgan maqsadlari, fanning o'rganish obyektlari va asosiy mazmunli yo'nalishlari ko'zda tutiladigan o'quv fanining umumiy ta'rifi. 2. O'quv fanining mazmuni, tayanch (invariant) darajasini tasvirlash. 3. Ta'limning majburiy natijalarini ifodalash, ya'ni o'quvchilarning o'quv tayyorgarliklari zarur bo'lgan minimal darajasiga talablar. 4. Bilim, ko'nikma va malakalarga qo'yiluvchi talablar, bu ularning majburiy tayyorgarliklari darajasining «o’lchamidir», ya'ni, tekshirish ishlari, testlar va alohida topshiriqlarni bajarishlariga qarab o'quvchilar tomonidan talablarning majburiy darajasiga erishilganligi haqida fikr yuritish mumkin bo'ladi.