DIDAKTIKANING MAQSAD VA VAZIFALARI. TA’LIM MAZMUNI (Didaktikaning ijtimoiy va fiziologik asoslari)

Yuklangan vaqt

2024-04-21

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

49

Faytl hajmi

96,0 KB


Ilmiybaza.uz DIDAKTIKANING MAQSAD VA VAZIFALARI. TA’LIM MAZMUNI REJA: 1. Didaktikaning ijtimoiy va fiziologik asoslari. 2. O’rta Osiyoda jadidchilarning ta’limni yangilashdagi o’rni hamda ularning ta’limni tashkil etishdagi qarashlari (M. Abdurashidxonov, A.Fitrat, S.Mirjalilov, A.Avloniy). 3. Ta’limning rivojlanish yo’nalishlari: uzluksiz ta’lim konsepsiyasi, texnologiya ta’lim paradigmalari. 4. Ta’limning maqsad va vazifalari. 5. Ta’lim mazmunini tuzilishi. Ilmiybaza.uz DIDAKTIKANING MAQSAD VA VAZIFALARI. TA’LIM MAZMUNI REJA: 1. Didaktikaning ijtimoiy va fiziologik asoslari. 2. O’rta Osiyoda jadidchilarning ta’limni yangilashdagi o’rni hamda ularning ta’limni tashkil etishdagi qarashlari (M. Abdurashidxonov, A.Fitrat, S.Mirjalilov, A.Avloniy). 3. Ta’limning rivojlanish yo’nalishlari: uzluksiz ta’lim konsepsiyasi, texnologiya ta’lim paradigmalari. 4. Ta’limning maqsad va vazifalari. 5. Ta’lim mazmunini tuzilishi.
Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar:didaktika, o’qitish, o’qitish jarayoni, didaktikaning asosiy kategoriyalari, ta’lim paradigmalari. Ta’limning maqsad va vazifalari ,Ta’lim mazmunini tuzilishi. 1.1. Didaktikaning ijtimoiy va fiziologik asoslari. Didaktika pedagogika nazariyasining nisbatan mustaqil qismi bo’lib, unda o’qitish jarayonining umumiy qonuniyatlari ochib beriladi. Didaktikaning so’zma- so’z tarjimasi «ta’lim nazariyasi» ma’nosini anglatadi. Didaktika «yunoncha» so’zdan olingan bo’lib, «didacticos» – o’rgatish, o’qitish ma’nosini bildiradi. Bu atamani nemis pedagogi V.Ratke (1571-1635) fanga kiritgan, deb hisoblanadi. Didaktika nomi ostida fanni nazariy va metodologik asoslarini tadqiq qiladigan ilmiy fanni tushundi. Didaktikaning fundamental ilmiy asoslari ilk bor Ya.A.Komenskiy tomonidan ishlab chiqilgan. 1657-yilda u chex tilida «Buyuk didaktika» asarini yozdi. Didaktikani Komenskiy «hammani hamma narsaga o’rgatish san’ati» deb tushuntirdi. Didaktika pedagogikaning “Nima uchun o‘qitish kerak”, “Nimani o‘qitish kerak”, “Qanday o‘qitish kerak”, “Qanday hajmda o‘qitish kerak”, “Kimlarni o‘qitish kerak”, “Qaerda o‘qitish kerak”, “Nimadan foydalanib o‘qitish kerak” kabi savollariga javob izlaydi. Umumiy didaktika o‘z navbatida ayrim fanlarga oid usullar bilan juda mustahkam bog‘langan bo‘lib, ularga oid ma’lumotlariga tayanib o‘qitishning umumiy qonuniyatlarini ochib beradi va ayni vaqtda har bir o‘quv fanini o‘qitish usullari uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Didaktika o‘z oldiga o‘qitishning o‘quvchilarni har tomonlama tarbiyalash maqsadlariga javob beruvchi umumiy qonuniyatlarni bilib olish vazifasini qo‘yadi. Didaktika – ta’lim jarayoni, mazmuni, qonuniyat va tamoyillari, shakl, metod va vositalarini ilmiy asoslab beruvchi ta’lim nazariyasi, pedagogikaning alohida sohasi. «Didaktika» atamasi ilk bor nemis pedagogi Volfgang Ratkening «Didaktika yoki ta’lim san’ati» (1613-yil) deb nomlangan ma’ruzasida qo’llanilgan. Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar:didaktika, o’qitish, o’qitish jarayoni, didaktikaning asosiy kategoriyalari, ta’lim paradigmalari. Ta’limning maqsad va vazifalari ,Ta’lim mazmunini tuzilishi. 1.1. Didaktikaning ijtimoiy va fiziologik asoslari. Didaktika pedagogika nazariyasining nisbatan mustaqil qismi bo’lib, unda o’qitish jarayonining umumiy qonuniyatlari ochib beriladi. Didaktikaning so’zma- so’z tarjimasi «ta’lim nazariyasi» ma’nosini anglatadi. Didaktika «yunoncha» so’zdan olingan bo’lib, «didacticos» – o’rgatish, o’qitish ma’nosini bildiradi. Bu atamani nemis pedagogi V.Ratke (1571-1635) fanga kiritgan, deb hisoblanadi. Didaktika nomi ostida fanni nazariy va metodologik asoslarini tadqiq qiladigan ilmiy fanni tushundi. Didaktikaning fundamental ilmiy asoslari ilk bor Ya.A.Komenskiy tomonidan ishlab chiqilgan. 1657-yilda u chex tilida «Buyuk didaktika» asarini yozdi. Didaktikani Komenskiy «hammani hamma narsaga o’rgatish san’ati» deb tushuntirdi. Didaktika pedagogikaning “Nima uchun o‘qitish kerak”, “Nimani o‘qitish kerak”, “Qanday o‘qitish kerak”, “Qanday hajmda o‘qitish kerak”, “Kimlarni o‘qitish kerak”, “Qaerda o‘qitish kerak”, “Nimadan foydalanib o‘qitish kerak” kabi savollariga javob izlaydi. Umumiy didaktika o‘z navbatida ayrim fanlarga oid usullar bilan juda mustahkam bog‘langan bo‘lib, ularga oid ma’lumotlariga tayanib o‘qitishning umumiy qonuniyatlarini ochib beradi va ayni vaqtda har bir o‘quv fanini o‘qitish usullari uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Didaktika o‘z oldiga o‘qitishning o‘quvchilarni har tomonlama tarbiyalash maqsadlariga javob beruvchi umumiy qonuniyatlarni bilib olish vazifasini qo‘yadi. Didaktika – ta’lim jarayoni, mazmuni, qonuniyat va tamoyillari, shakl, metod va vositalarini ilmiy asoslab beruvchi ta’lim nazariyasi, pedagogikaning alohida sohasi. «Didaktika» atamasi ilk bor nemis pedagogi Volfgang Ratkening «Didaktika yoki ta’lim san’ati» (1613-yil) deb nomlangan ma’ruzasida qo’llanilgan.
Ilmiybaza.uz Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o‘qitish jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o‘qitish qonuniyatlari, o‘qitish tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. O‘qitish jarayoni pedagogning o‘rgatuvchilik faoliyatini va ta’lim oluvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o‘z ichiga oladi. Shu o‘rinda bu jarayonlarning tahliliga e’tibor qarataylik. Ta’limda o‘qituvchining boshqaruvchilik roli o‘z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo‘lga kiritgan yutuqlarni egallashni shart qilib ko‘yadi. Didaktika va metodika mustahkam aloqa hamda o‘zaro bog‘liqliklikda joylashadi. Didaktika o‘qitishning umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Aniq bir predmetni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari xususiy metodikalarda ishlab chiqiladi. Xususiy didaktika – muayyan o‘quv fanlarini o‘qitish qonuniyatlari, usullari, vositalari, shakllari va yo‘llarini o‘rgatuvchi metodika (tadris) fanlari ham pedagogika fanlari turkumining asosiy sohalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. U umumiy didaktika yutuqlari asosida rivojlanadi va uning nazariy umumlashmalariga asoslangan holdagina takomillashib boradi. Muayyan bir fanga tadbiq etilgan didaktik qonuniyatlar, o‘sha predmetning umumiy jihatlarini qonunlashtiradi va ularda o‘qitishning universal jihatlari namoyon bo‘ladi. Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o’qitish jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o’qitish qonuniyatlari, o’qitish tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. Didaktika “nimaga o‘qitish?”, “nimani o‘qitish?” “qanday o‘qitish?” “qayerda o‘qitish” kabi savollarga javob izlaydi. Didaktikaning ob’yekti – o’sib kelayotgan avlodga ijtimoiy tajribalarni, milliy va umuminsoniy madaniyatni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyatning asosiu turi hisoblangan ta’lim berishdir. Didaktikaning predmeti sifatida o’rgatish (o’qituvchi faoliyati) va o’rganish (o’quvchilarning bilish faoliyati), ularning o’zaro harakati aks etadi. Ilmiybaza.uz Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o‘qitish jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o‘qitish qonuniyatlari, o‘qitish tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. O‘qitish jarayoni pedagogning o‘rgatuvchilik faoliyatini va ta’lim oluvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o‘z ichiga oladi. Shu o‘rinda bu jarayonlarning tahliliga e’tibor qarataylik. Ta’limda o‘qituvchining boshqaruvchilik roli o‘z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo‘lga kiritgan yutuqlarni egallashni shart qilib ko‘yadi. Didaktika va metodika mustahkam aloqa hamda o‘zaro bog‘liqliklikda joylashadi. Didaktika o‘qitishning umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Aniq bir predmetni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari xususiy metodikalarda ishlab chiqiladi. Xususiy didaktika – muayyan o‘quv fanlarini o‘qitish qonuniyatlari, usullari, vositalari, shakllari va yo‘llarini o‘rgatuvchi metodika (tadris) fanlari ham pedagogika fanlari turkumining asosiy sohalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. U umumiy didaktika yutuqlari asosida rivojlanadi va uning nazariy umumlashmalariga asoslangan holdagina takomillashib boradi. Muayyan bir fanga tadbiq etilgan didaktik qonuniyatlar, o‘sha predmetning umumiy jihatlarini qonunlashtiradi va ularda o‘qitishning universal jihatlari namoyon bo‘ladi. Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o’qitish jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o’qitish qonuniyatlari, o’qitish tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. Didaktika “nimaga o‘qitish?”, “nimani o‘qitish?” “qanday o‘qitish?” “qayerda o‘qitish” kabi savollarga javob izlaydi. Didaktikaning ob’yekti – o’sib kelayotgan avlodga ijtimoiy tajribalarni, milliy va umuminsoniy madaniyatni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyatning asosiu turi hisoblangan ta’lim berishdir. Didaktikaning predmeti sifatida o’rgatish (o’qituvchi faoliyati) va o’rganish (o’quvchilarning bilish faoliyati), ularning o’zaro harakati aks etadi.
Ilmiybaza.uz O’qitish jarayoni pedagogning o’rgatuvchilik faoliyatini va o’quvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o’z ichiga oladi. Shu o’rinda bu jarayonlarning tahliliga e’tibor qarataylik. Ta’limda o’qituvchining boshqaruvchilik roli o’z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo’lga kiritgan yutuqlarni egallashni shart qilib qo’yadi. Bularning barchasi o’qituvchining ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarini amalga oshirishida o’z aksini topmog’i lozim. Ana shu asosdan kelib chiqib aytish mumkinki, ta’lim jarayonida o’qituvchi o’quvchilariga qo’lga kiritilgan bilimlarni o’rgatadi. O’quv faoliyatida ularni ko’nikma va malakalar bilan qurollantiradi. Shu bilan bir paytda u o’quvchilarda dunyoqarash va axloq normalarini hosil qiladi, qiziqish va qobiliyatlarni shaklantiradi, ularning bilish faolligini oshiradi. O’qituvchining faoliyati o’quvchi shaxsining maqsadga muvofiq shakllanishiga katta imkoniyatlar ochib beradi. Yanada aniq qilib aytsak, butun o’quv jarayonini rejalashtiradi, ushbu jarayonda o’quvchilar bilan birgalikdagi faoliyatni tashkil etadi. O’quvchilarga qiyinchiliklarni yengib o’tishda yordam beradi hamda ularning bilimlarini va butun ta’lim jarayonini tashxis qiladi. O’z navbatida o’quvchilarning faoliyati o’quv jarayonida o’rganishga, bilim, ko’nikma hamda malakalarni egallashga, o’zini jamiyatga foydali faoliyatga tayyorlashga yo’naltiradi. Ta’lim jarayonida o’quvchilarning faoliyati ko’p qirrali yo’nalgan harakatni ifodalaydi va bu harakat bilishga doir vazifalarni hal qilishda ularga katta yordam beradi. Didaktika ilmiy bilimlar tizimi sifatida birinchi marta chex pedagogi Yan Amos Komenskiyning «Buyuk didaktika» (1657-yil) asarida ochib berilgan. Ilmiybaza.uz O’qitish jarayoni pedagogning o’rgatuvchilik faoliyatini va o’quvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o’z ichiga oladi. Shu o’rinda bu jarayonlarning tahliliga e’tibor qarataylik. Ta’limda o’qituvchining boshqaruvchilik roli o’z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo’lga kiritgan yutuqlarni egallashni shart qilib qo’yadi. Bularning barchasi o’qituvchining ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarini amalga oshirishida o’z aksini topmog’i lozim. Ana shu asosdan kelib chiqib aytish mumkinki, ta’lim jarayonida o’qituvchi o’quvchilariga qo’lga kiritilgan bilimlarni o’rgatadi. O’quv faoliyatida ularni ko’nikma va malakalar bilan qurollantiradi. Shu bilan bir paytda u o’quvchilarda dunyoqarash va axloq normalarini hosil qiladi, qiziqish va qobiliyatlarni shaklantiradi, ularning bilish faolligini oshiradi. O’qituvchining faoliyati o’quvchi shaxsining maqsadga muvofiq shakllanishiga katta imkoniyatlar ochib beradi. Yanada aniq qilib aytsak, butun o’quv jarayonini rejalashtiradi, ushbu jarayonda o’quvchilar bilan birgalikdagi faoliyatni tashkil etadi. O’quvchilarga qiyinchiliklarni yengib o’tishda yordam beradi hamda ularning bilimlarini va butun ta’lim jarayonini tashxis qiladi. O’z navbatida o’quvchilarning faoliyati o’quv jarayonida o’rganishga, bilim, ko’nikma hamda malakalarni egallashga, o’zini jamiyatga foydali faoliyatga tayyorlashga yo’naltiradi. Ta’lim jarayonida o’quvchilarning faoliyati ko’p qirrali yo’nalgan harakatni ifodalaydi va bu harakat bilishga doir vazifalarni hal qilishda ularga katta yordam beradi. Didaktika ilmiy bilimlar tizimi sifatida birinchi marta chex pedagogi Yan Amos Komenskiyning «Buyuk didaktika» (1657-yil) asarida ochib berilgan.
Ilmiybaza.uz Didaktika va metodika mustahkam aloqa va o’zaro bog’liqlikda joylashadi. Didaktika o’qitishning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Aniq bir predmetni o’qtishning o’ziga xos xususiyatlari xususiy metodikalarda ishlab chiqiladi. Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to’plangan bilimlar aks etadi. O’rgatish – o’qitish maqsadini amalga oshirish bo’yicha pedagogning tartiblangan faoliyati. O’rganish – anglash, mashq qilish, va egallangan tajribalar asosida xulq-atvor va faoliyatning yangi shakllarini egallash jarayoni, oldin egallanganlari o’zgaradi. O’qitish – qo’yilgan maqsadga erishishga yo’naltirilgan pedagog bilan o’quvchilarning tartiblangan o’zaro harakati. Ta’lim – o’qitish jarayonida egallanadigan bilim, ko’nikma, malakalar, kompetensiya va fikrlash usullari tizimi. Bilim – ma’lum bir fanni nazariy o’zlashtirishni aks ettiradigan inson g’oyalari yig’indisi; Ko’nikma – egallangan bilimlarning aniq xatti-harakatdagi ifodasi, o’zlashtirilgan bilimlarni amaliyotga qo’llash usullarini egallash. Malaka – avtomatlashgan, biror bir usul bilan bexato bajarish, ko’nikmaning takomillashgan darajasi. Kompetensiya – egallangan bilim, ko’nikma va malakalarni kundalik va kasbiy faoliyatda qo’llay olish layoqati. Maqsad – o’qitishning nimaga qaratilganligi, uning kuchlari kelgusida qay yo’sinda safarbar etilishi. Mazmun – o’qitish jarayonida egallanishi lozim bo’lgan ilmiy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar, faoliyat, fikrlash usullari tizimi. Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: o’rgatish, o’rganish, o’qitish, ta’lim, bilim, ko’nikma, malaka, kompetensiya, maqsad, mazmun, tashkil etish, shakl, metod, vosita, natija. Ilmiybaza.uz Didaktika va metodika mustahkam aloqa va o’zaro bog’liqlikda joylashadi. Didaktika o’qitishning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Aniq bir predmetni o’qtishning o’ziga xos xususiyatlari xususiy metodikalarda ishlab chiqiladi. Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to’plangan bilimlar aks etadi. O’rgatish – o’qitish maqsadini amalga oshirish bo’yicha pedagogning tartiblangan faoliyati. O’rganish – anglash, mashq qilish, va egallangan tajribalar asosida xulq-atvor va faoliyatning yangi shakllarini egallash jarayoni, oldin egallanganlari o’zgaradi. O’qitish – qo’yilgan maqsadga erishishga yo’naltirilgan pedagog bilan o’quvchilarning tartiblangan o’zaro harakati. Ta’lim – o’qitish jarayonida egallanadigan bilim, ko’nikma, malakalar, kompetensiya va fikrlash usullari tizimi. Bilim – ma’lum bir fanni nazariy o’zlashtirishni aks ettiradigan inson g’oyalari yig’indisi; Ko’nikma – egallangan bilimlarning aniq xatti-harakatdagi ifodasi, o’zlashtirilgan bilimlarni amaliyotga qo’llash usullarini egallash. Malaka – avtomatlashgan, biror bir usul bilan bexato bajarish, ko’nikmaning takomillashgan darajasi. Kompetensiya – egallangan bilim, ko’nikma va malakalarni kundalik va kasbiy faoliyatda qo’llay olish layoqati. Maqsad – o’qitishning nimaga qaratilganligi, uning kuchlari kelgusida qay yo’sinda safarbar etilishi. Mazmun – o’qitish jarayonida egallanishi lozim bo’lgan ilmiy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar, faoliyat, fikrlash usullari tizimi. Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: o’rgatish, o’rganish, o’qitish, ta’lim, bilim, ko’nikma, malaka, kompetensiya, maqsad, mazmun, tashkil etish, shakl, metod, vosita, natija.
Ilmiybaza.uz Tashkil etish – qo’yilgan maqsadni samarali amalga oshirish uchun unga zaruriy shaklni taqdim etadigan, aniq mezonlar bo’yicha tartiblangan didaktik jarayon. Shakl – o’quv jarayonining tashqi ifodasi, uning ichki mohiyati, mantig’i, mazmuni uchun qobiq. Metod – o’qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo’li. Vosita – o’quv jarayonining predmetli qo’llab-quvvatlanishi, yangi materialni o’zlashtirish jarayonida o’qituvchi va talabalar tomonidan foydalaniladigan ob’yekt. Natija – o’quv jarayonining so’nggi mahsuli, belgilangan maqsadlarning amalga oshganlik darajasi. 1.2.O’rta Osiyoda jadidchilarning ta’limni yangilashdagi o’rni hamda ularning ta’limni tashkil etishdagi qarashlari (M. Abdurashidxonov, A.Fitrat, S.Mirjalilov, A.Avloniy). Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi Jadidlar harakat ijtmoiy-tarbiyashunoslik tafakkurining alohida bir oqimi sifatda Turkistonda yashovchi xalqlar orasida shakllandi. Turkistondagi jadid (jadid so’zi arabcha “yangi usul”, “yangilik”, demakdir) maktablarining yuzaga kelishi mashhur qrim-tatar arbobi Ismoilbek Gaspirali nomi bilan bevosita bog’liqdir. 1851-yilda tavallud topgan Ismoilbek Gaspirali ilg’or demokratk g’oyalarni musulmonchilikning diniy asoslari bilan birlashtrish yo’lida qizg’in kurash olib bordi. Turkiy xalqlarning milliy mustaqilligi uchun kurashgan Ismoilbek Gaspirali o’z navbatda jadidchilik oqimining asoschisi sifatida dunyoga tanildi. Ko’p yurtlarda safarda bo’lgan Ismoilbek Gaspirali xalq taraqqiyoti birinchi navbatda maorifga bog’liq ekanligini anglab etb, jamiyatdagi tub o’zgarishlarni amalga oshirishni yangi usuldagi maktab tuzishdan boshladi. Gaspirali tomonidan o’hilgan yangi usuldagi maktab tez orada shuhrat qozondi. Jadid maktablarining ommaviy tus olishiga asosiy sabab I.Gaspirali tomonidan 1883-yildan boshlab nashr etla boshlangan “Tarjimon” gazetasi bo’ldi. Shu bilan birga Ismoilbek Gaspirali o’zi tashkil maktab uchun bir qator darsliklar va o’quv qo’llanmalari ham yaratdi. Uning Ilmiybaza.uz Tashkil etish – qo’yilgan maqsadni samarali amalga oshirish uchun unga zaruriy shaklni taqdim etadigan, aniq mezonlar bo’yicha tartiblangan didaktik jarayon. Shakl – o’quv jarayonining tashqi ifodasi, uning ichki mohiyati, mantig’i, mazmuni uchun qobiq. Metod – o’qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo’li. Vosita – o’quv jarayonining predmetli qo’llab-quvvatlanishi, yangi materialni o’zlashtirish jarayonida o’qituvchi va talabalar tomonidan foydalaniladigan ob’yekt. Natija – o’quv jarayonining so’nggi mahsuli, belgilangan maqsadlarning amalga oshganlik darajasi. 1.2.O’rta Osiyoda jadidchilarning ta’limni yangilashdagi o’rni hamda ularning ta’limni tashkil etishdagi qarashlari (M. Abdurashidxonov, A.Fitrat, S.Mirjalilov, A.Avloniy). Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi Jadidlar harakat ijtmoiy-tarbiyashunoslik tafakkurining alohida bir oqimi sifatda Turkistonda yashovchi xalqlar orasida shakllandi. Turkistondagi jadid (jadid so’zi arabcha “yangi usul”, “yangilik”, demakdir) maktablarining yuzaga kelishi mashhur qrim-tatar arbobi Ismoilbek Gaspirali nomi bilan bevosita bog’liqdir. 1851-yilda tavallud topgan Ismoilbek Gaspirali ilg’or demokratk g’oyalarni musulmonchilikning diniy asoslari bilan birlashtrish yo’lida qizg’in kurash olib bordi. Turkiy xalqlarning milliy mustaqilligi uchun kurashgan Ismoilbek Gaspirali o’z navbatda jadidchilik oqimining asoschisi sifatida dunyoga tanildi. Ko’p yurtlarda safarda bo’lgan Ismoilbek Gaspirali xalq taraqqiyoti birinchi navbatda maorifga bog’liq ekanligini anglab etb, jamiyatdagi tub o’zgarishlarni amalga oshirishni yangi usuldagi maktab tuzishdan boshladi. Gaspirali tomonidan o’hilgan yangi usuldagi maktab tez orada shuhrat qozondi. Jadid maktablarining ommaviy tus olishiga asosiy sabab I.Gaspirali tomonidan 1883-yildan boshlab nashr etla boshlangan “Tarjimon” gazetasi bo’ldi. Shu bilan birga Ismoilbek Gaspirali o’zi tashkil maktab uchun bir qator darsliklar va o’quv qo’llanmalari ham yaratdi. Uning
Ilmiybaza.uz yangi usuldagi maktab hayotga bag’ishlangan asarlari jumlasiga “Hujai Subyona”, “Qirsat turki”, “Rahbari muallimin” kabi darslik va o’quv qo’llanmalarini kiritsa bo’ladi. Gaspiralining ushbu asarlari o’quv jarayonini tashkil etsh, darsliklarga qo’yiladigan talablar, musulmon o’quv adabiyotda qo’llaniladigan didaktk va metodik ko’rsatmalar bilan jadid maktablari taraqqiyotga ulkan hissa qo’shdi. I.Gaspirali boshqa turkiy xalqlar qatori o’zbek millatdagi ijtmo’ly fikrlar taraqqiyoti va shu jumladan, haqiqiy vatanparvar o’zbek ziyolilari, pedagoglarining kamol topishida ham o’chmas iz qoldirdi. 1893-yili Ismoil Gaspirali Turkistonga kelib, chor huqumat amaldorlarini va Buxoro amiri Abdulahadni musulmon maktablarini isloh qildirishga ko’ndirmoqchi bo’ladi. Ismoil Gaspirali Buxorodan so’ng poezdda Samarqandga borgan, undan Toshkentga kelib, Turkiston general-gubernatorligidagi, amaldorlar bilan o’z niyat- maqsadlarini o’rtoqlashgan. Biroq, Toshkentda uni yaxshi kutb olishmadi, loyihasi esa etborsiz qoldi rildi. 1893-yil 8-iyunda u yana Samarqand orqali Buxoroga qaytb borgan va amir bilan uchrashib, E.J.Laxzarining ko’rsatishicha, uni yangi usuldagi bir maktab o’hishga ko’ndirgan. Ikkinchi usuli jadid maktabini 1898 yilda Qo’qonda Salohiddin domla ochdi. Shu yili To’qmoqda ham yangi usul maktabi paydo bo’ldi. 1899-yili Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori yangi usul maktabini ochdilar. 1903 yilda, umuman, Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktabi bor edi. Bulardan 6 tasi Buxoro amirligida va 8 tasi Xiva xonligi hududida edi. Turkistondagi jadidchilik xarakati bu bir tasodif xodisa bo’lmay, balki xayotimizdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyotlar maxsuldir. Jadidchilik oqimini ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy tomonlarini professor B.qosimov o’z tadqiqotida batafsil bayon etgan. XIX asrning boshlaridan Buxorodagi ma’rifatparvar musulmon ruxoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga xamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni islox qilish fikri paydo bo’la boshlaydi. SHunday islohot tarafdorlarini jadidchilar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar. Jadidizm (arabcha Ilmiybaza.uz yangi usuldagi maktab hayotga bag’ishlangan asarlari jumlasiga “Hujai Subyona”, “Qirsat turki”, “Rahbari muallimin” kabi darslik va o’quv qo’llanmalarini kiritsa bo’ladi. Gaspiralining ushbu asarlari o’quv jarayonini tashkil etsh, darsliklarga qo’yiladigan talablar, musulmon o’quv adabiyotda qo’llaniladigan didaktk va metodik ko’rsatmalar bilan jadid maktablari taraqqiyotga ulkan hissa qo’shdi. I.Gaspirali boshqa turkiy xalqlar qatori o’zbek millatdagi ijtmo’ly fikrlar taraqqiyoti va shu jumladan, haqiqiy vatanparvar o’zbek ziyolilari, pedagoglarining kamol topishida ham o’chmas iz qoldirdi. 1893-yili Ismoil Gaspirali Turkistonga kelib, chor huqumat amaldorlarini va Buxoro amiri Abdulahadni musulmon maktablarini isloh qildirishga ko’ndirmoqchi bo’ladi. Ismoil Gaspirali Buxorodan so’ng poezdda Samarqandga borgan, undan Toshkentga kelib, Turkiston general-gubernatorligidagi, amaldorlar bilan o’z niyat- maqsadlarini o’rtoqlashgan. Biroq, Toshkentda uni yaxshi kutb olishmadi, loyihasi esa etborsiz qoldi rildi. 1893-yil 8-iyunda u yana Samarqand orqali Buxoroga qaytb borgan va amir bilan uchrashib, E.J.Laxzarining ko’rsatishicha, uni yangi usuldagi bir maktab o’hishga ko’ndirgan. Ikkinchi usuli jadid maktabini 1898 yilda Qo’qonda Salohiddin domla ochdi. Shu yili To’qmoqda ham yangi usul maktabi paydo bo’ldi. 1899-yili Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori yangi usul maktabini ochdilar. 1903 yilda, umuman, Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktabi bor edi. Bulardan 6 tasi Buxoro amirligida va 8 tasi Xiva xonligi hududida edi. Turkistondagi jadidchilik xarakati bu bir tasodif xodisa bo’lmay, balki xayotimizdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyotlar maxsuldir. Jadidchilik oqimini ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy tomonlarini professor B.qosimov o’z tadqiqotida batafsil bayon etgan. XIX asrning boshlaridan Buxorodagi ma’rifatparvar musulmon ruxoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga xamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni islox qilish fikri paydo bo’la boshlaydi. SHunday islohot tarafdorlarini jadidchilar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar. Jadidizm (arabcha
Ilmiybaza.uz «jadid» so’zidan olingan bo’lib «yangi» degan ma’noni bildiradi). O’sha davrlardan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni feodal-o’rta asrchilik, diniy fanatizm ruxida bo’lgan kishilarni esa qadimistlar, deb atay boshladilar. XIX asr boshlarida bir qancha ma’rifatparvar mudarrislar Buxoro shaxridagi 200 ga yaqin madrasani islox qilish g’oyasi bilan chiqdilar. Bu xarakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr Al Kursaviy turgan edi. qadimistlar esa ularni kofirlik va xudosizlikda aybladilar. Buxoro amiri Xaydar esa Kursaviyni zindonga tashlatib, o’lim jazosiga xukm qiladi. Ammo uning tarafdorlari uni zindondan qochiradilar. Kursaviy qozonda o’z faoliyatini davom ettirib, 1813 yilda vafot etadi. XIX asrning 50-60 – yillarida diniy islohotchilik xarakati yanada kengaya boshlaydi. Endi bu xarakat boshida buxorolik mudarris va tarixchi olim Marjoniy (1818-1889), g’ijduvonlik domla Fozil, Mo’minjon Vobkandiy, mulla Xudoyberdi Boysuniy va boshqa mudarrislar turar edilar. Ular madrasa va maktablarni islox qilishni emas, balki ortiqcha darslarni olib tashlash tarafdori ekanliklarini yozadilar. Islohotchilar raxnamosi Marjoniy o’zining dasturida quyidagi olti asosiy masalalarni qo’yadi: qur’ondagi xar qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan xolda o’zlari erkin fikr yuritsinlar. Birovning birovga ko’r-ko’rona ergashishi qat’iy mann qilinsin. Madrasalarda o’qitiladigan xoshiya va shrq kabi quruq mazmunga ega bo’lgan va madrasa o’quvchilari uchun foydasiz bo’lgan xamda ularning 8-10 daqiqa vaqtini bekorga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin. Madrasalarda qur’oni Karim, Xadisi SHarif, ularning tarjimalari va islom tarixi kabi darslar o’tilsin. Arifmetika, tarix, jo’g’rofiya, tabobat, xandasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o’qishga qarshilik ko’rsatilmasin. Xar bir ishda musulmonchilikni Muxammad alayxissalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko’zda tutilsin. Marjoniy va uning tarafdorlari bo’lgan o’sha davrning jadidlari musulmon taraqiyparvarlaridan edilar, ular madrasalarda diniy darslar bilan bir qatorda qadimiy islom madaniyati davridagidek dunyoviy darslarni o’qitishni shart qilib qo’ydilar. Ilmiybaza.uz «jadid» so’zidan olingan bo’lib «yangi» degan ma’noni bildiradi). O’sha davrlardan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni feodal-o’rta asrchilik, diniy fanatizm ruxida bo’lgan kishilarni esa qadimistlar, deb atay boshladilar. XIX asr boshlarida bir qancha ma’rifatparvar mudarrislar Buxoro shaxridagi 200 ga yaqin madrasani islox qilish g’oyasi bilan chiqdilar. Bu xarakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr Al Kursaviy turgan edi. qadimistlar esa ularni kofirlik va xudosizlikda aybladilar. Buxoro amiri Xaydar esa Kursaviyni zindonga tashlatib, o’lim jazosiga xukm qiladi. Ammo uning tarafdorlari uni zindondan qochiradilar. Kursaviy qozonda o’z faoliyatini davom ettirib, 1813 yilda vafot etadi. XIX asrning 50-60 – yillarida diniy islohotchilik xarakati yanada kengaya boshlaydi. Endi bu xarakat boshida buxorolik mudarris va tarixchi olim Marjoniy (1818-1889), g’ijduvonlik domla Fozil, Mo’minjon Vobkandiy, mulla Xudoyberdi Boysuniy va boshqa mudarrislar turar edilar. Ular madrasa va maktablarni islox qilishni emas, balki ortiqcha darslarni olib tashlash tarafdori ekanliklarini yozadilar. Islohotchilar raxnamosi Marjoniy o’zining dasturida quyidagi olti asosiy masalalarni qo’yadi: qur’ondagi xar qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan xolda o’zlari erkin fikr yuritsinlar. Birovning birovga ko’r-ko’rona ergashishi qat’iy mann qilinsin. Madrasalarda o’qitiladigan xoshiya va shrq kabi quruq mazmunga ega bo’lgan va madrasa o’quvchilari uchun foydasiz bo’lgan xamda ularning 8-10 daqiqa vaqtini bekorga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin. Madrasalarda qur’oni Karim, Xadisi SHarif, ularning tarjimalari va islom tarixi kabi darslar o’tilsin. Arifmetika, tarix, jo’g’rofiya, tabobat, xandasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o’qishga qarshilik ko’rsatilmasin. Xar bir ishda musulmonchilikni Muxammad alayxissalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko’zda tutilsin. Marjoniy va uning tarafdorlari bo’lgan o’sha davrning jadidlari musulmon taraqiyparvarlaridan edilar, ular madrasalarda diniy darslar bilan bir qatorda qadimiy islom madaniyati davridagidek dunyoviy darslarni o’qitishni shart qilib qo’ydilar.
Ilmiybaza.uz Biroq, qadimistlar va amirning reaktsion siyosati natijasida ta’qibga uchragan Marjoniy Buxorodan chiqib ketishga majbur bo’ldi. Uning maslakdoshlaridan ko’pchiligi zindonga tashlanib, orqalariga 75 darra urilgach, ular tavba qilib, qaytib bunday ishlarni qilmaslikka va’da berdilar XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko’p joylarida jadidchilik xarakati kuchayib ketdi. Bu xarakat mavjud jamiyatning ijtimoiy-madaniy asoslarini qayta qurishga qaratilgani sababli eski tuzum, eski turmush, eski maktab tarafdorlarining kuchli qarshiligiga duch keldi. Bu qarshi kuch vakillari qadim yo qadimchilar deb atalgan bo’lsa, yangi xayot shabadalarini olib kelishga uringan kishilar esa jadid yoki jadidchilar degan nom oldilar. SHu tarzda asrimiz boshlarida jadidlar va jadidchilik xarakati yuzaga keldi. Yangi asrning boshlanishi bilan avvalgidek ijtimoiy xorlik, iqtisodiy va madaniy qoloqlik sharoitida yashash mumkin emasligi ular uchun oydek ravshan edi. Nafaqat Markaziy Osiyo, balki Rossiyada yashovchi xalqlar xam o’z taqdirlarini o’zgartiribgina, feodal tuzumning negizlarini parchalabgina yangi xayotga qadam qo’yishlari mumkin edi. Oq podsho idora qilgan mamlakatdagi ana shu og’ir vaziyat tufayli 1905 yil to’ntarishi sodir bo’ldi. Bu to’ntarishdan maqsad jamiyatni demakratlashtirish, sakkiz soatlik ish kunini joriy etish, dvoryanlar ixtiyoridagi katta yer-mulkni olib, dexqonlarga bo’lib berish va xokazolar edi. Birinchi rus to’ntarishining bu dasturi bilan tanishgan Markaziy Osiyolik taraqiyparvar ziyolilar tatar qardoshlari ortidan borib, jadidchilik xarakatiga kelib qo’shildilar. 1907 yil Eron burjua to’ntarishi, 1908 yil Turkiya burjua to’ntarishi, Markaziy Osiyoda jadidchilik xarakatining rasmiylashuvi va kuchga kirishida katta axamiyat kasb etdi. Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy islohotlar yo’li bilan xalq va jamiyat xayotini yaxshilashga, madaniy yuksaklikka olib chiqishga qaratilgan dasturni bajarishga kirishdilar. Ular ta’sirida o’zbek zaminining boshqa go’shalarida xam jadidchilik xarakati avj oldi. Jadidchilik jamiyati to’ntarish yo’li bilan emas, islohotlar yo’li bilan rivojlantirishni o’zining asosiy vazifasi deb belgiladi. U o’zining bu vazifasini ado etishda, faqat bir sinfga – proletariatgagina tayanmadi. Umuman jadidchilik Ilmiybaza.uz Biroq, qadimistlar va amirning reaktsion siyosati natijasida ta’qibga uchragan Marjoniy Buxorodan chiqib ketishga majbur bo’ldi. Uning maslakdoshlaridan ko’pchiligi zindonga tashlanib, orqalariga 75 darra urilgach, ular tavba qilib, qaytib bunday ishlarni qilmaslikka va’da berdilar XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko’p joylarida jadidchilik xarakati kuchayib ketdi. Bu xarakat mavjud jamiyatning ijtimoiy-madaniy asoslarini qayta qurishga qaratilgani sababli eski tuzum, eski turmush, eski maktab tarafdorlarining kuchli qarshiligiga duch keldi. Bu qarshi kuch vakillari qadim yo qadimchilar deb atalgan bo’lsa, yangi xayot shabadalarini olib kelishga uringan kishilar esa jadid yoki jadidchilar degan nom oldilar. SHu tarzda asrimiz boshlarida jadidlar va jadidchilik xarakati yuzaga keldi. Yangi asrning boshlanishi bilan avvalgidek ijtimoiy xorlik, iqtisodiy va madaniy qoloqlik sharoitida yashash mumkin emasligi ular uchun oydek ravshan edi. Nafaqat Markaziy Osiyo, balki Rossiyada yashovchi xalqlar xam o’z taqdirlarini o’zgartiribgina, feodal tuzumning negizlarini parchalabgina yangi xayotga qadam qo’yishlari mumkin edi. Oq podsho idora qilgan mamlakatdagi ana shu og’ir vaziyat tufayli 1905 yil to’ntarishi sodir bo’ldi. Bu to’ntarishdan maqsad jamiyatni demakratlashtirish, sakkiz soatlik ish kunini joriy etish, dvoryanlar ixtiyoridagi katta yer-mulkni olib, dexqonlarga bo’lib berish va xokazolar edi. Birinchi rus to’ntarishining bu dasturi bilan tanishgan Markaziy Osiyolik taraqiyparvar ziyolilar tatar qardoshlari ortidan borib, jadidchilik xarakatiga kelib qo’shildilar. 1907 yil Eron burjua to’ntarishi, 1908 yil Turkiya burjua to’ntarishi, Markaziy Osiyoda jadidchilik xarakatining rasmiylashuvi va kuchga kirishida katta axamiyat kasb etdi. Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy islohotlar yo’li bilan xalq va jamiyat xayotini yaxshilashga, madaniy yuksaklikka olib chiqishga qaratilgan dasturni bajarishga kirishdilar. Ular ta’sirida o’zbek zaminining boshqa go’shalarida xam jadidchilik xarakati avj oldi. Jadidchilik jamiyati to’ntarish yo’li bilan emas, islohotlar yo’li bilan rivojlantirishni o’zining asosiy vazifasi deb belgiladi. U o’zining bu vazifasini ado etishda, faqat bir sinfga – proletariatgagina tayanmadi. Umuman jadidchilik
Ilmiybaza.uz insoniyatni sinflarga bo’lib tashlash tarafdori emas. Jadidlar xatto qadimchilar bilan xam ittifoq tuzib, xalq va kelajak manfaati yo’lida baqamti ishlash, bugungi ifoda bilan aytganimizda turli siyosiy qarashlarga ega bo’lgan xalq qatlamlarining tinch- totuv yashashi va ishlashi g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Bexbudiy ana shu «muttaxid» front tuzish g’oyasini bayon qilar ekan, «ulamo yoki ziyoli va taraqiyparvarlarimiz boy va avomimiz birlashib, din va millat va vatanning rivoji uchun xizmat etsak»2, deb yozgan. Jadidlarning bunday muttaxid frontni tuzishga intilganlarining boisi turli sharoit bilan belgilangandi. Avom xam, boylar xam, ulamo xam, ziyolilar xam chor xukumati qaramog’ida bo’lgan mustamlakaning biri oz, ikkinchisi ko’p siquvda bo’lgan kishilar edilar. Markaziy Osiyo bozorlarida rus savdo va sanoat burjuaziyasi xukmron bo’lib, maxalliy burjuaziya vakillari sina boshlagan edilar. Boshqacha aytganda, mustamlakachilik azobini maxalliy boylar va savdogarlar xam seza boshladilar. Ana shunday tarixiy sharoitda, jadidlarning fikr-muloxazalariga ko’ra, oddiy xalqning iqtisodiy-madaniy xayotini yaxshilash qanday zarur bo’lsa, chet el kapitali iskanjasidan, mustamlakachilik kishanlaridan qutilish xam shunchalik kechiktirib bo’lmas vazifa edi. Jadidlar 1906 yildayoq «Taraqiy» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o’z g’oyalarini tarqata boshladilar, oradan ko’p o’tmay, «Xurshid», «SHuxrat» singari yangi gazetalar dunyo yuzini ko’rdi. Markaziy Osiyoning turli shaxarlarida jadid maktablari bodroqdek ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar xam keng targ’ib qilindi. «Jadidlar nima xaqida gapirishmasin, xammasi yangi nafas, yangi g’oya edi, proletar mafkurasi xam, ishchilar sinfi xam yo’q edi, tabiat birlamchi deguvchilarning mafkurasini deyarli xech kim tushunmas, biladiganlar esa juda ozchilikni tashkil qilar edi. SHuning uchun jadidchilikning yangi g’oyalar bilan paydo bo’lib, ruxoniylarga, xukmron sinflarga qarshi turishi, madaniyatni yaratishi, bir so’z bilan aytganda, yangilik edi, «jadid» jumlasining ma’nosi xam «yangi» demakdir». Agar lo’nda qilib aytsak, jadidlarning xarakat dasturi quyidagi masalalarni xal qilishga qaratilgan: Diniy taassuf va fanatizmga qarshi kurash. Ilmiybaza.uz insoniyatni sinflarga bo’lib tashlash tarafdori emas. Jadidlar xatto qadimchilar bilan xam ittifoq tuzib, xalq va kelajak manfaati yo’lida baqamti ishlash, bugungi ifoda bilan aytganimizda turli siyosiy qarashlarga ega bo’lgan xalq qatlamlarining tinch- totuv yashashi va ishlashi g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Bexbudiy ana shu «muttaxid» front tuzish g’oyasini bayon qilar ekan, «ulamo yoki ziyoli va taraqiyparvarlarimiz boy va avomimiz birlashib, din va millat va vatanning rivoji uchun xizmat etsak»2, deb yozgan. Jadidlarning bunday muttaxid frontni tuzishga intilganlarining boisi turli sharoit bilan belgilangandi. Avom xam, boylar xam, ulamo xam, ziyolilar xam chor xukumati qaramog’ida bo’lgan mustamlakaning biri oz, ikkinchisi ko’p siquvda bo’lgan kishilar edilar. Markaziy Osiyo bozorlarida rus savdo va sanoat burjuaziyasi xukmron bo’lib, maxalliy burjuaziya vakillari sina boshlagan edilar. Boshqacha aytganda, mustamlakachilik azobini maxalliy boylar va savdogarlar xam seza boshladilar. Ana shunday tarixiy sharoitda, jadidlarning fikr-muloxazalariga ko’ra, oddiy xalqning iqtisodiy-madaniy xayotini yaxshilash qanday zarur bo’lsa, chet el kapitali iskanjasidan, mustamlakachilik kishanlaridan qutilish xam shunchalik kechiktirib bo’lmas vazifa edi. Jadidlar 1906 yildayoq «Taraqiy» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o’z g’oyalarini tarqata boshladilar, oradan ko’p o’tmay, «Xurshid», «SHuxrat» singari yangi gazetalar dunyo yuzini ko’rdi. Markaziy Osiyoning turli shaxarlarida jadid maktablari bodroqdek ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar xam keng targ’ib qilindi. «Jadidlar nima xaqida gapirishmasin, xammasi yangi nafas, yangi g’oya edi, proletar mafkurasi xam, ishchilar sinfi xam yo’q edi, tabiat birlamchi deguvchilarning mafkurasini deyarli xech kim tushunmas, biladiganlar esa juda ozchilikni tashkil qilar edi. SHuning uchun jadidchilikning yangi g’oyalar bilan paydo bo’lib, ruxoniylarga, xukmron sinflarga qarshi turishi, madaniyatni yaratishi, bir so’z bilan aytganda, yangilik edi, «jadid» jumlasining ma’nosi xam «yangi» demakdir». Agar lo’nda qilib aytsak, jadidlarning xarakat dasturi quyidagi masalalarni xal qilishga qaratilgan: Diniy taassuf va fanatizmga qarshi kurash.
Ilmiybaza.uz Diniy aqidalarga asoslangan o’rta asr maktablari o’rniga Ovro’po qabiladagi dunyoviy ilmlarni ona tilida o’qitishga moslangan yangi usuldagi maktablarni tashkil etish, feodal davri maorif tizimini islox qilish. Jadidchilik g’oyalarini keng xalq ommasiga yetkazish niyatida yangi o’zbek adabiy tilini ishlab chiqish, matbuot xurligi uchun kurash, xalq ommasiga tushunarli adabiyot va teatrni yaratish. Xotin-qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktablariga qatnashlarini ta’minlash yo’li bilan ular taqdirini o’zgartirish va oilada islohot o’tkazish. Maxalliy boylar va savdogar axlining siyosiy va iqtisodiy jixatdan rus burjuaziyasi bilan bir xuquqda bo’lishi, maxalliy amaldorlarning chor xukmdorlari tomonidan siquvga olishiga qarshi kurash. SHu yo’l bilan mustamlakachilik siyosatini islox qilish. Asosiy talablari ana shundan iborat bo’lgan jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bo’lib, ular shu qurol yordami bilan o’lkada ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqiyot uchun kurashmoqchi bo’ldilar. MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXON O’GLI (1878—1931) Munavvar qori Abdurashidxon o’g’li Turkiston tarixida milliy maorif va madaniyat, ijtimoiy-siyosiy soxada tub burilish yasagan, jadidchilik xarakatining tashkilotchilaridan biri bo’lgan. U o’z millati fidoyisi sifatida Turkiston musulmon xalqlari milliy-ozodlik xarakatining Toshkentdagi “SHo’roi Islomiya”, qo’qondagi “Turkiston muxtoriyati” tashkilotlariga raxbarlik qilgan. Abdurashidxon Sotiboldixon olim o’g’li Munavvar qori 1878 yilda Toshkent shaxrining markaziy daxasi — SHayx Xolvand Taxurning Darxon maxallasida mudarris Abdurashidxon va Xosiyat otin oilasida dunyoga keladi. U yetti yoshida otasidan ajraydi. Dastlabki ta’limni onasi Xosiyat otindan oladi, xat-savodi chiqgach, o’sha davrdagi yirik maktabdorlardan biri — Usmon domlada o’qiydi, so’ng Toshkentdagi Yunusxon madrasasida taxsil ko’radi. Biroq, o’sha davrda O’rta Osiyoda ilm markazi Buxoro edi. SHuning uchun u 1898 yilda Buxoroga borib, madrasalardan birida taxsil ola boshlaydi. Ammo ko’p o’tmay, moddiy Ilmiybaza.uz Diniy aqidalarga asoslangan o’rta asr maktablari o’rniga Ovro’po qabiladagi dunyoviy ilmlarni ona tilida o’qitishga moslangan yangi usuldagi maktablarni tashkil etish, feodal davri maorif tizimini islox qilish. Jadidchilik g’oyalarini keng xalq ommasiga yetkazish niyatida yangi o’zbek adabiy tilini ishlab chiqish, matbuot xurligi uchun kurash, xalq ommasiga tushunarli adabiyot va teatrni yaratish. Xotin-qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktablariga qatnashlarini ta’minlash yo’li bilan ular taqdirini o’zgartirish va oilada islohot o’tkazish. Maxalliy boylar va savdogar axlining siyosiy va iqtisodiy jixatdan rus burjuaziyasi bilan bir xuquqda bo’lishi, maxalliy amaldorlarning chor xukmdorlari tomonidan siquvga olishiga qarshi kurash. SHu yo’l bilan mustamlakachilik siyosatini islox qilish. Asosiy talablari ana shundan iborat bo’lgan jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bo’lib, ular shu qurol yordami bilan o’lkada ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqiyot uchun kurashmoqchi bo’ldilar. MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXON O’GLI (1878—1931) Munavvar qori Abdurashidxon o’g’li Turkiston tarixida milliy maorif va madaniyat, ijtimoiy-siyosiy soxada tub burilish yasagan, jadidchilik xarakatining tashkilotchilaridan biri bo’lgan. U o’z millati fidoyisi sifatida Turkiston musulmon xalqlari milliy-ozodlik xarakatining Toshkentdagi “SHo’roi Islomiya”, qo’qondagi “Turkiston muxtoriyati” tashkilotlariga raxbarlik qilgan. Abdurashidxon Sotiboldixon olim o’g’li Munavvar qori 1878 yilda Toshkent shaxrining markaziy daxasi — SHayx Xolvand Taxurning Darxon maxallasida mudarris Abdurashidxon va Xosiyat otin oilasida dunyoga keladi. U yetti yoshida otasidan ajraydi. Dastlabki ta’limni onasi Xosiyat otindan oladi, xat-savodi chiqgach, o’sha davrdagi yirik maktabdorlardan biri — Usmon domlada o’qiydi, so’ng Toshkentdagi Yunusxon madrasasida taxsil ko’radi. Biroq, o’sha davrda O’rta Osiyoda ilm markazi Buxoro edi. SHuning uchun u 1898 yilda Buxoroga borib, madrasalardan birida taxsil ola boshlaydi. Ammo ko’p o’tmay, moddiy
Ilmiybaza.uz qiyinchiliklar tufayli Toshkentga qaytib keladi va Darxon masjidida imomlik qiladi. SHu davrda Toshkentda xam jadidchilik xarakati kuchayib boradi. Munavvar qori xam taraqiyparvarlar safiga qo’shilib, tezda uning yo’lboshchisiga aylanadi. U ayniqsa Ismoilbek /aspiralining “usuli savtiya” maktabiga, chor xukumati mustamlaka o’lkalardagi axolini qanday ma’naviy-madaniy uzlatda saqlagani va undan qutulish choralari xaqidagi fikrlariga xavas va ixlos bilan qaraydi. CHunki, bu davrda birinchidan, eski arab va fors maktabi uslubida faoliyat ko’rsatuvchi ibtidoiy maktablaru madrasalarning o’quv pedagogika ishlari ancha eskirib qolgan edi. Ikkinchidan, chor xukumati Turkiston o’lkasida maorifni rivojantirmaslik uchun astoydil xarakat boshlab yuborgan edi. O’lka axolisini ruslashtirish siyosati birinchi o’rinda turar edi. SHunday qilib, Munavvar qori 1901—1904 yillarda qrimlik do’sti Rasm Keshod yordamida Toshkentda “usuli savtiya” maktabini ochadi, ayni vaqtda maktabda imomlik xam qiladi. 1906 yilda esa yangi usul maktabi soxasidagi faoliyatini o’z uyining tashqari xovlisida davom ettiradi, oradan ko’p vaqt o’tmay maktab uchun ikki xonalik qo’shimcha bino qurdiradi. qisqa muddat ichida bu maktab dovrug’i ortadi, bolalar soni ko’payib ketadi. Natijada qori akaga xammaxalla bo’lgan Buvaxon to’ra Poshshaxon o’g’lining tashqi xovlisida maktabning ikki sinfli sho’’basi ochiladi. Bu yerda 1, 2-sinflarni bitrgan bolalar o’qishni Munavvar qori xovlisida davom ettirganlar. 1913—14 o’quv yilida maktabda yuqori sinflar (5 va 6-sinflar) ochila boshlaydi. To’rtinchi sinfdan rus tili xam o’quv fani sifatida o’rgatiladi. U maktabni islox qilmay turib, odamlarning ongida o’zgarish yasab bo’lmasligini yaxshi tushunib yetgan edi. U “Bizni jaxolat-jaxl murakkab” maqolasida “Turkistonda maktab va madrasa yo’q emas, bor, ammo ular benizom va beusuldir... Turkistonlik yoshlarning tarbiyasi va ta’lim olishiga jiddiy e’tibor berilmayapti, millatning istiqboliga loqayd va beparvo qaralmoqda”, deb tanqid qilardi. Munavvar qori farzandlarining taqdiri uchun otalar zimmasida katta mas’uliyat borligini ta’kidlaydi. U kuyinib yozadi: “... ilm berishni o’ylamay, jonidan shirish bolalarini ko’cha-bako’cha kezdirib, bechora mas’umni aziz umrini jaxolat otashila Ilmiybaza.uz qiyinchiliklar tufayli Toshkentga qaytib keladi va Darxon masjidida imomlik qiladi. SHu davrda Toshkentda xam jadidchilik xarakati kuchayib boradi. Munavvar qori xam taraqiyparvarlar safiga qo’shilib, tezda uning yo’lboshchisiga aylanadi. U ayniqsa Ismoilbek /aspiralining “usuli savtiya” maktabiga, chor xukumati mustamlaka o’lkalardagi axolini qanday ma’naviy-madaniy uzlatda saqlagani va undan qutulish choralari xaqidagi fikrlariga xavas va ixlos bilan qaraydi. CHunki, bu davrda birinchidan, eski arab va fors maktabi uslubida faoliyat ko’rsatuvchi ibtidoiy maktablaru madrasalarning o’quv pedagogika ishlari ancha eskirib qolgan edi. Ikkinchidan, chor xukumati Turkiston o’lkasida maorifni rivojantirmaslik uchun astoydil xarakat boshlab yuborgan edi. O’lka axolisini ruslashtirish siyosati birinchi o’rinda turar edi. SHunday qilib, Munavvar qori 1901—1904 yillarda qrimlik do’sti Rasm Keshod yordamida Toshkentda “usuli savtiya” maktabini ochadi, ayni vaqtda maktabda imomlik xam qiladi. 1906 yilda esa yangi usul maktabi soxasidagi faoliyatini o’z uyining tashqari xovlisida davom ettiradi, oradan ko’p vaqt o’tmay maktab uchun ikki xonalik qo’shimcha bino qurdiradi. qisqa muddat ichida bu maktab dovrug’i ortadi, bolalar soni ko’payib ketadi. Natijada qori akaga xammaxalla bo’lgan Buvaxon to’ra Poshshaxon o’g’lining tashqi xovlisida maktabning ikki sinfli sho’’basi ochiladi. Bu yerda 1, 2-sinflarni bitrgan bolalar o’qishni Munavvar qori xovlisida davom ettirganlar. 1913—14 o’quv yilida maktabda yuqori sinflar (5 va 6-sinflar) ochila boshlaydi. To’rtinchi sinfdan rus tili xam o’quv fani sifatida o’rgatiladi. U maktabni islox qilmay turib, odamlarning ongida o’zgarish yasab bo’lmasligini yaxshi tushunib yetgan edi. U “Bizni jaxolat-jaxl murakkab” maqolasida “Turkistonda maktab va madrasa yo’q emas, bor, ammo ular benizom va beusuldir... Turkistonlik yoshlarning tarbiyasi va ta’lim olishiga jiddiy e’tibor berilmayapti, millatning istiqboliga loqayd va beparvo qaralmoqda”, deb tanqid qilardi. Munavvar qori farzandlarining taqdiri uchun otalar zimmasida katta mas’uliyat borligini ta’kidlaydi. U kuyinib yozadi: “... ilm berishni o’ylamay, jonidan shirish bolalarini ko’cha-bako’cha kezdirib, bechora mas’umni aziz umrini jaxolat otashila
Ilmiybaza.uz yondig’uvchi bexamiyat va bediyonat otalar xam oramizda oz emasdur.” “... Boshqalari o’z farzandlarini aslo maktabga bermay, orqalaridan ergashturub ruslar eshikida o’zlari kabi xizmatchilikg’a o’rgatub dunyoi va oxiratni saodati o’lg’on ilm va maorifdin maxrum qo’ymoqdin xech bir ibo qilmaslar. Ba’zi azizlarimiz bordurki, o’g’lini qo’lidin tutub maktabg’a olib borur. Muallimdan talab qilurki, “Taqsir, shu o’g’limning go’shti sizniki, ustuxoni bizniki, bir iloj qilub tezlik ila naqd va nasiya yozmoqni o’rgatib berursiz” der. Mana, otalarning farzandlari taqdiriga, istiqboliga bo’lgan munosabati. Munavvar qori maktab o’qituvchilarining (domlalarning) xam qiyofasini tavsiflab, aksar o’qituvchilar — badxulq, zolim, bolalarni kaltaklashadi, ya’ni “Muallim afandi qo’lida zo’r bir tayoq, qaysi bolani boshi xarakatdan qolsa, ushbu tayoq shu bolani boshida o’lur. Ammo o’qug’on-o’qumag’on ila xech kimni ishi yo’q. Boshni qimirlatib o’tursa, kifoya qilur. Xattoki o’tgan yillarda bu tariqa zolim muallimlarni tayoqini ostida vafot qilmoq xam voqe’ o’ldi. Bu tariqa zolim va badxulq, joxil muallimlarni tarbiyasida o’skan bollardan nima umid qilmoq kerak”... Munavvar qori o’qitishning bunday yaramas usuli qanday oqibatlarga olib kelishi xaqida kuyunib yozadi: “... boshqa viloyatlarda xat bilmayturg’on kishi yuzdin o’n bo’lsa, Turkiston viloyatida yuzdin to’qsondir”1. Bunga bois maktabda o’qitiladigan dars va kitoblarning usul (metodika) jixatidan maqsadga muvofiq emasligi, muallimlarni pedagogik talablarga javob berolmasligi kabilardir deydi. Munavvar qori 1909 yili Ubaydulla Xo’jaev, Abdullo Avloniy, Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan xamkorlikda toshkentlik bir boyning raisligida “Jamiyati xayriya” tashkil etadi. Bu jamiyat orqali qashshoq va kasalmand kishilarga, o’quvchilarga yordam ko’rsatadi va bu bilan cheklanmaydi, u Rossiya va Turkiyadagi oliy o’quv yurtlariga talabalar yuborish bilan xam shug’ullandi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda shu jamiyatning yordami bilan Mirmuxsin SHermuxammedov Ufadagi “Oliya” madrasasida o’qigan. Munavvar qori 1906 yil sentyabrida “Xurshid” jurnalini nashr ettirib, o’zi muxarrirlik qiladi. Bu jurnal o’zbek xalqining ko’zini ochishga, fikriy uyg’onishga, o’z xaq-xuquqini 1 Мунаввар Қори. («Тараққиёт» газетаси, 1906 йил, 14 июнь, №1.) Ilmiybaza.uz yondig’uvchi bexamiyat va bediyonat otalar xam oramizda oz emasdur.” “... Boshqalari o’z farzandlarini aslo maktabga bermay, orqalaridan ergashturub ruslar eshikida o’zlari kabi xizmatchilikg’a o’rgatub dunyoi va oxiratni saodati o’lg’on ilm va maorifdin maxrum qo’ymoqdin xech bir ibo qilmaslar. Ba’zi azizlarimiz bordurki, o’g’lini qo’lidin tutub maktabg’a olib borur. Muallimdan talab qilurki, “Taqsir, shu o’g’limning go’shti sizniki, ustuxoni bizniki, bir iloj qilub tezlik ila naqd va nasiya yozmoqni o’rgatib berursiz” der. Mana, otalarning farzandlari taqdiriga, istiqboliga bo’lgan munosabati. Munavvar qori maktab o’qituvchilarining (domlalarning) xam qiyofasini tavsiflab, aksar o’qituvchilar — badxulq, zolim, bolalarni kaltaklashadi, ya’ni “Muallim afandi qo’lida zo’r bir tayoq, qaysi bolani boshi xarakatdan qolsa, ushbu tayoq shu bolani boshida o’lur. Ammo o’qug’on-o’qumag’on ila xech kimni ishi yo’q. Boshni qimirlatib o’tursa, kifoya qilur. Xattoki o’tgan yillarda bu tariqa zolim muallimlarni tayoqini ostida vafot qilmoq xam voqe’ o’ldi. Bu tariqa zolim va badxulq, joxil muallimlarni tarbiyasida o’skan bollardan nima umid qilmoq kerak”... Munavvar qori o’qitishning bunday yaramas usuli qanday oqibatlarga olib kelishi xaqida kuyunib yozadi: “... boshqa viloyatlarda xat bilmayturg’on kishi yuzdin o’n bo’lsa, Turkiston viloyatida yuzdin to’qsondir”1. Bunga bois maktabda o’qitiladigan dars va kitoblarning usul (metodika) jixatidan maqsadga muvofiq emasligi, muallimlarni pedagogik talablarga javob berolmasligi kabilardir deydi. Munavvar qori 1909 yili Ubaydulla Xo’jaev, Abdullo Avloniy, Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan xamkorlikda toshkentlik bir boyning raisligida “Jamiyati xayriya” tashkil etadi. Bu jamiyat orqali qashshoq va kasalmand kishilarga, o’quvchilarga yordam ko’rsatadi va bu bilan cheklanmaydi, u Rossiya va Turkiyadagi oliy o’quv yurtlariga talabalar yuborish bilan xam shug’ullandi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda shu jamiyatning yordami bilan Mirmuxsin SHermuxammedov Ufadagi “Oliya” madrasasida o’qigan. Munavvar qori 1906 yil sentyabrida “Xurshid” jurnalini nashr ettirib, o’zi muxarrirlik qiladi. Bu jurnal o’zbek xalqining ko’zini ochishga, fikriy uyg’onishga, o’z xaq-xuquqini 1 Мунаввар Қори. («Тараққиёт» газетаси, 1906 йил, 14 июнь, №1.)
Ilmiybaza.uz tanishiga xizmat qilgani uchun oq poshsho malaylari tomonidan tezda yopib qo’yildi. Keyinroq u “Najod”, “Surat”, “Xaqiqat”, “Turon”da bosh muxarrir bo’lib ishladi. U matbuotni elni g’aflat uyqusidan uyg’otuvchi buyuk kuch, madaniyat va ma’rifatga chorlovchi qudratli vosita, xaqiqat ko’zgusi, deb qaradi. U Turkistonning mustamlakaga aylanishi, millatning inqirozga uchrashi sabablarini ochib beradi: “Bu zamondan yuz yildan ziyodroq muqaddam zamondan boshlab oxista-oxista millat devorlarining xar tarafiga raxna paydo bo’ldi. Munavvar qori fors, arab, rus, turk tillarini mukammal bilgan, u ko’p ulug’ adiblarning asarini mutolaa qilgan. Munavvar qori o’lkaning qoloqligi sababini axtarar ekan: “Bizning Turkiston mamlakati tuproq, suv va xavo jixatidan eng boy mamlakatlardan bo’la turib, na uchun o’zimiz bundan foydalana olmaymiz?” deb afsus-nadomatlar qiladi. “Mana, ket-baket yetgan bunday savollarga javob bermak uchun nodonlik va olamdan xabarsizlik, demakdin boshqa chora yo’qdir. Bu nodonlik va dunyodan xabarsizlik balosidan qutilmak uchun avval oramizda xukm surgan buzuq odatlarning buzuqlig’ini bilmak va o’rganmak kerakdir”, deydi u. Ma’lumki, zolim Nikolay II ning 1916 yil 25 iyunda «Front orqasidagi xizmatlar uchun Turkiston, Sibirь va Kavkaz inonarodetslaridan o’n to’qizdan 31 yoshgacha er kishilardan mardikorlikka olish xaqida 1526 raqamli farmoni e’loni qilinadi. Bu noqonuniy farmonni o’lka qonini so’rib yotgan gubernatorlar bosh- boshdoqlik bilan amalga oshiradilar. Oqibatda, Turkistonning ko’pgina viloyat va shaxarlarida axoli o’rtasida norozilik tug’ilib rasmiy isyonlar boshlanib ketadi. Isyonlar shafqatsizlik bilan bostiriladi. Ana shu pallada toshkentlik taraqiyparvar kishilar sukut saqlamay, axoliga yordam berishga kirishadilar. Ushbu xarakat natijasida «Turkiston mardikorlikka olish qo’mitasi» tashkil etiladi. Munavvar qori shu qo’mita raisining o’rinbosari etib saylanadi. U chor xukumati olib borayotgan bu siyosatning noto’g’riligini xalqa tushuntiradi va bu masalada Peterburgga vakil yuborishni tashkil etish ishlarida faol qatnashadi. O’zbek xalqini ma’rifatli qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918 yil may oyida Toshkent shaxrida “Turk o’chog’i” ilmiy-madaniy jamiyati tuzadi. U bu jamiyatni Turkiston turklarini milliy tug’ ostiga to’plab, alarga rux va ma’rifatlarimizni, tijorat, Ilmiybaza.uz tanishiga xizmat qilgani uchun oq poshsho malaylari tomonidan tezda yopib qo’yildi. Keyinroq u “Najod”, “Surat”, “Xaqiqat”, “Turon”da bosh muxarrir bo’lib ishladi. U matbuotni elni g’aflat uyqusidan uyg’otuvchi buyuk kuch, madaniyat va ma’rifatga chorlovchi qudratli vosita, xaqiqat ko’zgusi, deb qaradi. U Turkistonning mustamlakaga aylanishi, millatning inqirozga uchrashi sabablarini ochib beradi: “Bu zamondan yuz yildan ziyodroq muqaddam zamondan boshlab oxista-oxista millat devorlarining xar tarafiga raxna paydo bo’ldi. Munavvar qori fors, arab, rus, turk tillarini mukammal bilgan, u ko’p ulug’ adiblarning asarini mutolaa qilgan. Munavvar qori o’lkaning qoloqligi sababini axtarar ekan: “Bizning Turkiston mamlakati tuproq, suv va xavo jixatidan eng boy mamlakatlardan bo’la turib, na uchun o’zimiz bundan foydalana olmaymiz?” deb afsus-nadomatlar qiladi. “Mana, ket-baket yetgan bunday savollarga javob bermak uchun nodonlik va olamdan xabarsizlik, demakdin boshqa chora yo’qdir. Bu nodonlik va dunyodan xabarsizlik balosidan qutilmak uchun avval oramizda xukm surgan buzuq odatlarning buzuqlig’ini bilmak va o’rganmak kerakdir”, deydi u. Ma’lumki, zolim Nikolay II ning 1916 yil 25 iyunda «Front orqasidagi xizmatlar uchun Turkiston, Sibirь va Kavkaz inonarodetslaridan o’n to’qizdan 31 yoshgacha er kishilardan mardikorlikka olish xaqida 1526 raqamli farmoni e’loni qilinadi. Bu noqonuniy farmonni o’lka qonini so’rib yotgan gubernatorlar bosh- boshdoqlik bilan amalga oshiradilar. Oqibatda, Turkistonning ko’pgina viloyat va shaxarlarida axoli o’rtasida norozilik tug’ilib rasmiy isyonlar boshlanib ketadi. Isyonlar shafqatsizlik bilan bostiriladi. Ana shu pallada toshkentlik taraqiyparvar kishilar sukut saqlamay, axoliga yordam berishga kirishadilar. Ushbu xarakat natijasida «Turkiston mardikorlikka olish qo’mitasi» tashkil etiladi. Munavvar qori shu qo’mita raisining o’rinbosari etib saylanadi. U chor xukumati olib borayotgan bu siyosatning noto’g’riligini xalqa tushuntiradi va bu masalada Peterburgga vakil yuborishni tashkil etish ishlarida faol qatnashadi. O’zbek xalqini ma’rifatli qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918 yil may oyida Toshkent shaxrida “Turk o’chog’i” ilmiy-madaniy jamiyati tuzadi. U bu jamiyatni Turkiston turklarini milliy tug’ ostiga to’plab, alarga rux va ma’rifatlarimizni, tijorat,
Ilmiybaza.uz ziroat va san’atimizni rivojlantirib, chin madaniyat vujudga keltirmak va shu tariqa millatimizni ruxiy va jismoniy quvvatini orttirish maqsadida tashkil etgan edi. Munavvar qori ana shu g’oya asosida ish olib boradi. U insonning ma’rifatli bo’lib, ko’zi ochilmaguncha vijdon uyg’onmasa na o’zini, na xalqining erkini muxofaza qilaolishini, bu imonsizlik ekanini mutafakkirona noziklik bilan o’z asarlarida ifoda etadi. “So’nggi ikki yil ichida, — deydi u, — Turkiston xalqining boshina kelgan falokatlar xar biri yolg’iz nodonlik va maorifsizlik orqasidangina bo’lganligi xar kimga ma’lumdir. Kelajakda bunday falokatlardan qutulmoq va Turkiston xalqi tilagan ravishda idora qilmoq va dushmanlardan saqlamoq yolg’iz maorif vositasi ilagina mumkindir”, deydi u. Xa, bu Munavvar qorining imon-e’tiqodidan, vijdonidan dalolat edi. Zero, toshkentlik jadidlar — taraqiyparvarlar millatni illatdan, asoratdan ma’rifatgina qutqaza olish xaqidagi xulosaga keladilar. Umuman, Munavvar qori Abdurashidxon o’g’li ma’rifatparvar inson, istiqlol uchun kurashgan, pedagogik fikr rivojiga munosib xissa qo’shgan mutafakkir olim sifatida shuxrat qozondi. O’z xalqini, vatanini joni-dilidan sevgan Munavvar qori Abdurashidxonov shaxsga sig’inishning dastlabki qurbonlaridan biri bo’ldi. U avval Toshkentda, so’ng Moskvada tergov qilinib, otib o’ldirishga xukm etiladi. Bu ulug’ insonning ismi sharifi xalq yodidan xech qachon o’chmaydi. ABDURAUF FITRATNING TA’LIMIY-TARBIYAVIY QARASHLARI (1886—1938) «O, yer yuzida yurgan ne-ne kimsalarni biz tirik sanaymiz, aslida ular o’lik. Er ostida yotgan ne-ne zotlarni o’lik sanaymiz, aslida ular tirik!» Abulxasan Xaraqoniy Ma’naviyatimizning ilk namoyandalaridan biri Abdurauf Fitrat garchand qatag’on qurboni bo’lib, jismonan oramizda bo’lmasa xam u xamisha tirik. qismati og’ir bo’lgan ulug’ siymolar qatori Fitrat butun kuch-qudratini xalqa bag’ishladi. Ilmiybaza.uz ziroat va san’atimizni rivojlantirib, chin madaniyat vujudga keltirmak va shu tariqa millatimizni ruxiy va jismoniy quvvatini orttirish maqsadida tashkil etgan edi. Munavvar qori ana shu g’oya asosida ish olib boradi. U insonning ma’rifatli bo’lib, ko’zi ochilmaguncha vijdon uyg’onmasa na o’zini, na xalqining erkini muxofaza qilaolishini, bu imonsizlik ekanini mutafakkirona noziklik bilan o’z asarlarida ifoda etadi. “So’nggi ikki yil ichida, — deydi u, — Turkiston xalqining boshina kelgan falokatlar xar biri yolg’iz nodonlik va maorifsizlik orqasidangina bo’lganligi xar kimga ma’lumdir. Kelajakda bunday falokatlardan qutulmoq va Turkiston xalqi tilagan ravishda idora qilmoq va dushmanlardan saqlamoq yolg’iz maorif vositasi ilagina mumkindir”, deydi u. Xa, bu Munavvar qorining imon-e’tiqodidan, vijdonidan dalolat edi. Zero, toshkentlik jadidlar — taraqiyparvarlar millatni illatdan, asoratdan ma’rifatgina qutqaza olish xaqidagi xulosaga keladilar. Umuman, Munavvar qori Abdurashidxon o’g’li ma’rifatparvar inson, istiqlol uchun kurashgan, pedagogik fikr rivojiga munosib xissa qo’shgan mutafakkir olim sifatida shuxrat qozondi. O’z xalqini, vatanini joni-dilidan sevgan Munavvar qori Abdurashidxonov shaxsga sig’inishning dastlabki qurbonlaridan biri bo’ldi. U avval Toshkentda, so’ng Moskvada tergov qilinib, otib o’ldirishga xukm etiladi. Bu ulug’ insonning ismi sharifi xalq yodidan xech qachon o’chmaydi. ABDURAUF FITRATNING TA’LIMIY-TARBIYAVIY QARASHLARI (1886—1938) «O, yer yuzida yurgan ne-ne kimsalarni biz tirik sanaymiz, aslida ular o’lik. Er ostida yotgan ne-ne zotlarni o’lik sanaymiz, aslida ular tirik!» Abulxasan Xaraqoniy Ma’naviyatimizning ilk namoyandalaridan biri Abdurauf Fitrat garchand qatag’on qurboni bo’lib, jismonan oramizda bo’lmasa xam u xamisha tirik. qismati og’ir bo’lgan ulug’ siymolar qatori Fitrat butun kuch-qudratini xalqa bag’ishladi.
Ilmiybaza.uz Abdurauf Abduraxim o’g’li Fitrat 1886 yili Buxoro shaxrida tug’iladi. «Fitrat» Abduraufning adabiy taxallusi bo’lib, bu so’z tug’ma tabiat, tug’ma iste’dod degan ma’noni anglatadi. Uning otasi o’zbek, onasi tojik bo’lgan. Fitratning otasi savdogarchilik bilan shug’ullangan, dindor, o’qimishli shaxs bo’lib, olam kezishni, tijoratni yaxshi ko’rgan. Fitratning onasi Mustafbibi nozikta’b, savodli ayol bo’lib, farzandlari ta’lim- tarbiyasi bilan asosan u shug’ullangan. Oilada Abduraufdan tashqari yana ikki farzand — ukasi Abduraxmon va singlisi Madbuba bo’lgan. Mustafbibi bolalarining savodli, bilimdon kishilar bo’lib yetishishlarini uchun xarakat qilgan. Abdurauf dastlab eski maktabda so’ngra Buxorodagi Mirarab madrasasida taxsil ko’radi. U arab, fors-tojik, turk adabiyotlarini, falsafani, sharq xalqlari tarixi va madaniyatini chuqur o’rganadi. XX asr boshida butun SHarqda bo’lgani kabi Buxoroda xam ijtimoiy fikr taraqiyotida jiddiy uyg’onish boshlanib, jadidchilik xarakati keng yoyiladi. Buxorodagi jadidchilikning o’ziga xos tomonlari bor edi. F.Xo’jaev Turkiston jadidlari bilan Buxoro jadidlarini farqlamoq kerakligini uqtirib o’tgan edi: «Bu farq rus Turkistoni bilan yarim mustaqil Buxoroda vujudga kelgan xo’jalik va siyosiy munosabatlar o’rtasidagi farqdan kelib chiqadi»1. Turkiston jadidlari oshkora ish olib bordilar. Amir istibdodining og’irligi Buxoro jadidlarini maxfiy jamiyat tuzishga majbur qildi. Maxfiy to’garaklar ochib, to’garaklarga nisbatan faolroq ish olib bordi. Buxoroda jadidlar «Yosh buxoroliklar» nomi bilan ish olib bordi. Fitrat mana shu xarakatning raxbarlaridan biri edi. Yosh buxoroliklar o’z faoliyatlarini boshlarida (birinchi yashirin jamiyat Buxoroda 1908 yilda tuzilgan) yangi usuldagi maktablar ochib, ularda boy xamda kambag’allarning bolalarini o’qitdilar. Jadidlar Orenburg, qozon, Ufa, Istambul kabi musulmon madaniyati markazlarining bilim yurtlari orqali kadrlar tayyorlashga aloxida e’tibor beradilar. SHu maqsadda 1909 yil 18 iyunda Buxoro yoshlari «Tarbiyai atfol» («Bolalar 1 Ф.Хўжаев. Танланган асарлар, 1-том, 82-бет, Т., 1976 й. Ilmiybaza.uz Abdurauf Abduraxim o’g’li Fitrat 1886 yili Buxoro shaxrida tug’iladi. «Fitrat» Abduraufning adabiy taxallusi bo’lib, bu so’z tug’ma tabiat, tug’ma iste’dod degan ma’noni anglatadi. Uning otasi o’zbek, onasi tojik bo’lgan. Fitratning otasi savdogarchilik bilan shug’ullangan, dindor, o’qimishli shaxs bo’lib, olam kezishni, tijoratni yaxshi ko’rgan. Fitratning onasi Mustafbibi nozikta’b, savodli ayol bo’lib, farzandlari ta’lim- tarbiyasi bilan asosan u shug’ullangan. Oilada Abduraufdan tashqari yana ikki farzand — ukasi Abduraxmon va singlisi Madbuba bo’lgan. Mustafbibi bolalarining savodli, bilimdon kishilar bo’lib yetishishlarini uchun xarakat qilgan. Abdurauf dastlab eski maktabda so’ngra Buxorodagi Mirarab madrasasida taxsil ko’radi. U arab, fors-tojik, turk adabiyotlarini, falsafani, sharq xalqlari tarixi va madaniyatini chuqur o’rganadi. XX asr boshida butun SHarqda bo’lgani kabi Buxoroda xam ijtimoiy fikr taraqiyotida jiddiy uyg’onish boshlanib, jadidchilik xarakati keng yoyiladi. Buxorodagi jadidchilikning o’ziga xos tomonlari bor edi. F.Xo’jaev Turkiston jadidlari bilan Buxoro jadidlarini farqlamoq kerakligini uqtirib o’tgan edi: «Bu farq rus Turkistoni bilan yarim mustaqil Buxoroda vujudga kelgan xo’jalik va siyosiy munosabatlar o’rtasidagi farqdan kelib chiqadi»1. Turkiston jadidlari oshkora ish olib bordilar. Amir istibdodining og’irligi Buxoro jadidlarini maxfiy jamiyat tuzishga majbur qildi. Maxfiy to’garaklar ochib, to’garaklarga nisbatan faolroq ish olib bordi. Buxoroda jadidlar «Yosh buxoroliklar» nomi bilan ish olib bordi. Fitrat mana shu xarakatning raxbarlaridan biri edi. Yosh buxoroliklar o’z faoliyatlarini boshlarida (birinchi yashirin jamiyat Buxoroda 1908 yilda tuzilgan) yangi usuldagi maktablar ochib, ularda boy xamda kambag’allarning bolalarini o’qitdilar. Jadidlar Orenburg, qozon, Ufa, Istambul kabi musulmon madaniyati markazlarining bilim yurtlari orqali kadrlar tayyorlashga aloxida e’tibor beradilar. SHu maqsadda 1909 yil 18 iyunda Buxoro yoshlari «Tarbiyai atfol» («Bolalar 1 Ф.Хўжаев. Танланган асарлар, 1-том, 82-бет, Т., 1976 й.
Ilmiybaza.uz tarbiyasi») nomli xayriya jamiyati tuzadilar. S.Ayniyning yozishicha «... jamiyatning birinchi maqsadi Istambulga o’quvchilar yubormoq chorasiga kirishmoq edi. Ikmoli taxsil uchun Usmonxo’ja Po’latxo’ja o’g’li (1878—1968), uning birodari Atom Xo’ja (1894—1938), Mazxar Maxzum Burxon Maxzum o’g’li, Abdurauf Fitrat, Muqimbek Istambulga safar qildilar. Fitrat mazkur talabalarning eng iste’dodlisi va eng fozili edi». SHunday qilib Fitrat 1909 yili 25 yoshida «Jamiyati xayriya»ning ko’magida Turkiyaga o’qishga ketadi. Istambuldagi barcha buxorolik va turkistonlik o’quvchilar bu jamiyatga a’zo bo’lib, Buxoro ma’rifatparvarlarining bir qismi xam unga sirtdan a’zo bo’lgan edilar. Jadidlar o’z g’oyalarini matbuot orqali targ’ib qilishga intildilar. Ular «Ma’rifat» shirkatlarini tashkil etib, bunda o’zbek va tojik tillarida darsliklar nashr ettiradilar. Tojik tilida «Buxoroyi SHarif», o’zbek tilida «Turon» gazetalarini chiqaradilar, kutubxonalar ochadilar. Fitrat xam barcha jadidlar qatori xalqni ilmli qilib, xayotni, jamiyatni yangilashga intiladi. U xam ilmiy va badiiy ijod soxasidagi dastlabki qadamlarini ma’rifat izlash va xammani ma’rifatga da’vat etishdan boshlaydi. Abdurauf Fitrat ma’rifatparvar adib sifatida «Munozara»da Buxoro amirligi idorasida muayyan isloxot-o’zgarish kiritish g’oyasini ilgari surgan bo’lsa, «Xind sayyoxi qissasi»da yangicha g’oyani — muayyan darajada Buxoro amirligiga nisbatan o’z e’tiroznomasini bayon etadi. U isloxot g’oyalaridan voz kechmaydi, biroq Buxoro davlatining madaniyati, tabobati, sanoati va xatto yer osti boyliklaridan xalq manfaati yo’lida foydalanish xaqida qayg’uradi. 1913 yil 4 yillik o’qishdan so’ng Fitrat ilg’or qarashlar bilan Turkiyadan Buxoroga qaytib keladi. U endi faqat ma’rifat va madaniyat tarqatish g’oyasi bilangina yashay olmasdi. Endi uning jadidlar xarakatidagi siyosiy jixatdan aralashuvi faollashadi. Ilmiybaza.uz tarbiyasi») nomli xayriya jamiyati tuzadilar. S.Ayniyning yozishicha «... jamiyatning birinchi maqsadi Istambulga o’quvchilar yubormoq chorasiga kirishmoq edi. Ikmoli taxsil uchun Usmonxo’ja Po’latxo’ja o’g’li (1878—1968), uning birodari Atom Xo’ja (1894—1938), Mazxar Maxzum Burxon Maxzum o’g’li, Abdurauf Fitrat, Muqimbek Istambulga safar qildilar. Fitrat mazkur talabalarning eng iste’dodlisi va eng fozili edi». SHunday qilib Fitrat 1909 yili 25 yoshida «Jamiyati xayriya»ning ko’magida Turkiyaga o’qishga ketadi. Istambuldagi barcha buxorolik va turkistonlik o’quvchilar bu jamiyatga a’zo bo’lib, Buxoro ma’rifatparvarlarining bir qismi xam unga sirtdan a’zo bo’lgan edilar. Jadidlar o’z g’oyalarini matbuot orqali targ’ib qilishga intildilar. Ular «Ma’rifat» shirkatlarini tashkil etib, bunda o’zbek va tojik tillarida darsliklar nashr ettiradilar. Tojik tilida «Buxoroyi SHarif», o’zbek tilida «Turon» gazetalarini chiqaradilar, kutubxonalar ochadilar. Fitrat xam barcha jadidlar qatori xalqni ilmli qilib, xayotni, jamiyatni yangilashga intiladi. U xam ilmiy va badiiy ijod soxasidagi dastlabki qadamlarini ma’rifat izlash va xammani ma’rifatga da’vat etishdan boshlaydi. Abdurauf Fitrat ma’rifatparvar adib sifatida «Munozara»da Buxoro amirligi idorasida muayyan isloxot-o’zgarish kiritish g’oyasini ilgari surgan bo’lsa, «Xind sayyoxi qissasi»da yangicha g’oyani — muayyan darajada Buxoro amirligiga nisbatan o’z e’tiroznomasini bayon etadi. U isloxot g’oyalaridan voz kechmaydi, biroq Buxoro davlatining madaniyati, tabobati, sanoati va xatto yer osti boyliklaridan xalq manfaati yo’lida foydalanish xaqida qayg’uradi. 1913 yil 4 yillik o’qishdan so’ng Fitrat ilg’or qarashlar bilan Turkiyadan Buxoroga qaytib keladi. U endi faqat ma’rifat va madaniyat tarqatish g’oyasi bilangina yashay olmasdi. Endi uning jadidlar xarakatidagi siyosiy jixatdan aralashuvi faollashadi.
Ilmiybaza.uz Fitrat 1916 yili «Oila» nomli falsafiy asarini yozadi. Bu asar fors tilida yozilib, S.Ayniyning aytishicha Mirza Abdulvoxidning xarajatlari xisobidan nashr etiladi. Asarda oilaviy xayotning isloxotidan baxs yuritilib, adib najot yo’llarini axtaradi. 1917 yili esa Bokudagi maorifchi do’stlari yordamida o’zining ibtidoiy maktablarning so’nggi sinflari uchun mo’ljallab yozilgan, o’zbek tilidagi «O’quv» nomli kitobini nashr ettiradi. Bu kitob o’sha yillarda Buxorodagina emas, Samarqand, Toshkentda xam M.Bexbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov o’quv kitoblari singari yangi usul maktablari uchun juda kerakli tarbiya kitobi bo’lib qolgan edi. Abdurauf Fitrat o’zining ma’rifatparvarlik yo’lini keyin xam davom ettirib boradi. U boshqa ma’rifatparvar yozuvchilar: Vasliy, Bexbudiy, Siddiqiy, S.Alizoda, Xoji Mo’yin kabi o’zbek va tojik ziyolilari bilan xamkorlikda Samarqandda «Xurriyat» gazetasida ishlaydi, gazetaga muxarrirlik qiladi (gazeta 1917 y. aprelda chiqa boshlagan). 1922—1923 yillarda Fitrat Buxoro Xalq Respublikasining maorif noziri sifatida barcha o’zbek, tojik va boshqa millatlarning bolalari uchun maktablar ochish, o’quvchilarga metodik qo’llanmalar tayyorlash soxasida katta ishlar olib bordi. Xotin-qizlar maktablarini ko’paytirishga, xotin-qizlarni ma’rifatga tortishga aloxida e’tibor berdi. Fitrat o’sha yillarda Buxoro Xalq Respublikasidan Germaniyaga, Turkiyaga talabalar yuborish, u yerdagi ilg’or Yevropa ta’lim-tarbiyasi, ilm-fan, texnika sirlarini o’rganish, yangi Buxoro Xalq Respublikasi va Turkistonda maorif va madaniyatni rivojlantiruvchi maxalliy milliy kadrlar tayyorlash tashabbuskori va tanlovchilaridan biri bo’ldi. Ayni chog’da Buxoro Xalq Respublikasi raisi Fayzulla Xo’jaev xam Turkiston SHo’rolar Respublikasi raxbarlari Turor Risqulov, Abdullo Raximboev, Nazir To’raqulovlar bilan birga Buxoro va Toshkent, Samarqand va Farg’ona, Xo’jand va Xivadan Sattor Jabbor, Sayidali Xo’ja, Maryam Sultonmurodova, Xayriniso Majidxonova, Saida SHeraxmad qizi Axmad SHukriy, Axmadjon Ibroximov kabi o’nlab maxalliy millat o’g’il va qizlarini Germaniyaga o’qishga yuboradi. Ularning axvoli, moddiy va ma’naviy, tarbiyaviy ishlaridan Ilmiybaza.uz Fitrat 1916 yili «Oila» nomli falsafiy asarini yozadi. Bu asar fors tilida yozilib, S.Ayniyning aytishicha Mirza Abdulvoxidning xarajatlari xisobidan nashr etiladi. Asarda oilaviy xayotning isloxotidan baxs yuritilib, adib najot yo’llarini axtaradi. 1917 yili esa Bokudagi maorifchi do’stlari yordamida o’zining ibtidoiy maktablarning so’nggi sinflari uchun mo’ljallab yozilgan, o’zbek tilidagi «O’quv» nomli kitobini nashr ettiradi. Bu kitob o’sha yillarda Buxorodagina emas, Samarqand, Toshkentda xam M.Bexbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov o’quv kitoblari singari yangi usul maktablari uchun juda kerakli tarbiya kitobi bo’lib qolgan edi. Abdurauf Fitrat o’zining ma’rifatparvarlik yo’lini keyin xam davom ettirib boradi. U boshqa ma’rifatparvar yozuvchilar: Vasliy, Bexbudiy, Siddiqiy, S.Alizoda, Xoji Mo’yin kabi o’zbek va tojik ziyolilari bilan xamkorlikda Samarqandda «Xurriyat» gazetasida ishlaydi, gazetaga muxarrirlik qiladi (gazeta 1917 y. aprelda chiqa boshlagan). 1922—1923 yillarda Fitrat Buxoro Xalq Respublikasining maorif noziri sifatida barcha o’zbek, tojik va boshqa millatlarning bolalari uchun maktablar ochish, o’quvchilarga metodik qo’llanmalar tayyorlash soxasida katta ishlar olib bordi. Xotin-qizlar maktablarini ko’paytirishga, xotin-qizlarni ma’rifatga tortishga aloxida e’tibor berdi. Fitrat o’sha yillarda Buxoro Xalq Respublikasidan Germaniyaga, Turkiyaga talabalar yuborish, u yerdagi ilg’or Yevropa ta’lim-tarbiyasi, ilm-fan, texnika sirlarini o’rganish, yangi Buxoro Xalq Respublikasi va Turkistonda maorif va madaniyatni rivojlantiruvchi maxalliy milliy kadrlar tayyorlash tashabbuskori va tanlovchilaridan biri bo’ldi. Ayni chog’da Buxoro Xalq Respublikasi raisi Fayzulla Xo’jaev xam Turkiston SHo’rolar Respublikasi raxbarlari Turor Risqulov, Abdullo Raximboev, Nazir To’raqulovlar bilan birga Buxoro va Toshkent, Samarqand va Farg’ona, Xo’jand va Xivadan Sattor Jabbor, Sayidali Xo’ja, Maryam Sultonmurodova, Xayriniso Majidxonova, Saida SHeraxmad qizi Axmad SHukriy, Axmadjon Ibroximov kabi o’nlab maxalliy millat o’g’il va qizlarini Germaniyaga o’qishga yuboradi. Ularning axvoli, moddiy va ma’naviy, tarbiyaviy ishlaridan
Ilmiybaza.uz xabardor bo’lib turadi. Germaniyadagi o’zbek talabalar «Ko’mak» nomli o’zbekcha jurnal chiqarishadi. Fitratning «Xind istilochilari» saxna asarini, Sadriddin Ayniyning «qiz bola yoki Xolida» o’quv kitobini nashr etishadi. Bu asar Buxoro va Turkistondagi milliy zexnlilar orasida keng tarqaladi va sevib o’qiladi. Fitrat 1923—1924 yillarda Moskva va Leningradda yashab ijod qiladi. Leningrad Davlat dorilfununi 1924 yili Fitratga o’zbek va tojik mumtoz adabiyotlari namoyandalari to’g’risidagi tadqiqotlari uchun professorlik unvonini beradi. Fitrat O’rta osiyoning birinchi professori bo’lib tarixga kiradi. U «O’zbek adabiyotidan namunalar» kitobida o’nlab mumtoz adabiyotimiz vakillari xaqida ma’lumot beradi. 1925 yildan Fitrat turli madaniy-oqartuv, maorif va ilmiy-tadqiqot institutlarida ishlaydi. O’zbekistonda birinchi tashkil bo’lgan Samarqand Pedakademiyasida, Fanlar komiteti qoshidagi Til va adabiyot institutida, keyinchalik Toshkent Davlat pedagogika institutlarida sharq adabiyoti va tili, tarixidan yuksak saviyada dars beradi. Professor Fitrat o’sha yillardayoq dunyoga mashxur bo’lgan olimlar akademik A.Samoylovich, S.Malov, Ye.E.Bertelьslar bilan xamkorlikda o’zbek, tojik va boshqa millat sharqshunos, adabiyotshunos, turkolog olim, muallimlar tayyorlash ishiga xam yaqindan yordam beradi. Bu soxada Fitrat to 1937 yil qatag’onga uchragunga qadar Yaxyo /ulomov, Ibroxim Mo’minov, Oybek, Xodi Zarifov, Izzat Sulton, Xomil Yoqubov, Raxim Xoshim kabi markaziy Osiyoning bo’lg’usi taniqli olimlariga bevosita yoki bilvosita murabbiylik xam qilgan edi, 1934 yil O’zbekiston Fanlar komiteti qoshida tuzilgan mustaqil ilmiy-tadqiqot institutlariga aylangan ilmiy muassasalarda o’sha davrda taniqli olimlardan Otajon Xoshim, /ozi Yunusov va boshqalar bilan birga yosh adabiyotshunos xamda tilshunos olimlarga o’zbek adabiyoti tarixi va fors tilidan dars beradi. SHarq adabiyoti, tili, tarixining katta bilimdoni sifatida shuxrat topadi va shogirdlari qalbida o’chmas iz qoldiradi. Fitratning ijodiy va ijtimoiy faoliyatini nisbi ravishda ikki davrga ajratish mumkin. Faoliyatining birinchi davrini 1908—1918 yillarda yozgan «Raxbari Ilmiybaza.uz xabardor bo’lib turadi. Germaniyadagi o’zbek talabalar «Ko’mak» nomli o’zbekcha jurnal chiqarishadi. Fitratning «Xind istilochilari» saxna asarini, Sadriddin Ayniyning «qiz bola yoki Xolida» o’quv kitobini nashr etishadi. Bu asar Buxoro va Turkistondagi milliy zexnlilar orasida keng tarqaladi va sevib o’qiladi. Fitrat 1923—1924 yillarda Moskva va Leningradda yashab ijod qiladi. Leningrad Davlat dorilfununi 1924 yili Fitratga o’zbek va tojik mumtoz adabiyotlari namoyandalari to’g’risidagi tadqiqotlari uchun professorlik unvonini beradi. Fitrat O’rta osiyoning birinchi professori bo’lib tarixga kiradi. U «O’zbek adabiyotidan namunalar» kitobida o’nlab mumtoz adabiyotimiz vakillari xaqida ma’lumot beradi. 1925 yildan Fitrat turli madaniy-oqartuv, maorif va ilmiy-tadqiqot institutlarida ishlaydi. O’zbekistonda birinchi tashkil bo’lgan Samarqand Pedakademiyasida, Fanlar komiteti qoshidagi Til va adabiyot institutida, keyinchalik Toshkent Davlat pedagogika institutlarida sharq adabiyoti va tili, tarixidan yuksak saviyada dars beradi. Professor Fitrat o’sha yillardayoq dunyoga mashxur bo’lgan olimlar akademik A.Samoylovich, S.Malov, Ye.E.Bertelьslar bilan xamkorlikda o’zbek, tojik va boshqa millat sharqshunos, adabiyotshunos, turkolog olim, muallimlar tayyorlash ishiga xam yaqindan yordam beradi. Bu soxada Fitrat to 1937 yil qatag’onga uchragunga qadar Yaxyo /ulomov, Ibroxim Mo’minov, Oybek, Xodi Zarifov, Izzat Sulton, Xomil Yoqubov, Raxim Xoshim kabi markaziy Osiyoning bo’lg’usi taniqli olimlariga bevosita yoki bilvosita murabbiylik xam qilgan edi, 1934 yil O’zbekiston Fanlar komiteti qoshida tuzilgan mustaqil ilmiy-tadqiqot institutlariga aylangan ilmiy muassasalarda o’sha davrda taniqli olimlardan Otajon Xoshim, /ozi Yunusov va boshqalar bilan birga yosh adabiyotshunos xamda tilshunos olimlarga o’zbek adabiyoti tarixi va fors tilidan dars beradi. SHarq adabiyoti, tili, tarixining katta bilimdoni sifatida shuxrat topadi va shogirdlari qalbida o’chmas iz qoldiradi. Fitratning ijodiy va ijtimoiy faoliyatini nisbi ravishda ikki davrga ajratish mumkin. Faoliyatining birinchi davrini 1908—1918 yillarda yozgan «Raxbari
Ilmiybaza.uz najot», «Munozara», «Sayyoxi xindi bayonoti», «Oila» singari asarlari tashkil etib, bular yosh buxoroliklar xarakatining g’oyaviy dasturi bo’lib xizmat qilgan edi. Bu davrda Fitratning «Sayxa» she’rlar to’plami, «Begijon», «Mavludu sharif», «Abomuslim», «Temur sag’anasi», «CHin sevish» kabi dramatik asarlari xamda «Siyosiy xollar», «Turkiston muxtoriyati» kabi publitsistik maqolalari xam yaratiladi. Fitrat ana shu dastlabki asarlari bilan o’zi yashab turgan jamiyatning g’oyaviy asoslarini larzaga keltiradi. Fitratning dastlabki asarlarida vatanparvarlik mavzusi asosiy o’rinni egallaydi. U vatani bilan faxrlanadi, lekin vatanining xoli xarobligidan aziyat chekadi. Vatani uchun najot yo’lini qidiradi va bu najot yo’lini ma’rifatda deb biladi. SHuning uchun o’z xalqiga madaniyat va ma’rifat berish uchun tinimsiz mexnat qiladi. Fitrat ijodiy va ijtimoiy faoliyatining ikkinchi davri 1918—1924 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda Fitratning «Uchqun» she’rlar to’plami (1912 y.), «qiyomat» xikoyasi, «O’g’uzxon», «qon», «CHin sevish», «Xind ixtilochilari», «Abulfayzxon» drama va asarlari xamda bir qancha publitsistik maqolalari maydonga keladi. Abdurauf Fitratning ta’lim-tarbiya xaqidagi qarashlari Abdurauf Fitrat zullisonayn yozuvchi sifatida Abduraxmon Jomiy va Alisher Navoiy an’analarini davom ettirib, o’zbek va tojik tillarida birday mukammal asarlari yarata oldi. Fitratning «Raxbari najot» asari to’la ravishda ta’lim-tarbiya masalalariga bag’ishlanadi. Ayniqsa, asarning uchinchi bobi oila, bola tarbiyasi, axloq-odob mavzulariga bag’ishlangan bo’lib, bu masalalar xozirgi davrda xam katta ma’rifiy axamiyatga egadir. Fitrat ota-onaning vazifasi o’z bolalarini yetuk kishilar qilib tarbiyalashlari zarurligi, bunda ayniqsa, uch tarbiyaga: 1. Jismoniy tarbiya — salomatlik, 2. Aqliy tarbiya — sog’lom fikrlilik, 3. Axloqiy tarbiya — axloqiy sano, ya’ni axloqiy poklikka e’tibor berish kerakligi ta’kidlanadi. Asarning «Bola tarbiyasi» masalalari bobida quyidagilar ko’rsatib o’tiladi. Ilmiybaza.uz najot», «Munozara», «Sayyoxi xindi bayonoti», «Oila» singari asarlari tashkil etib, bular yosh buxoroliklar xarakatining g’oyaviy dasturi bo’lib xizmat qilgan edi. Bu davrda Fitratning «Sayxa» she’rlar to’plami, «Begijon», «Mavludu sharif», «Abomuslim», «Temur sag’anasi», «CHin sevish» kabi dramatik asarlari xamda «Siyosiy xollar», «Turkiston muxtoriyati» kabi publitsistik maqolalari xam yaratiladi. Fitrat ana shu dastlabki asarlari bilan o’zi yashab turgan jamiyatning g’oyaviy asoslarini larzaga keltiradi. Fitratning dastlabki asarlarida vatanparvarlik mavzusi asosiy o’rinni egallaydi. U vatani bilan faxrlanadi, lekin vatanining xoli xarobligidan aziyat chekadi. Vatani uchun najot yo’lini qidiradi va bu najot yo’lini ma’rifatda deb biladi. SHuning uchun o’z xalqiga madaniyat va ma’rifat berish uchun tinimsiz mexnat qiladi. Fitrat ijodiy va ijtimoiy faoliyatining ikkinchi davri 1918—1924 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda Fitratning «Uchqun» she’rlar to’plami (1912 y.), «qiyomat» xikoyasi, «O’g’uzxon», «qon», «CHin sevish», «Xind ixtilochilari», «Abulfayzxon» drama va asarlari xamda bir qancha publitsistik maqolalari maydonga keladi. Abdurauf Fitratning ta’lim-tarbiya xaqidagi qarashlari Abdurauf Fitrat zullisonayn yozuvchi sifatida Abduraxmon Jomiy va Alisher Navoiy an’analarini davom ettirib, o’zbek va tojik tillarida birday mukammal asarlari yarata oldi. Fitratning «Raxbari najot» asari to’la ravishda ta’lim-tarbiya masalalariga bag’ishlanadi. Ayniqsa, asarning uchinchi bobi oila, bola tarbiyasi, axloq-odob mavzulariga bag’ishlangan bo’lib, bu masalalar xozirgi davrda xam katta ma’rifiy axamiyatga egadir. Fitrat ota-onaning vazifasi o’z bolalarini yetuk kishilar qilib tarbiyalashlari zarurligi, bunda ayniqsa, uch tarbiyaga: 1. Jismoniy tarbiya — salomatlik, 2. Aqliy tarbiya — sog’lom fikrlilik, 3. Axloqiy tarbiya — axloqiy sano, ya’ni axloqiy poklikka e’tibor berish kerakligi ta’kidlanadi. Asarning «Bola tarbiyasi» masalalari bobida quyidagilar ko’rsatib o’tiladi.
Ilmiybaza.uz Tarbiyai avlod «Oila vazifalaridan biri avlodni tarbiyalashdan iboratdir. Yosh avlodni tarbiyalash xayotiy vazifalardan bo’lib xisoblanadi. Ma’lumki, dunyo kurashning umumiy maydoniga o’xshaydi va bu maydonning paxlavonlari insonlardir. Xar bir kishi barkamollik yoshiga yetgach, u o’z saodati ta’mini uchun shu maydonga kirmasdan iloji yo’qdir. Bu kurashda g’olib chiqish uchun uch xil o’lchov quroli (saloxi massex)ga ega bo’lish kerak. 1. Salomatlik; 2. Sog’lom fikr (nuqsonsiz fikr, ya’ni yuqori iste’dod); 3. Axloqi sano (oliy darajali axloq, ya’ni axloqi poklik). Fitrat «Xar bir kishi shu uch quroldan birisisiz maydonga kirsa, albatta mag’lub bo’lishi tabiiydir, deb aytib, bu bilan uch tarbiyani doimo qo’shib olib borish kerakligini, agar bu tarbiyalarning birontasi kam bo’lsa, yetuk kishi tarbiyalab bo’lmasligini ko’rsatmoqchi bo’ladi. Yana aytadiki: «Agar xar bir ota o’z farzandining badbaxt bo’lishini xoxlamasa, uni bu maydonning g’olibi qilib tayyorlashi kerak. Farzandingizni jismoniy, aqliy, ruxiy tomondan barkamollikka yetkazing va jamiyatning qobil a’zosiga aylanishi uchun g’amxo’rlik qiling». U bola tarbiyasi faqat oiladagina olib borilmasdan, bu ish bilan keng jamoatchilik, davlat xam shug’ullanishi kerakligini, chunki davlatning kelajagi mana shu yoshlar qo’lida bo’lishini ta’kidlab o’tadi. «Bolalarni barkamol qilib yetkazish uchun uning tarbiyasiga faqat oilagina javobgar bo’lmasdan, butun qavm a’zolari javobgardirlar, chunki yoshlar xar tomonlama yetuk inson bo’lib tarbiyalansa, qavmning kelgusi taraqiyotida katta axamiyatga ega bo’ladi». Tarbiyai badaniya Fitrat jismoniy tarbiyaga, kishining salomat va baquvvat bo’lib tarbiyalanishiga aloxida e’tibor beradi: «Badan tarbiyasiga qadim zamonlardan boshlab katta axamiyat berilgan. Insonning butun a’zosi salomat va quvvatga ega bo’lmasa, unda inson uzoq yashamaydi. Agar insonning tanasidagi a’zolaridan biriga xalal tegsa, u kishi ishdan qo’lini tortib, boshqalarning muxtojiga aylanadi. Bizning farzandlarimiz ilm olish bilan birga, ularning badan tarbiyasiga axamiyat berishimiz lozimdir». Ilmiybaza.uz Tarbiyai avlod «Oila vazifalaridan biri avlodni tarbiyalashdan iboratdir. Yosh avlodni tarbiyalash xayotiy vazifalardan bo’lib xisoblanadi. Ma’lumki, dunyo kurashning umumiy maydoniga o’xshaydi va bu maydonning paxlavonlari insonlardir. Xar bir kishi barkamollik yoshiga yetgach, u o’z saodati ta’mini uchun shu maydonga kirmasdan iloji yo’qdir. Bu kurashda g’olib chiqish uchun uch xil o’lchov quroli (saloxi massex)ga ega bo’lish kerak. 1. Salomatlik; 2. Sog’lom fikr (nuqsonsiz fikr, ya’ni yuqori iste’dod); 3. Axloqi sano (oliy darajali axloq, ya’ni axloqi poklik). Fitrat «Xar bir kishi shu uch quroldan birisisiz maydonga kirsa, albatta mag’lub bo’lishi tabiiydir, deb aytib, bu bilan uch tarbiyani doimo qo’shib olib borish kerakligini, agar bu tarbiyalarning birontasi kam bo’lsa, yetuk kishi tarbiyalab bo’lmasligini ko’rsatmoqchi bo’ladi. Yana aytadiki: «Agar xar bir ota o’z farzandining badbaxt bo’lishini xoxlamasa, uni bu maydonning g’olibi qilib tayyorlashi kerak. Farzandingizni jismoniy, aqliy, ruxiy tomondan barkamollikka yetkazing va jamiyatning qobil a’zosiga aylanishi uchun g’amxo’rlik qiling». U bola tarbiyasi faqat oiladagina olib borilmasdan, bu ish bilan keng jamoatchilik, davlat xam shug’ullanishi kerakligini, chunki davlatning kelajagi mana shu yoshlar qo’lida bo’lishini ta’kidlab o’tadi. «Bolalarni barkamol qilib yetkazish uchun uning tarbiyasiga faqat oilagina javobgar bo’lmasdan, butun qavm a’zolari javobgardirlar, chunki yoshlar xar tomonlama yetuk inson bo’lib tarbiyalansa, qavmning kelgusi taraqiyotida katta axamiyatga ega bo’ladi». Tarbiyai badaniya Fitrat jismoniy tarbiyaga, kishining salomat va baquvvat bo’lib tarbiyalanishiga aloxida e’tibor beradi: «Badan tarbiyasiga qadim zamonlardan boshlab katta axamiyat berilgan. Insonning butun a’zosi salomat va quvvatga ega bo’lmasa, unda inson uzoq yashamaydi. Agar insonning tanasidagi a’zolaridan biriga xalal tegsa, u kishi ishdan qo’lini tortib, boshqalarning muxtojiga aylanadi. Bizning farzandlarimiz ilm olish bilan birga, ularning badan tarbiyasiga axamiyat berishimiz lozimdir».
Ilmiybaza.uz Fitrat bolalarning toza xavoda bo’lishlari, atrof, tabiat go’zalliklaridan estetik zavq ola bilishlariga axamiyat beradi va deydi: «Xavo inson uchun ovqatdan xam muximdir. Besh-olti soat ovqatsiz turish mumkin, bir daqiqa xavosiz turish mumkin emas. SHuning uchun go’daklarni xamma vaqt sof xavoga, bog’-chorbolarga olib chiqish lozimdir. Farangdagi shaxarlarning xar taraflarida bolalar uchun chorbog’lar, xavo maydonchalar yaaratilgan. Bulardan tashqari, ularning maktablarida bolalar tanaffus vaqtlarida maxsus maydonchalarda turli o’yinlar o’ynaydilar. Fitrat bolalarning jismoniy tarbiyasida turli xarakatli o’yinlar katta o’rin tutishini xam aytib o’tadi. Ota-onalariga o’z bolalarining shunday o’yinlar bilan mashg’ul bo’lishlarini ta’min etishlarini maslaxat beradi: Xarakat xar bir kishi uchun, ayniqsa bolalar uchun xam zarurdir. SHuning uchun bolalarni jismoniy chiniqtirishda ularni ayrim o’yinlar bilan mashg’ul qilish foydalidir. Bolalarni o’yindan man etishning foydasi yo’qdir. Ularning doimo bir joyda o’tirishlari, xarakat qilmasliklari ularni badanlarini zaif bo’lishlariga olib keladi. Ota-onalar doim o’z bolalarini o’yinga tashviq va targ’ib qilishlari lozimdir. Ammo bolalarning o’yinlari odob va axloq doirasidan tashqari chiqmasligi kerak. Fitrat bu xarakatli o’yinlar bolaning aqli, farosati, ilmini rivojlanishiga va to’g’ri axloqiy tarbiya topishiga yordam berishi kerak, deb xisoblaydi. U bu o’yinlar orqali bolaga xayotni o’rgatish, aqliy va axloqiy tarbiya xam berish mumkin, asosiysi bolani jismonan chiniqtiradi, deb biladi». Fitrat yana bolalarning sog’lom, jismonan yetuk bo’lishlari uchun tozalikning axamiyati juda kattaligini tushuntirib o’tadi: «Nazofat (tozalik) va pokizalik kattalar uchun qanchalik lozim bo’lsa, kichik bolalarga ulardan ko’ra o’n baravar zarurdir. Uning zarurligining ikki jixati bor. Avval bolalar kattalarga nisbatan oldinroq xastalik qobiliyatiga ega. SHuning uchun ifloslik xar qanday bemorlikni keltirib chiqaradigan manba bo’lib, ifloslik kattalarga nisbatan bolalarga o’n barobar ziyon yetkazadi. Ikkinchidan, ular yoshlikdan boshlab pokizalikka o’rgatilsa, pokizalik bora- bora ularning odatiga aylanadi. Aksincha, yoshlikdan ifloslikka o’rgatilsa, katta Ilmiybaza.uz Fitrat bolalarning toza xavoda bo’lishlari, atrof, tabiat go’zalliklaridan estetik zavq ola bilishlariga axamiyat beradi va deydi: «Xavo inson uchun ovqatdan xam muximdir. Besh-olti soat ovqatsiz turish mumkin, bir daqiqa xavosiz turish mumkin emas. SHuning uchun go’daklarni xamma vaqt sof xavoga, bog’-chorbolarga olib chiqish lozimdir. Farangdagi shaxarlarning xar taraflarida bolalar uchun chorbog’lar, xavo maydonchalar yaaratilgan. Bulardan tashqari, ularning maktablarida bolalar tanaffus vaqtlarida maxsus maydonchalarda turli o’yinlar o’ynaydilar. Fitrat bolalarning jismoniy tarbiyasida turli xarakatli o’yinlar katta o’rin tutishini xam aytib o’tadi. Ota-onalariga o’z bolalarining shunday o’yinlar bilan mashg’ul bo’lishlarini ta’min etishlarini maslaxat beradi: Xarakat xar bir kishi uchun, ayniqsa bolalar uchun xam zarurdir. SHuning uchun bolalarni jismoniy chiniqtirishda ularni ayrim o’yinlar bilan mashg’ul qilish foydalidir. Bolalarni o’yindan man etishning foydasi yo’qdir. Ularning doimo bir joyda o’tirishlari, xarakat qilmasliklari ularni badanlarini zaif bo’lishlariga olib keladi. Ota-onalar doim o’z bolalarini o’yinga tashviq va targ’ib qilishlari lozimdir. Ammo bolalarning o’yinlari odob va axloq doirasidan tashqari chiqmasligi kerak. Fitrat bu xarakatli o’yinlar bolaning aqli, farosati, ilmini rivojlanishiga va to’g’ri axloqiy tarbiya topishiga yordam berishi kerak, deb xisoblaydi. U bu o’yinlar orqali bolaga xayotni o’rgatish, aqliy va axloqiy tarbiya xam berish mumkin, asosiysi bolani jismonan chiniqtiradi, deb biladi». Fitrat yana bolalarning sog’lom, jismonan yetuk bo’lishlari uchun tozalikning axamiyati juda kattaligini tushuntirib o’tadi: «Nazofat (tozalik) va pokizalik kattalar uchun qanchalik lozim bo’lsa, kichik bolalarga ulardan ko’ra o’n baravar zarurdir. Uning zarurligining ikki jixati bor. Avval bolalar kattalarga nisbatan oldinroq xastalik qobiliyatiga ega. SHuning uchun ifloslik xar qanday bemorlikni keltirib chiqaradigan manba bo’lib, ifloslik kattalarga nisbatan bolalarga o’n barobar ziyon yetkazadi. Ikkinchidan, ular yoshlikdan boshlab pokizalikka o’rgatilsa, pokizalik bora- bora ularning odatiga aylanadi. Aksincha, yoshlikdan ifloslikka o’rgatilsa, katta
Ilmiybaza.uz bo’lganda xam shunday odatga o’rganadilarki, bu kishilarning nafratiga sazovor bo’ladi». Muallif bolalarga shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilishni o’rgatishni aloxida ta’kidlab o’tadi: «Ota-onalar va muallimlar bolalarni xar kuni yuzlarini sovunlab yuvdirsinlar, og’iz va tishlarini tozalab yuvsinlar, doimo liboslarini nazorat qilsinlar, mumkin qadar bolalarni chivin va pashshalar bo’lmagan joylarga o’tkazsinlar, chunki bu xasharotlar turli kasalliklarni tarqatuvchidirlar». Keyinroq Fitrat fikr — aql tarbiyasi to’g’risida, ya’ni aql rivojlanishida muxokamaning roli xaqida gapirib beradi. Tarbiyai fikriya Fikr va aql insonni kamolotga yetkazadi va o’qish, o’rganish qobiliyati uni saodatmand qiladi. Insonning komil aqli yaxshilik muxokamasidir. Muxokama nima? Muxokama ikki qismga bo’linadi: birinchisi Kaziyyatxoi ma’lum (ma’lum bo’lgan xukm, voqea va xodisalar), ikkinchisi Kaziyatxoi majxul (noma’lum voqea va xodisalar)dan xulosa chiqarilishidir. Masalan, «Vatan xizmati vojibdir»(shartdir). Bu xukm noma’lum (majxul)dir. Bu xukmga yana boshqa ikki ma’lum xukm lozimdir, ya’ni «Vatan bizning valine’matimizdir» (saxovatmandimiz, ne’matlar bilan ta’minlovchimizdir). «Xar bir valine’mat (oliy ximmat inson)ning Vatan uchun xizmati vojibdir», bas «Vatan xizmati vojibdir» degan xukm yuqoridagi ikki ma’lum kazi(y)yatlar bilan ochiladi. Demak, muxokama uch qismdan tashkil topib, avvalgi xukm noma’lum bo’lib, qolgan ikki qismi avvalgisini to’ldiradi va kazi(y)yati ma’lum deb, ataladi. Demak, inson muxokama orqali kamolotga yetadi. Muxokamani aniq va ravshan bo’lishi uchun uch narsa zarur bo’lib xisoblanadi. 1. Isobot. 2. Istiqomat. 3. Sur’at. Isobot ma’lum kaziyyati xukmning to’g’riligiga, bexatoligiga aytiladi. Istiqomat ma’lum voqea-xodisalarning xukmning barqarorligi, sur’at esa to’xtovsiz, tezlik bilan tartib berilishi demakdir. Avvalo, bolalarni Isobot soxibi bo’lishlarida, bir voqea va xodisa ustidan fikr yuritganlarida ularga to’g’ri, bexato ma’lumotlar beraylik, chunki xato fikrlar ularni Ilmiybaza.uz bo’lganda xam shunday odatga o’rganadilarki, bu kishilarning nafratiga sazovor bo’ladi». Muallif bolalarga shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilishni o’rgatishni aloxida ta’kidlab o’tadi: «Ota-onalar va muallimlar bolalarni xar kuni yuzlarini sovunlab yuvdirsinlar, og’iz va tishlarini tozalab yuvsinlar, doimo liboslarini nazorat qilsinlar, mumkin qadar bolalarni chivin va pashshalar bo’lmagan joylarga o’tkazsinlar, chunki bu xasharotlar turli kasalliklarni tarqatuvchidirlar». Keyinroq Fitrat fikr — aql tarbiyasi to’g’risida, ya’ni aql rivojlanishida muxokamaning roli xaqida gapirib beradi. Tarbiyai fikriya Fikr va aql insonni kamolotga yetkazadi va o’qish, o’rganish qobiliyati uni saodatmand qiladi. Insonning komil aqli yaxshilik muxokamasidir. Muxokama nima? Muxokama ikki qismga bo’linadi: birinchisi Kaziyyatxoi ma’lum (ma’lum bo’lgan xukm, voqea va xodisalar), ikkinchisi Kaziyatxoi majxul (noma’lum voqea va xodisalar)dan xulosa chiqarilishidir. Masalan, «Vatan xizmati vojibdir»(shartdir). Bu xukm noma’lum (majxul)dir. Bu xukmga yana boshqa ikki ma’lum xukm lozimdir, ya’ni «Vatan bizning valine’matimizdir» (saxovatmandimiz, ne’matlar bilan ta’minlovchimizdir). «Xar bir valine’mat (oliy ximmat inson)ning Vatan uchun xizmati vojibdir», bas «Vatan xizmati vojibdir» degan xukm yuqoridagi ikki ma’lum kazi(y)yatlar bilan ochiladi. Demak, muxokama uch qismdan tashkil topib, avvalgi xukm noma’lum bo’lib, qolgan ikki qismi avvalgisini to’ldiradi va kazi(y)yati ma’lum deb, ataladi. Demak, inson muxokama orqali kamolotga yetadi. Muxokamani aniq va ravshan bo’lishi uchun uch narsa zarur bo’lib xisoblanadi. 1. Isobot. 2. Istiqomat. 3. Sur’at. Isobot ma’lum kaziyyati xukmning to’g’riligiga, bexatoligiga aytiladi. Istiqomat ma’lum voqea-xodisalarning xukmning barqarorligi, sur’at esa to’xtovsiz, tezlik bilan tartib berilishi demakdir. Avvalo, bolalarni Isobot soxibi bo’lishlarida, bir voqea va xodisa ustidan fikr yuritganlarida ularga to’g’ri, bexato ma’lumotlar beraylik, chunki xato fikrlar ularni
Ilmiybaza.uz xatolarga, xatarli yo’llarga olib borishi tabiiydir. Asossiz muxokama bolalar tarbiyasiga katta ziyon yetkazadi. Keyin bolalarni istiqomat soxibi qilib fikr yuritishlariga axamiyat berishimiz kerak, ularni ma’lum kaziyyatlarni noma’lum kaziyyatlardan to’g’ri, aniq ajrata oladigan xolatda tarbiyalash lozim, ya’ni xar bir masala soxasidagi ma’lumotlarni g’alati tushunmasliklari uchun bolalarni muxokama qilishga odatlantirish kerak. Yomonning yomonligini, yaxshining yaxshiligini muxokama orqali tushuntiring, doimo shunga diqat qilingki, bolalar xech narsani ko’r-ko’rona taqlid sifatida qabul qilmasinlar. Madaniyatli akvomlar (qavmlar, xalqlar) o’z maktablarida xisob, tarix, madaniyat, fizika, jo’g’rofiya, ashyoviy darsi va boshqa maxsus fanlarni yuqoridagi ikki maqsad — (Isobot va Istiqomat maqsadlari)ga jalb qilish uchun o’qitadilar. Fitrat bu fikrlari bilan bolaga to’liq aqliy ta’lim berish uchun mana shu yuqoridagi ijtimoiy, ilmiy, dunyoviy fanlarni maktab dasturlariga kiritish kerak degan xulosaga keladi. Va jadidlar bilan ochgan yangi usul maktablarida iloji boricha shu fanlarni xam bolalarga o’rgatadilar. Fitrat maktablarda bolalarga nisbatan qo’llaniladigan tan jazolarini butunlay qoralaydi, unga qarshi chiqadi. Bolani tayoq zarbi bilan yaxshi inson qilib tarbiyalab bo’lmasligini tushuntirib beradi. Fitrat o’quvchi shaxsini xurmat qilish zarurligini, unga nisbatan insoniy munosabatda bo’lish, qilgan gunoxlarini o’ziga to’g’ri, yaxshi so’z bilan tushuntirish kerakligini, shunda u xam o’qituvchini xurmat qilishini uqtiradi. Fitrat yana bolaga beriladigan bilim uning yoshi va bilish darajasiga mos bo’lishi, bolaga qiyinlik qilmasligini, agar beriladigan bilim bolaga juda oson yojuda qiyinlik qilsa u bilim olishdan bezib qolishini uqtiradi. Fitrat o’sha vaqtdagi Samarqanddagi ibtidoiy maktablar ishiga yaxshi baxo beradi, ayniqsa SHakuriy maktabiga. «Samarqandliklar ikki-uch ibtidoiy maktabga ega, ularning eng yaxshisi SHakuriy maktabi. Garchi bu maktab unchalik taraqiy etgan bo’lmasa-da, xar xolda mudir va muallimlarning olijanob ximmatlari soyasida qisqa vaqt ichida rivoj topib, kamolotga yetishiga umid bog’lasa bo’ladi». Ilmiybaza.uz xatolarga, xatarli yo’llarga olib borishi tabiiydir. Asossiz muxokama bolalar tarbiyasiga katta ziyon yetkazadi. Keyin bolalarni istiqomat soxibi qilib fikr yuritishlariga axamiyat berishimiz kerak, ularni ma’lum kaziyyatlarni noma’lum kaziyyatlardan to’g’ri, aniq ajrata oladigan xolatda tarbiyalash lozim, ya’ni xar bir masala soxasidagi ma’lumotlarni g’alati tushunmasliklari uchun bolalarni muxokama qilishga odatlantirish kerak. Yomonning yomonligini, yaxshining yaxshiligini muxokama orqali tushuntiring, doimo shunga diqat qilingki, bolalar xech narsani ko’r-ko’rona taqlid sifatida qabul qilmasinlar. Madaniyatli akvomlar (qavmlar, xalqlar) o’z maktablarida xisob, tarix, madaniyat, fizika, jo’g’rofiya, ashyoviy darsi va boshqa maxsus fanlarni yuqoridagi ikki maqsad — (Isobot va Istiqomat maqsadlari)ga jalb qilish uchun o’qitadilar. Fitrat bu fikrlari bilan bolaga to’liq aqliy ta’lim berish uchun mana shu yuqoridagi ijtimoiy, ilmiy, dunyoviy fanlarni maktab dasturlariga kiritish kerak degan xulosaga keladi. Va jadidlar bilan ochgan yangi usul maktablarida iloji boricha shu fanlarni xam bolalarga o’rgatadilar. Fitrat maktablarda bolalarga nisbatan qo’llaniladigan tan jazolarini butunlay qoralaydi, unga qarshi chiqadi. Bolani tayoq zarbi bilan yaxshi inson qilib tarbiyalab bo’lmasligini tushuntirib beradi. Fitrat o’quvchi shaxsini xurmat qilish zarurligini, unga nisbatan insoniy munosabatda bo’lish, qilgan gunoxlarini o’ziga to’g’ri, yaxshi so’z bilan tushuntirish kerakligini, shunda u xam o’qituvchini xurmat qilishini uqtiradi. Fitrat yana bolaga beriladigan bilim uning yoshi va bilish darajasiga mos bo’lishi, bolaga qiyinlik qilmasligini, agar beriladigan bilim bolaga juda oson yojuda qiyinlik qilsa u bilim olishdan bezib qolishini uqtiradi. Fitrat o’sha vaqtdagi Samarqanddagi ibtidoiy maktablar ishiga yaxshi baxo beradi, ayniqsa SHakuriy maktabiga. «Samarqandliklar ikki-uch ibtidoiy maktabga ega, ularning eng yaxshisi SHakuriy maktabi. Garchi bu maktab unchalik taraqiy etgan bo’lmasa-da, xar xolda mudir va muallimlarning olijanob ximmatlari soyasida qisqa vaqt ichida rivoj topib, kamolotga yetishiga umid bog’lasa bo’ladi».
Ilmiybaza.uz Fitrat inson kamolotiga erishish uchun doimo intilishi, xarakat qilishi lozimligi, doimo oldiga maqsadlar qo’yishi va unga yetishish uchun kurashishi kerakligini, xech bir baxt yoki boylik xam inson intilmasa o’z-o’zidan kelmasligini uqtirib o’tadi va bu o’rinda qur’oni Karimdan quyidagi parchani keltiradi: «Inson xar nima topmasin, o’zining intilishidan topadi, intilmas ekansiz, xech narsaga erisha olmaysiz». Fitrat bilim va iqtidor inson uchun eng zarur ekanligini, u mana shu bilimi va aqli bilan dunyodagi barcha maxluqlardan xam ustun turishini, shuning uchun inson doimo bilim olishga va o’z bilimini yanada oshirib borishga intilishi kerak. Fitrat deydi: Parvardigorimiz insonlarga «Sizlarni olamning eng oliy maxluqi qilib yaratdim», — der ekan, shuni yaxshi bilish kerakki, biz ko’z va qoshlarimiz evaziga e’tiborli maxluqa aylanganimizcha yo’q, balki e’tiborligimiz va ustunligimiz bilimimiz va iqtidorimizdan foydalanmasak, nainki, e’tiborli balki eng yomon va past maxluqlardan xam pastroq va yomonroq bo’lib qolishimiz aniqdir. Fitrat pedagog olim sifatida maktablar, oliy o’quv yurtlari uchun bir qancha darslik va amaliy o’quv qo’llanmalarini xam yozadi. Bular 1917 yilgi ibtidoiy o’zbek maktablarining so’nggi sinflari uchun yozilgan «O’quv» nomli kitobi, 1918 yili SH.Raximiy va Ramazon bilan xammualliflikda yozgan «Ona tili» darsligi, 1919 yilda yozgan «Imlo masalalari», 1925 yilda yozgan «O’zbek tilining sarfi», «Tojik tilining sarfi», 1927 yilda yozgan «O’zbek tilining naxvi», 1926 yilda yozgan «Adabiyot qoidalari», 1927 yilda yozgan «Eski turk adabiyoti namunalari» va boshqa ko’plab qo’llanmalar shular jumlasidandir. Fitrat yirik olim sifatida adabiyot nazariyasiga, o’zbek adabiyoti va san’at tarixiga juda katta xissa qo’shdi. U yaratgan ilmiy ishlar: «qutadg’u bilig», «Adabiyot qoidalari», «Axmad Yassaviy xikmatlari», «Axmad Yassaviy maktabi shoirlari to’g’risida tekshirishlar», «XVI asrdan so’nggi o’zbek adabiyotiga umumiy bir qarash», «Muxammad Solix», «Aruz xaqida», «Abulqosim Firdavsiy», «Ertaklar va xaqiqatlar», «O’zbek shoiri Turdi», «Tilimiz», «O’zbek tili saboqlari», «O’zbek musiqasi to’g’risida», «O’zbek mumtoz musiqasi va uning tarixi», «SHarqda shaxmat» va boshqalar. Alisher navoiy, Yusuf Xos Xojib, Axmad Yugnakiy, Ilmiybaza.uz Fitrat inson kamolotiga erishish uchun doimo intilishi, xarakat qilishi lozimligi, doimo oldiga maqsadlar qo’yishi va unga yetishish uchun kurashishi kerakligini, xech bir baxt yoki boylik xam inson intilmasa o’z-o’zidan kelmasligini uqtirib o’tadi va bu o’rinda qur’oni Karimdan quyidagi parchani keltiradi: «Inson xar nima topmasin, o’zining intilishidan topadi, intilmas ekansiz, xech narsaga erisha olmaysiz». Fitrat bilim va iqtidor inson uchun eng zarur ekanligini, u mana shu bilimi va aqli bilan dunyodagi barcha maxluqlardan xam ustun turishini, shuning uchun inson doimo bilim olishga va o’z bilimini yanada oshirib borishga intilishi kerak. Fitrat deydi: Parvardigorimiz insonlarga «Sizlarni olamning eng oliy maxluqi qilib yaratdim», — der ekan, shuni yaxshi bilish kerakki, biz ko’z va qoshlarimiz evaziga e’tiborli maxluqa aylanganimizcha yo’q, balki e’tiborligimiz va ustunligimiz bilimimiz va iqtidorimizdan foydalanmasak, nainki, e’tiborli balki eng yomon va past maxluqlardan xam pastroq va yomonroq bo’lib qolishimiz aniqdir. Fitrat pedagog olim sifatida maktablar, oliy o’quv yurtlari uchun bir qancha darslik va amaliy o’quv qo’llanmalarini xam yozadi. Bular 1917 yilgi ibtidoiy o’zbek maktablarining so’nggi sinflari uchun yozilgan «O’quv» nomli kitobi, 1918 yili SH.Raximiy va Ramazon bilan xammualliflikda yozgan «Ona tili» darsligi, 1919 yilda yozgan «Imlo masalalari», 1925 yilda yozgan «O’zbek tilining sarfi», «Tojik tilining sarfi», 1927 yilda yozgan «O’zbek tilining naxvi», 1926 yilda yozgan «Adabiyot qoidalari», 1927 yilda yozgan «Eski turk adabiyoti namunalari» va boshqa ko’plab qo’llanmalar shular jumlasidandir. Fitrat yirik olim sifatida adabiyot nazariyasiga, o’zbek adabiyoti va san’at tarixiga juda katta xissa qo’shdi. U yaratgan ilmiy ishlar: «qutadg’u bilig», «Adabiyot qoidalari», «Axmad Yassaviy xikmatlari», «Axmad Yassaviy maktabi shoirlari to’g’risida tekshirishlar», «XVI asrdan so’nggi o’zbek adabiyotiga umumiy bir qarash», «Muxammad Solix», «Aruz xaqida», «Abulqosim Firdavsiy», «Ertaklar va xaqiqatlar», «O’zbek shoiri Turdi», «Tilimiz», «O’zbek tili saboqlari», «O’zbek musiqasi to’g’risida», «O’zbek mumtoz musiqasi va uning tarixi», «SHarqda shaxmat» va boshqalar. Alisher navoiy, Yusuf Xos Xojib, Axmad Yugnakiy,
Ilmiybaza.uz Muxammad Solix, Turdi, Mashrab kabi ijodkorlarning badiiy meroslariga oid ilmiy ishlari. Bu ishlarning nomidanoq ko’rinib turibdiki, adabiyotimiz, san’atimizning bugungi kunda biz tadqiq etishga kirishmoqchi bo’lib yurgan muammolarini Fitrat bundan 60—70 yil ilgari xal qilib bergan. U yana fors-tojik shoirlari Firdavsiy, Umar Xayyom, Bedil ijodi xaqida xam tadqiqotlar olib boradi. Uning bu ilmiy ishlari xozirgi kunda xam o’z axamiyatini yo’qotmagan. Abdurauf Fitrat axloqiy qarashlarining o’ziga xosligi Abdurauf Fitrat kishining xar tomonlama barkamol inson bo’lib yetishishida axloqiy tarbiyaning o’rni juda katta ekanligini xar bir asarida va tadqiqot ishlarida takror-takror uqtirdi. SHuning uchun u o’zining qarashlarida fikriy va jismoniy tarbiyalar bilan birga axloqiy tarbiyaga xam juda katta e’tibor bilan qaradi. U o’zining «Raxbari najot» asarida axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifasi, uni amalga oshirish yo’llari xaqida to’xtalib o’tadi. Uning fikricha axloqiy tarbiyaning vazifasi «insonni axloqiy barkamollikka yetkazish va uni jamiyatga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun avvalo bolalarni jismoniy va fikriy tarbiyaga da’vat qiling, keyin axloqiy quvvatlarni muxokama orqali tushuntiring, ularni yaxshi ishlarga odat qildiring, yomon ishlardan nafratlantiring». Fitrat axloqiy tarbiyani bolalar eng avvalo o’zi yashayotgan atrof-muxit va ko’chadagi bolalardan olishlarini ta’kidlab o’tadi. Fitrat ijtimoiy muxitning bola tarbiyasidagi axamiyati juda katta ekanligini ko’rsatib beradi. U bolalarni suvga o’xshatib: «Suv qaysi rangdagi idishda bo’lsa, o’sha rangda tovlangani kabi, bolalar xam qanday muxitda bo’lsalar, o’sha muxitning xar qanday odat va axloqini qabul qiladilar. Axloqiy tarbiyaning eng buyuk sharti shundan iboratki, bolalar ko’proq yaxshi va yomon axvolni o’z uylaridan, ko’chadagi o’rtoqlaridan, maktabdagi o’quvchilardan qabul qiladilar». Bu fikrlar bilan Fitrat yana bola tarbiyasi bilan faqat maktab emas, balki avvalo oila va jamoatchilik xam shug’ullanishi kerakligi ko’rsatadi. Ayniqsa axloq tarbiyasida oilaning, ota-onaning roli juda katta ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Ilmiybaza.uz Muxammad Solix, Turdi, Mashrab kabi ijodkorlarning badiiy meroslariga oid ilmiy ishlari. Bu ishlarning nomidanoq ko’rinib turibdiki, adabiyotimiz, san’atimizning bugungi kunda biz tadqiq etishga kirishmoqchi bo’lib yurgan muammolarini Fitrat bundan 60—70 yil ilgari xal qilib bergan. U yana fors-tojik shoirlari Firdavsiy, Umar Xayyom, Bedil ijodi xaqida xam tadqiqotlar olib boradi. Uning bu ilmiy ishlari xozirgi kunda xam o’z axamiyatini yo’qotmagan. Abdurauf Fitrat axloqiy qarashlarining o’ziga xosligi Abdurauf Fitrat kishining xar tomonlama barkamol inson bo’lib yetishishida axloqiy tarbiyaning o’rni juda katta ekanligini xar bir asarida va tadqiqot ishlarida takror-takror uqtirdi. SHuning uchun u o’zining qarashlarida fikriy va jismoniy tarbiyalar bilan birga axloqiy tarbiyaga xam juda katta e’tibor bilan qaradi. U o’zining «Raxbari najot» asarida axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifasi, uni amalga oshirish yo’llari xaqida to’xtalib o’tadi. Uning fikricha axloqiy tarbiyaning vazifasi «insonni axloqiy barkamollikka yetkazish va uni jamiyatga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun avvalo bolalarni jismoniy va fikriy tarbiyaga da’vat qiling, keyin axloqiy quvvatlarni muxokama orqali tushuntiring, ularni yaxshi ishlarga odat qildiring, yomon ishlardan nafratlantiring». Fitrat axloqiy tarbiyani bolalar eng avvalo o’zi yashayotgan atrof-muxit va ko’chadagi bolalardan olishlarini ta’kidlab o’tadi. Fitrat ijtimoiy muxitning bola tarbiyasidagi axamiyati juda katta ekanligini ko’rsatib beradi. U bolalarni suvga o’xshatib: «Suv qaysi rangdagi idishda bo’lsa, o’sha rangda tovlangani kabi, bolalar xam qanday muxitda bo’lsalar, o’sha muxitning xar qanday odat va axloqini qabul qiladilar. Axloqiy tarbiyaning eng buyuk sharti shundan iboratki, bolalar ko’proq yaxshi va yomon axvolni o’z uylaridan, ko’chadagi o’rtoqlaridan, maktabdagi o’quvchilardan qabul qiladilar». Bu fikrlar bilan Fitrat yana bola tarbiyasi bilan faqat maktab emas, balki avvalo oila va jamoatchilik xam shug’ullanishi kerakligi ko’rsatadi. Ayniqsa axloq tarbiyasida oilaning, ota-onaning roli juda katta ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi.
Ilmiybaza.uz Fitrat bolaning axloqiy tarbiyasida maktabdagi boshqa bolalarning juda katta ta’siri borligini ko’rsatib, maktabdagi axloqi yomon bolalarni tezda tuzatish choralarini ko’rish lozimligini «maktablardagi badaxloqlikda mashxur bo’lgan bolalarni, agar ularni tuzatish iloji bo’lmasa, maktabdan chetlashtirish maqsadga muvofiqligini ta’kidlab o’tadi. CHunki, u bola o’zining yomon axloqiy sifatlarini boshqa bolalarga xam o’tkazmasligi uchun shunday chorani ko’rish lozim», deb xisoblaydi Fitrat. U axloqi buzuq kishilarni maktabda muallimlik vazifasigagina emas, balki maktab qorovulligiga xam yaqinlashtirmasliklarini juda to’g’ri xarakat, deb biladi. Yana u bolalar axloqiga zararli bo’lgan, yoshiga mos kelmaydigan kitoblarni xam bolalarni o’qishlariga ruxsat bermaslikni maslaxat beradi. Fitrat «Raxbari najot» asarida maktablarda beriladigan axloqiy tarbiya darajasi qandayligini o’z xayotidagi voqea misolida ko’rsatib beradi: «Men maktabda o’qib yurgan vaqtlarimda, kunlardan bir kuni maktab ta’tilidan so’ng uyga kelayotgan edim, bir erkak kishini ko’rdim, u telbalarcha so’kinib, kalovlanib zo’rg’a yurar, xamma joyi loyga belangan. Rais mulozimlaridan ikki kishi kelib olib ketdilar. Men bu kim deb so’rasam, ichib mast bo’libdi, dedilar. Men bu voqeani dadamga aytsam: «Sen nega mastning orqasidan bording»—deb dashnom berdilar...» Fitrat o’z asarlarida vatanparvarlik, insonparvarlik, mexnatsevarlik, ozodlik, maqsad sari intilish, insonlarga mexr-shafqatli bo’lish, o’z manfaatidan xalq manfaatini yuqori qo’yish g’oyalarini ulug’laydi. Vijdonsizlik, poraxo’rlik, ikkiyuzlamachilik, boshqalarni ezish evaziga boylik to’plash, xalqa zulm o’tkazish kabi sifatlar esa qoralanadi. Abdurauf Fitrat o’zining butun xayoti davomida milliy mustaqillikka erishish va mustamlakachilikka qarshi kurash, Ovrupa ilmi, texnikasi, madaniyatidan o’rganish muammolarini tinimsiz targ’ib qilgan siymolardan biri sifatida barcha kishilarga, eng avvalo yoshlarimizga ibratdir. U 1905—1906 yillarda jadidchilik oqimining ko’zga ko’ringan tarafdori sifatida, so’ngra o’zining «Xind sayyoxi», «Raxbari najot» singari asarlari orqali Ilmiybaza.uz Fitrat bolaning axloqiy tarbiyasida maktabdagi boshqa bolalarning juda katta ta’siri borligini ko’rsatib, maktabdagi axloqi yomon bolalarni tezda tuzatish choralarini ko’rish lozimligini «maktablardagi badaxloqlikda mashxur bo’lgan bolalarni, agar ularni tuzatish iloji bo’lmasa, maktabdan chetlashtirish maqsadga muvofiqligini ta’kidlab o’tadi. CHunki, u bola o’zining yomon axloqiy sifatlarini boshqa bolalarga xam o’tkazmasligi uchun shunday chorani ko’rish lozim», deb xisoblaydi Fitrat. U axloqi buzuq kishilarni maktabda muallimlik vazifasigagina emas, balki maktab qorovulligiga xam yaqinlashtirmasliklarini juda to’g’ri xarakat, deb biladi. Yana u bolalar axloqiga zararli bo’lgan, yoshiga mos kelmaydigan kitoblarni xam bolalarni o’qishlariga ruxsat bermaslikni maslaxat beradi. Fitrat «Raxbari najot» asarida maktablarda beriladigan axloqiy tarbiya darajasi qandayligini o’z xayotidagi voqea misolida ko’rsatib beradi: «Men maktabda o’qib yurgan vaqtlarimda, kunlardan bir kuni maktab ta’tilidan so’ng uyga kelayotgan edim, bir erkak kishini ko’rdim, u telbalarcha so’kinib, kalovlanib zo’rg’a yurar, xamma joyi loyga belangan. Rais mulozimlaridan ikki kishi kelib olib ketdilar. Men bu kim deb so’rasam, ichib mast bo’libdi, dedilar. Men bu voqeani dadamga aytsam: «Sen nega mastning orqasidan bording»—deb dashnom berdilar...» Fitrat o’z asarlarida vatanparvarlik, insonparvarlik, mexnatsevarlik, ozodlik, maqsad sari intilish, insonlarga mexr-shafqatli bo’lish, o’z manfaatidan xalq manfaatini yuqori qo’yish g’oyalarini ulug’laydi. Vijdonsizlik, poraxo’rlik, ikkiyuzlamachilik, boshqalarni ezish evaziga boylik to’plash, xalqa zulm o’tkazish kabi sifatlar esa qoralanadi. Abdurauf Fitrat o’zining butun xayoti davomida milliy mustaqillikka erishish va mustamlakachilikka qarshi kurash, Ovrupa ilmi, texnikasi, madaniyatidan o’rganish muammolarini tinimsiz targ’ib qilgan siymolardan biri sifatida barcha kishilarga, eng avvalo yoshlarimizga ibratdir. U 1905—1906 yillarda jadidchilik oqimining ko’zga ko’ringan tarafdori sifatida, so’ngra o’zining «Xind sayyoxi», «Raxbari najot» singari asarlari orqali
Ilmiybaza.uz ma’rifatparvar va yozuvchi sifatida musulmonlarni, eng avval yoshlarni g’aflat uyqusidan uyg’otishga, eng muximi o’zligini tanishga, fan-texnikani rivojlantirish uchun g’ayrat bilan o’qish-o’rganishga undaydi. Ko’rinib turibdiki, Fitrat yoshlarni yangi jamiyat qurishga da’vat etadi. El- yurtning baxti, saodati, istiqloli uchun kurashishga da’vat etadi. U «Xalq baxti uchun kurashmagan yoshlarni bo’shang, jasoratsiz», deb tushunadi. Mustaqillik, demokratiya, ozodlik g’oyalari Fitratning butun faoliyati va barcha asarlari va maqolalarida bosh maqsad bo’lib qolganligi bilan xozirgi yoshlarimizga, ularning mustaqil O’zbekistonning rivojlantirishlarida ibrat-namunadir. Abdurauf Fitrat maorif soxasida ishlagan kishilarning boshini silagan, maorifni rivojlantirishga katta xissa qo’shgan, xammaga birdek ozodlik yo’lini ko’rsatgan. Ozodlikni tezlikda ro’yobga chiqarishga xarakat qilgan atoqli ma’rifatparvar o’qituvchi bo’lishi bilan birga ularning ustozi xamdir. ABDULLA AVLONIY (1878—1934) Taniqli ma’rifatparvar adib Abdulla Avloniy pedagogik fikr taraqiyotiga salmoqli xissa qo’shgan, o’z asarlarida o’zbek xalqining eng yaxshi an’analarini, ta’lim-tarbiyaga oid muxim xayotiy masalani aks ettirgan pedagog, olimdir. Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkent shaxrining Mergancha maxallasida, mayda xunarmand-to’quvchi oilasida dunyoga keldi. Ota-onasi savodli kishilar bo’lganlar. Abdulla Avloniy eski usul maktabini tamomlagandan keyin 12 yoshida madrasaga o’qishga kiradi. U yozda ishlab ota-onasiga yordam qilar, boshqa vaqtlarda o’qir edi. O’ta iqtidorli bo’lgan Abdulla Avloniy 15 yoshida she’rlar yoza boshladi. Dastlabki she’rlarida va «Xijron» degan maqolasida xalqni yangi usul maktablarida o’qib-o’rganishga targ’ib qildi. Avbdulla Avloniy 1907 yilda «SHuxrat», «Osiyo» nomli yangi gazetalar chiqara boshladi, lekin Chor amaldorlari tez orada gazetalarni yoptirib qo’yadi. Abdulla Avloniy keyinroq «Sadoyi Turkiston» (1914—1915), «Turon» (1917), «Ishtirokiyun» (1918) gazetalarida, «Kasabachilik xarakati» (1921) jurnalida muxarrir bo’lib ishlaydi. SHundan so’ng, Ilmiybaza.uz ma’rifatparvar va yozuvchi sifatida musulmonlarni, eng avval yoshlarni g’aflat uyqusidan uyg’otishga, eng muximi o’zligini tanishga, fan-texnikani rivojlantirish uchun g’ayrat bilan o’qish-o’rganishga undaydi. Ko’rinib turibdiki, Fitrat yoshlarni yangi jamiyat qurishga da’vat etadi. El- yurtning baxti, saodati, istiqloli uchun kurashishga da’vat etadi. U «Xalq baxti uchun kurashmagan yoshlarni bo’shang, jasoratsiz», deb tushunadi. Mustaqillik, demokratiya, ozodlik g’oyalari Fitratning butun faoliyati va barcha asarlari va maqolalarida bosh maqsad bo’lib qolganligi bilan xozirgi yoshlarimizga, ularning mustaqil O’zbekistonning rivojlantirishlarida ibrat-namunadir. Abdurauf Fitrat maorif soxasida ishlagan kishilarning boshini silagan, maorifni rivojlantirishga katta xissa qo’shgan, xammaga birdek ozodlik yo’lini ko’rsatgan. Ozodlikni tezlikda ro’yobga chiqarishga xarakat qilgan atoqli ma’rifatparvar o’qituvchi bo’lishi bilan birga ularning ustozi xamdir. ABDULLA AVLONIY (1878—1934) Taniqli ma’rifatparvar adib Abdulla Avloniy pedagogik fikr taraqiyotiga salmoqli xissa qo’shgan, o’z asarlarida o’zbek xalqining eng yaxshi an’analarini, ta’lim-tarbiyaga oid muxim xayotiy masalani aks ettirgan pedagog, olimdir. Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkent shaxrining Mergancha maxallasida, mayda xunarmand-to’quvchi oilasida dunyoga keldi. Ota-onasi savodli kishilar bo’lganlar. Abdulla Avloniy eski usul maktabini tamomlagandan keyin 12 yoshida madrasaga o’qishga kiradi. U yozda ishlab ota-onasiga yordam qilar, boshqa vaqtlarda o’qir edi. O’ta iqtidorli bo’lgan Abdulla Avloniy 15 yoshida she’rlar yoza boshladi. Dastlabki she’rlarida va «Xijron» degan maqolasida xalqni yangi usul maktablarida o’qib-o’rganishga targ’ib qildi. Avbdulla Avloniy 1907 yilda «SHuxrat», «Osiyo» nomli yangi gazetalar chiqara boshladi, lekin Chor amaldorlari tez orada gazetalarni yoptirib qo’yadi. Abdulla Avloniy keyinroq «Sadoyi Turkiston» (1914—1915), «Turon» (1917), «Ishtirokiyun» (1918) gazetalarida, «Kasabachilik xarakati» (1921) jurnalida muxarrir bo’lib ishlaydi. SHundan so’ng,
Ilmiybaza.uz u o’zbek matbuotning zabardast vakili, o’zbek matbuotning asoschilaridan biri sifatida taniladi. Abdulla Avloniy xalq orasida ilg’or fikrlarni tarqatishda, ilm va ma’rifatni tashviq qilishda gazeta, jurnallarning roli g’oyat katta ekanligini yaxshi bilar edi. U 1907 yili «SHuxrat», «Osiyo» nomli gazetalar chiqarib unga muxarrirlik qiladi. Gazetaning birinchi sonida matbuotning roli, gazetaning vazifasi xaqida fikr yuritib, «Matbuot xar insonga o’z xolini ko’rsatuvchi, axvol olamdan xabar beruvchi, qorong’i kunlarni yorituvchi, xalq orasida ilm, ittifoq, ximmat g’oyalari»ni yoyuvchidir deb, baliqning suvsiz yashamog’i mumkin bo’lmagani kabi insonning xam ilmsiz yashamog’i mumkin emasligini uqtiradi. XX asr boshlarida O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy xayotida pedagogik fikrlarning rivojida Abdulla Avloniy aloxida o’rin egalladi, butun faoliyati davrida u o’z xalqiga xizmat qiladigan komil insonni yetishtirish, uning ma’naviyatini shakllantirishga aloxida e’tibor berdi. Abdulla Avloniy o’zbek xalqning san’ati va adabiyoti xamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo’lga qo’yishda katta xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedagogdir. Abdulla Avloniy o’zbek ziyolilari ichida birinchilardan bo’lib, o’zbek xalq teatrini professional teatrga aylantirish uchun 1913 yilda «Turon» nomi bilan teatr truppasini tashkil qiladi. Biroq bu truppaning professonal teatrga aylanishi uchun katta to’siqlar bor edi. Chor xukumatining mustamlakachilik siyosati xalqning ijtimoiy ongining uyg’onishiga yordam ko’rsatuvchi teatrlarning barcha shakllariga qarshi edi. Teatrga ana shunday salbiy munosabatda bo’lgan bir paytda Avloniyning teatr truppasini tashkil qilish va ijtimoiy mazmundagi pьesalarni saxnalashtirishi uning xalq ma’rifati yo’lidagi zo’r jasorati edi. Teatrshunos M.Raxmonov Avloniyning teatrchilik faoliyati xaqida shunday yozadi: «Avloniy truppa uchun «Advokatlik osonmi?», «Pinak», «Ikki muxabbat», «Portug’aliya inqilobi» kabi dramalar yozdi, «qotili Karima», «Uy tarbiyasining bir shakli», «Xiyonatkor oilasi», «Badbaxt kelin», «Jaxolat», «O’liklar» kabi saxna Ilmiybaza.uz u o’zbek matbuotning zabardast vakili, o’zbek matbuotning asoschilaridan biri sifatida taniladi. Abdulla Avloniy xalq orasida ilg’or fikrlarni tarqatishda, ilm va ma’rifatni tashviq qilishda gazeta, jurnallarning roli g’oyat katta ekanligini yaxshi bilar edi. U 1907 yili «SHuxrat», «Osiyo» nomli gazetalar chiqarib unga muxarrirlik qiladi. Gazetaning birinchi sonida matbuotning roli, gazetaning vazifasi xaqida fikr yuritib, «Matbuot xar insonga o’z xolini ko’rsatuvchi, axvol olamdan xabar beruvchi, qorong’i kunlarni yorituvchi, xalq orasida ilm, ittifoq, ximmat g’oyalari»ni yoyuvchidir deb, baliqning suvsiz yashamog’i mumkin bo’lmagani kabi insonning xam ilmsiz yashamog’i mumkin emasligini uqtiradi. XX asr boshlarida O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy xayotida pedagogik fikrlarning rivojida Abdulla Avloniy aloxida o’rin egalladi, butun faoliyati davrida u o’z xalqiga xizmat qiladigan komil insonni yetishtirish, uning ma’naviyatini shakllantirishga aloxida e’tibor berdi. Abdulla Avloniy o’zbek xalqning san’ati va adabiyoti xamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo’lga qo’yishda katta xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedagogdir. Abdulla Avloniy o’zbek ziyolilari ichida birinchilardan bo’lib, o’zbek xalq teatrini professional teatrga aylantirish uchun 1913 yilda «Turon» nomi bilan teatr truppasini tashkil qiladi. Biroq bu truppaning professonal teatrga aylanishi uchun katta to’siqlar bor edi. Chor xukumatining mustamlakachilik siyosati xalqning ijtimoiy ongining uyg’onishiga yordam ko’rsatuvchi teatrlarning barcha shakllariga qarshi edi. Teatrga ana shunday salbiy munosabatda bo’lgan bir paytda Avloniyning teatr truppasini tashkil qilish va ijtimoiy mazmundagi pьesalarni saxnalashtirishi uning xalq ma’rifati yo’lidagi zo’r jasorati edi. Teatrshunos M.Raxmonov Avloniyning teatrchilik faoliyati xaqida shunday yozadi: «Avloniy truppa uchun «Advokatlik osonmi?», «Pinak», «Ikki muxabbat», «Portug’aliya inqilobi» kabi dramalar yozdi, «qotili Karima», «Uy tarbiyasining bir shakli», «Xiyonatkor oilasi», «Badbaxt kelin», «Jaxolat», «O’liklar» kabi saxna
Ilmiybaza.uz asarlarini tatarcha va ozarbayjonchadan tarjima qiladi»1. Ammo bu asarlar nashr qilinmadi. 1916 yili ozarbayjonlik mashxur aktyor Sidqiy Ruxillo Toshkentga kelib, «Turon» truppasi bilan birga «Layli va Majnun» spektaklini qo’yadi. Avloniy bu spektaklda qaysning otasi rolini ijro etadi. Truppa a’zolari bilan Avloniy 1914— 1916 yillari Farg’ona vodiysida gastrollarda bo’ladi. Abdulla Avloniy 1917 yil to’ntarishiga qadar Turkistonda juda katta ijtimoiy- ma’rifiy ishlarni amalga oshirgan jadidlar xarakatining ko’zga ko’ringan namoyandalaridan edi. Abdulla Avloniy ilg’or ziyoli kishilar bilan xamkorlikda teatr tomoshalari va matbuotdan tushgan mablag’larga dunyoviy ilmlarni o’qitadigan «Usuli jadid», ya’ni yangicha ilg’or usuldagi maktablar ochdilar va bu maktablarda xalq bolalarini o’qitdilar. Ular o’z millatlaridan yetuk olimlar, bilimdon mutaxassislar, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod, Vatanni ozod, farovon etishlarini orzu qildilar va bu yo’lda fidoyilik ko’rsatdilar. Abdulla Avloniy 1907 yilda Toshkentning Mirobod maxallasida, keyinchalik Degrez maxallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Maktablardagi o’quv asbob- jixozlarini o’zgartirdi, o’z qo’li bilan parta va doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag’al kishilarning bolalari bo’lganligi uchun ularni kiyim-kechak, oziq-ovqat, daftar-qalam bilan ta’minlash maqsadida, do’stlarining ko’magida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi va bu jamiyatga o’zi raislik qiladi. «Nashriyot» shirkati tuzib, Xadrada «Maktab kutubxonasi» nomli kitob do’konini ochdi. Avloniyning maktabi o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalariga ko’ra mashg’ulotlarni sinf-dars tizimi asosida o’z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qiladi. U o’z maktabida bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, xisob, xandasa, xikmat kabi fanlardan muayyan ma’lumotlar beradi. Abdulla Avloniyning ilk o’quvchilardan biri, Toshkent Davlat universitetida uzoq yillar dars bergan taniqli pedagog, marxum Yusuf Toxiriy Avloniy Mirobodda tashkil qilgan maktab xaqidagi xotiralarida shunday deb yozgan edi: 1 М.Раҳмонов. Ўзбек театри тарихи (XVIII asrdan XX аср аввалигача), «Фан», Т., 1968 йил, 333-бет. Ilmiybaza.uz asarlarini tatarcha va ozarbayjonchadan tarjima qiladi»1. Ammo bu asarlar nashr qilinmadi. 1916 yili ozarbayjonlik mashxur aktyor Sidqiy Ruxillo Toshkentga kelib, «Turon» truppasi bilan birga «Layli va Majnun» spektaklini qo’yadi. Avloniy bu spektaklda qaysning otasi rolini ijro etadi. Truppa a’zolari bilan Avloniy 1914— 1916 yillari Farg’ona vodiysida gastrollarda bo’ladi. Abdulla Avloniy 1917 yil to’ntarishiga qadar Turkistonda juda katta ijtimoiy- ma’rifiy ishlarni amalga oshirgan jadidlar xarakatining ko’zga ko’ringan namoyandalaridan edi. Abdulla Avloniy ilg’or ziyoli kishilar bilan xamkorlikda teatr tomoshalari va matbuotdan tushgan mablag’larga dunyoviy ilmlarni o’qitadigan «Usuli jadid», ya’ni yangicha ilg’or usuldagi maktablar ochdilar va bu maktablarda xalq bolalarini o’qitdilar. Ular o’z millatlaridan yetuk olimlar, bilimdon mutaxassislar, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod, Vatanni ozod, farovon etishlarini orzu qildilar va bu yo’lda fidoyilik ko’rsatdilar. Abdulla Avloniy 1907 yilda Toshkentning Mirobod maxallasida, keyinchalik Degrez maxallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Maktablardagi o’quv asbob- jixozlarini o’zgartirdi, o’z qo’li bilan parta va doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag’al kishilarning bolalari bo’lganligi uchun ularni kiyim-kechak, oziq-ovqat, daftar-qalam bilan ta’minlash maqsadida, do’stlarining ko’magida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi va bu jamiyatga o’zi raislik qiladi. «Nashriyot» shirkati tuzib, Xadrada «Maktab kutubxonasi» nomli kitob do’konini ochdi. Avloniyning maktabi o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalariga ko’ra mashg’ulotlarni sinf-dars tizimi asosida o’z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qiladi. U o’z maktabida bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, xisob, xandasa, xikmat kabi fanlardan muayyan ma’lumotlar beradi. Abdulla Avloniyning ilk o’quvchilardan biri, Toshkent Davlat universitetida uzoq yillar dars bergan taniqli pedagog, marxum Yusuf Toxiriy Avloniy Mirobodda tashkil qilgan maktab xaqidagi xotiralarida shunday deb yozgan edi: 1 М.Раҳмонов. Ўзбек театри тарихи (XVIII asrdan XX аср аввалигача), «Фан», Т., 1968 йил, 333-бет.
Ilmiybaza.uz «SHaxarning qarama-qarshi chekkasida, temir yo’l ishchilari istiqomat qiladigan Mirobodda yangi tipdagi maktab ochilganligi xaqida eshitib qoldik. Tez orada bu maktabning fazilatlari xaqidagi shov-shuvlar, uning muallimi Avloniyning dovrug’i butun shaxarga tarqaldi. Xammaning tilida: «Miroboddagi maktab 6 oyda o’qish-yozishni o’rgatarmish, jo’g’rofiya, xisob, tabiatni o’rganish degan darslar o’qitilarmish», — degan gap yurardi. Bizga juda sirli tuyulgan bu maktabni va uning donishmand muallimini ko’rishga oshiqardik. Nixoyat bir kuni uch-to’rttamiz borishga jazm qildik. Maktab pastakkina, nim qorong’u bo’lib, masjid yo’lagiga joylashgan edi. Xonaning tepasida yorug’lik uchun qoldirilgan tuynukdan qish va baxorda qor bilan yomg’ir xam tushib turardi. Lekin xonada o’quvchilar va domlaning shogirdlari ko’p edi. Xayolimizda domlaning allaqanday bir sirli tomoni bor edi. Bizni qotmagina, kichik jussali, qorachadan kelgan, istarasi issiq, cho’qi soqol bir kishi kutib oldi. Bu nomi tilga tushgan muallim Avloniy edi. O’qishga qabul qilindik. Ko’p o’tmay ko’z oldimizda yangi bir dunyo ochilganiga to’la ishonch xosil qildik. Bolalarimizning oldi bir necha yildan beri maktabga qatnab yurgan bo’lsalar xam mirobodliklar oldida uyalib qoldik. Ular o’qish-yozishda, xisob masalalarini xal etishda, tabiat xodisalaridan xabarlari bilan xammamizni lol qoldirishdi. Ayni zamonda bizning eski maktabimiz bo’shab, Miroboddagi Abdulla Avloniy maktabi bizdan borgan bolalar bilan liq to’ldi. SHu tariqa bu maktab tobora shuxrat topib bordi1». Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to’rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» xamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o’qish kitoblari yaratdi. Bu asarlarida xamda publitsistik maqolalarida dunyo xalqlari madaniyatini, ilm-fanni, maktab va maorifni ulug’lab, o’z xalqini ilmli, madaniyatli bo’lishga chaqiradi. XX asr boshlarida yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar anchagina edi. SHular orasida Avloniyning «Birinchi muallim»i xam o’ziga xos o’ringa ega; «Birinchi muallim» 1917 yil to’ntarishiga qadar 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni 1 Ю.Тоҳирий. Доно Мураббий. «Тошкент оқшоми» газетаси, 1966 йил 10 ноябрь. Ilmiybaza.uz «SHaxarning qarama-qarshi chekkasida, temir yo’l ishchilari istiqomat qiladigan Mirobodda yangi tipdagi maktab ochilganligi xaqida eshitib qoldik. Tez orada bu maktabning fazilatlari xaqidagi shov-shuvlar, uning muallimi Avloniyning dovrug’i butun shaxarga tarqaldi. Xammaning tilida: «Miroboddagi maktab 6 oyda o’qish-yozishni o’rgatarmish, jo’g’rofiya, xisob, tabiatni o’rganish degan darslar o’qitilarmish», — degan gap yurardi. Bizga juda sirli tuyulgan bu maktabni va uning donishmand muallimini ko’rishga oshiqardik. Nixoyat bir kuni uch-to’rttamiz borishga jazm qildik. Maktab pastakkina, nim qorong’u bo’lib, masjid yo’lagiga joylashgan edi. Xonaning tepasida yorug’lik uchun qoldirilgan tuynukdan qish va baxorda qor bilan yomg’ir xam tushib turardi. Lekin xonada o’quvchilar va domlaning shogirdlari ko’p edi. Xayolimizda domlaning allaqanday bir sirli tomoni bor edi. Bizni qotmagina, kichik jussali, qorachadan kelgan, istarasi issiq, cho’qi soqol bir kishi kutib oldi. Bu nomi tilga tushgan muallim Avloniy edi. O’qishga qabul qilindik. Ko’p o’tmay ko’z oldimizda yangi bir dunyo ochilganiga to’la ishonch xosil qildik. Bolalarimizning oldi bir necha yildan beri maktabga qatnab yurgan bo’lsalar xam mirobodliklar oldida uyalib qoldik. Ular o’qish-yozishda, xisob masalalarini xal etishda, tabiat xodisalaridan xabarlari bilan xammamizni lol qoldirishdi. Ayni zamonda bizning eski maktabimiz bo’shab, Miroboddagi Abdulla Avloniy maktabi bizdan borgan bolalar bilan liq to’ldi. SHu tariqa bu maktab tobora shuxrat topib bordi1». Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to’rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» xamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o’qish kitoblari yaratdi. Bu asarlarida xamda publitsistik maqolalarida dunyo xalqlari madaniyatini, ilm-fanni, maktab va maorifni ulug’lab, o’z xalqini ilmli, madaniyatli bo’lishga chaqiradi. XX asr boshlarida yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar anchagina edi. SHular orasida Avloniyning «Birinchi muallim»i xam o’ziga xos o’ringa ega; «Birinchi muallim» 1917 yil to’ntarishiga qadar 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni 1 Ю.Тоҳирий. Доно Мураббий. «Тошкент оқшоми» газетаси, 1966 йил 10 ноябрь.
Ilmiybaza.uz yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval»iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi). Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy davomidir. Biz birinchi kitobini, shartli ravishda, alifbe deb, ikkinchi kitobini xrestomatiya deb atasak joiz bo’lar, desak xato bo’lmas. Bu she’rda Avloniy maktabni insonning najot yo’li, xayotning gulshani, kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch, deb maqtaydi. Kitobdagi dastlabki berilgan ikki xikoya «Saxiylik» va «Baxillik» deb nomlangan. Birinchi xikoyada o’sha davr turmushiga xos bo’lgan voqea tasvirlanadi. Said ismli bolaning otasi xar kuni o’g’li maktabga ketishi oldidan unga 10 tiyin ovqat puli berardi. Bir kuni Said maktab yo’lida faqir kishini uchratadi. «O’g’lim ikki kundan beri ochman, taom olib yey desam ustimdagi yirtiq choponimdan boshqa xech narsam yo’q»,— deydi u. Said qo’lidagi 10 tiyinni beradi va o’sha kunni ovqatlanmasdan o’tkazadi. Otasi o’g’lonning olijanobligidan mamnun bo’ladi, «Saxiy Saidim» deb olqishlaydi. Ertasiga 20 tiyin berib yuboradi. «Baxillik» xikoyasida bir badavlat kishi misolida uning baxilligi, xasisligi, ziqnaligi va pastkashligi ko’rsatiladi. Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida «Turkiy guliston yoxud axloq» asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqiyotini o’rganish soxasida katta axamiyatga molikdir. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda insonlarni «yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlardan qaytaruvchi» bir ilm- axloq xaqida fikr yuritiladi. SHu jixatlardan qaraganda bu asar Yusuf Xos Xojibning «qutadg’u bilig», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Sa’diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Baxoriston», Navoiyning «Maxbub ul-qulub», Axmad Donishning «Farzandlarga vasiyat» asarlari shaklidagi o’ziga xos tarbiyaviy asardir. Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to’rt bo’limga ajratadi: 1. «Tarbiyaning zamoni». 2. «Badan tarbiyasi». 3. «Fikr tarbiyasi». 4. «Axloq tarbiyasi» xaqida xamda uning axamiyati to’g’risida fikr yuritadi. Ilmiybaza.uz yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval»iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi). Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy davomidir. Biz birinchi kitobini, shartli ravishda, alifbe deb, ikkinchi kitobini xrestomatiya deb atasak joiz bo’lar, desak xato bo’lmas. Bu she’rda Avloniy maktabni insonning najot yo’li, xayotning gulshani, kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch, deb maqtaydi. Kitobdagi dastlabki berilgan ikki xikoya «Saxiylik» va «Baxillik» deb nomlangan. Birinchi xikoyada o’sha davr turmushiga xos bo’lgan voqea tasvirlanadi. Said ismli bolaning otasi xar kuni o’g’li maktabga ketishi oldidan unga 10 tiyin ovqat puli berardi. Bir kuni Said maktab yo’lida faqir kishini uchratadi. «O’g’lim ikki kundan beri ochman, taom olib yey desam ustimdagi yirtiq choponimdan boshqa xech narsam yo’q»,— deydi u. Said qo’lidagi 10 tiyinni beradi va o’sha kunni ovqatlanmasdan o’tkazadi. Otasi o’g’lonning olijanobligidan mamnun bo’ladi, «Saxiy Saidim» deb olqishlaydi. Ertasiga 20 tiyin berib yuboradi. «Baxillik» xikoyasida bir badavlat kishi misolida uning baxilligi, xasisligi, ziqnaligi va pastkashligi ko’rsatiladi. Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida «Turkiy guliston yoxud axloq» asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqiyotini o’rganish soxasida katta axamiyatga molikdir. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda insonlarni «yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlardan qaytaruvchi» bir ilm- axloq xaqida fikr yuritiladi. SHu jixatlardan qaraganda bu asar Yusuf Xos Xojibning «qutadg’u bilig», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Sa’diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Baxoriston», Navoiyning «Maxbub ul-qulub», Axmad Donishning «Farzandlarga vasiyat» asarlari shaklidagi o’ziga xos tarbiyaviy asardir. Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to’rt bo’limga ajratadi: 1. «Tarbiyaning zamoni». 2. «Badan tarbiyasi». 3. «Fikr tarbiyasi». 4. «Axloq tarbiyasi» xaqida xamda uning axamiyati to’g’risida fikr yuritadi.
Ilmiybaza.uz «Tarbiyaning zamoni» bo’limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga xammani: ota-ona, muallim, xukumat va boshqalarning kirishishi kerakligini ta’kidlaydi. «Al-xosil tarbiya bizlar uchun yo xayot—yo mamot, yo najot—yo xalokat, yo saodat—yo falokat masalasidur» deb uqtiradi, Avloniy. Tarbiya xususiy ish emas, milliy, ijtimoiy ishdir. Xar bir xalqning taraqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jixatdan bog’liq, deb xisoblaydi adib. Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar davom etadi. U bir qancha bosqichdan — uy, bog’cha, maktab va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab qo’ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog’ligi xaqida g’amxo’rlik qilishi lozimligini uqtiradi. Avloniyning fikricha, sog’lom fikr, yaxshi axloq, ilm-ma’rifatga ega bo’lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning salomat va quvvatli bo’lmog’i insonga eng kerakli narsadur. CHunki o’qumoq, o’qutmoq, o’rganmoq va o’rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad lozimdir». Abdulla Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog’lom qilib o’stirishda ota-onalarga murojaat qilsa, bolani fikr tomondan tarbiyalashda o’qituvchilarning faoliyatlariga aloxida e’tibor beradi. Bolalarda fikrlash qobiliyatini o’stirish va bu tarbiya bilan muntazam shug’ullanishi benixoya zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin, u muallimlarning «diqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas vazifadur... Negaki fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog’liqdur»1. Ayni zamonda muallif ta’lim va tarbiya uzviy bog’liq ekanini xam ta’kidlaydi: «Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo’lsa xam, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur»2— deydi. 2 Ўша китоб, 15-бет. Ilmiybaza.uz «Tarbiyaning zamoni» bo’limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga xammani: ota-ona, muallim, xukumat va boshqalarning kirishishi kerakligini ta’kidlaydi. «Al-xosil tarbiya bizlar uchun yo xayot—yo mamot, yo najot—yo xalokat, yo saodat—yo falokat masalasidur» deb uqtiradi, Avloniy. Tarbiya xususiy ish emas, milliy, ijtimoiy ishdir. Xar bir xalqning taraqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jixatdan bog’liq, deb xisoblaydi adib. Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar davom etadi. U bir qancha bosqichdan — uy, bog’cha, maktab va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab qo’ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog’ligi xaqida g’amxo’rlik qilishi lozimligini uqtiradi. Avloniyning fikricha, sog’lom fikr, yaxshi axloq, ilm-ma’rifatga ega bo’lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning salomat va quvvatli bo’lmog’i insonga eng kerakli narsadur. CHunki o’qumoq, o’qutmoq, o’rganmoq va o’rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad lozimdir». Abdulla Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog’lom qilib o’stirishda ota-onalarga murojaat qilsa, bolani fikr tomondan tarbiyalashda o’qituvchilarning faoliyatlariga aloxida e’tibor beradi. Bolalarda fikrlash qobiliyatini o’stirish va bu tarbiya bilan muntazam shug’ullanishi benixoya zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin, u muallimlarning «diqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas vazifadur... Negaki fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog’liqdur»1. Ayni zamonda muallif ta’lim va tarbiya uzviy bog’liq ekanini xam ta’kidlaydi: «Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo’lsa xam, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur»2— deydi. 2 Ўша китоб, 15-бет.
Ilmiybaza.uz Abdulla Avloniyning fikricha, inson butun borliqning ko’rki va sharafidir. Inson o’z go’zalligi va murakkabligi bilan koinotdagi barcha maxluqotlardan afzaldir. Butun mavjudot insonga xizmat qilishi kerak, chunki inson uning soxibidir. CHunki insonning aqli bor. U shu aql yordamida ilm egallaydi, ilm tufayli dunyoni boshqaradi.: «Aql, — deydi Avloniy, — insonlarning piri komili, murshidi yagonasidur, rux ishlovchi, aql boshlovchidur. ...insonni xayvonlardan so’z va aql ila ayirmishdur. Lekin inson aql va idroki soyasida o’ziga keladirgan zarar va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi xayvonlarni asir qilib, bo’ynidan boylab, iplarining uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidur». Avloniy insonga va uning aqliga ana shunday yuksak baxo beradi. «Ilm insonlarning madori, xayoti, raxbari najotidur. Agar aqlingni qo’li nafsingni jilovini ushlasa, sani yomoni yo’llarga kirmoqdan saqlar. Xar narsa ko’p bo’lsa, baxosi arzon bo’lur, ammo aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa, shuncha qimmatbaxo bo’lur». «Turkiy guliston yoxud axloq» kitobi ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qiladi. Abdulla Avloniy kitobda ilm to’g’risida bunday deydi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g’oyat oliy, muqaddat bir fazilatdur. Zeroki, ilm bizga o’z axvolimizni, xarakatimizni oyina kabi ko’rsatur. Zexnimizni, fikrimizni qilich kabi o’tkur qilmoq, ... Ilmsiz inson mevasiz daraxt kabidur...». Avloniy ilmni umuman emas, balki uning amaliy va xayotiy foydalarini aytib, «Bizlarni jaxolat, qorong’ulikdan qutqarur. Madaniyat insoniyatni ma’rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe’llardan, buzug’ ishlardan qaytarur, yaxshi xulq va odob soxibi qilur... Alxosil butun xayotimiz, salomatimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilma bog’lidur»2. Abdulla Avloniy mexnatsiz kun kechirishni barcha yomon sifatlarning ibtidosi, deb xisoblaydi. SHuning uchun xam u, mexnatni ulug’laydi, mexnat kishining eng go’zal fazilatidir, deydi. Bu jixatdan uning «Aqlli bog’bon» xikoyasi xarakterlidir. 1919—1920 yillarda Avloniy Afg’onistonning Xirot shaxrida Sovet elchixonasida bosh konsul bo’lib ishladi. Xalqimiz o’rtasida birodarlikni Ilmiybaza.uz Abdulla Avloniyning fikricha, inson butun borliqning ko’rki va sharafidir. Inson o’z go’zalligi va murakkabligi bilan koinotdagi barcha maxluqotlardan afzaldir. Butun mavjudot insonga xizmat qilishi kerak, chunki inson uning soxibidir. CHunki insonning aqli bor. U shu aql yordamida ilm egallaydi, ilm tufayli dunyoni boshqaradi.: «Aql, — deydi Avloniy, — insonlarning piri komili, murshidi yagonasidur, rux ishlovchi, aql boshlovchidur. ...insonni xayvonlardan so’z va aql ila ayirmishdur. Lekin inson aql va idroki soyasida o’ziga keladirgan zarar va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi xayvonlarni asir qilib, bo’ynidan boylab, iplarining uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidur». Avloniy insonga va uning aqliga ana shunday yuksak baxo beradi. «Ilm insonlarning madori, xayoti, raxbari najotidur. Agar aqlingni qo’li nafsingni jilovini ushlasa, sani yomoni yo’llarga kirmoqdan saqlar. Xar narsa ko’p bo’lsa, baxosi arzon bo’lur, ammo aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa, shuncha qimmatbaxo bo’lur». «Turkiy guliston yoxud axloq» kitobi ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qiladi. Abdulla Avloniy kitobda ilm to’g’risida bunday deydi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g’oyat oliy, muqaddat bir fazilatdur. Zeroki, ilm bizga o’z axvolimizni, xarakatimizni oyina kabi ko’rsatur. Zexnimizni, fikrimizni qilich kabi o’tkur qilmoq, ... Ilmsiz inson mevasiz daraxt kabidur...». Avloniy ilmni umuman emas, balki uning amaliy va xayotiy foydalarini aytib, «Bizlarni jaxolat, qorong’ulikdan qutqarur. Madaniyat insoniyatni ma’rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe’llardan, buzug’ ishlardan qaytarur, yaxshi xulq va odob soxibi qilur... Alxosil butun xayotimiz, salomatimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilma bog’lidur»2. Abdulla Avloniy mexnatsiz kun kechirishni barcha yomon sifatlarning ibtidosi, deb xisoblaydi. SHuning uchun xam u, mexnatni ulug’laydi, mexnat kishining eng go’zal fazilatidir, deydi. Bu jixatdan uning «Aqlli bog’bon» xikoyasi xarakterlidir. 1919—1920 yillarda Avloniy Afg’onistonning Xirot shaxrida Sovet elchixonasida bosh konsul bo’lib ishladi. Xalqimiz o’rtasida birodarlikni