DIKTANT VA UNING TURLARI. DIKTANTGA QO‘YILADIGAN TALABLAR. BAYON VA UNING TURLRI. BAYON HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT.

Yuklangan vaqt

2024-05-25

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

72,0 KB


Ilmiybaza.uz DIKTANT VA UNING TURLARI. DIKTANTGA QO‘YILADIGAN TALABLAR. BAYON VA UNING TURLRI. BAYON HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT. Reja: 1. Diktant va uning turlari. 2. Diktantga qo‘yiladigan talablar. 3. Bayon va uning turlri. 4. Bayon haqida umumiy ma’lumot. Ilmiybaza.uz DIKTANT VA UNING TURLARI. DIKTANTGA QO‘YILADIGAN TALABLAR. BAYON VA UNING TURLRI. BAYON HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT. Reja: 1. Diktant va uning turlari. 2. Diktantga qo‘yiladigan talablar. 3. Bayon va uning turlri. 4. Bayon haqida umumiy ma’lumot.
Ilmiybaza.uz BAYON Matnlar uslub jihatidan rang-barangdir. Ona tili mashg‘ulotlarida badiiy, publitsistik, ilmiy va rasmiy-idoraviy matnlardan foydalaniladi. Har bir uslub o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ma’lum bir me’yorni talab etadi. Maktab ona tili ta’limining asosiy maqsadiga ko‘ra dars mashg‘ulotlari ta’lim oluvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash malakalarini chuqurlashtirib, ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda, to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirishga va rivojlantirishga qaratilmog‘i kerak. Bu muhim vazifani amalga oshirishda ona tili ta’limi jarayonida tashkil etiladigan turli yozma ishlar, xususan, bayonning o‘ziga xos o‘rni bor. Bayon diktant va insho oralig‘idagi yozma ish turlaridan biridir. Bayon matn mazmunini, shuningdek, uning badiiy-uslubiy xususiyatlarini yetkazish, qabul qilish, fahmlashga qaratilgan yozma ish turidir. Bayon arabcha “aniqlik”, “ravshanlik’, “tavsiflash”, “ifodalash” ma’nosidagi so‘z bo‘lib, o‘qib yoki aytib berilgan biror matn asosida yozib chiqilgan ish; yozma ish (o‘quvchilar bilimini baholashning yozma shakllaridan biri)ni ifoda etadi. (O‘TIL, I, 138) Bayon nazoratning yozma turlaridan biri bo‘lib, asar yoki undan olingan parcha mazmunini izchil, savodli, qayta bayon etishdan iboratdir. Ma’lumki, bayon yozish malakasi boshlang‘ich sinfdan shakllantirib boriladi. Yuqori sinflarda esa bu ko‘nikma va malakalar takomillashtiriladi. Mavjud metodik adabiyotlarda bayon, asosan, ikki shaklda: og‘zaki va yozma bo‘lishi; yozma bayon o‘z navbatida, ta’limiy hamda tekshiruv tarzida o‘tkazilishi haqida ma’lumot beriladi. Ilmiybaza.uz BAYON Matnlar uslub jihatidan rang-barangdir. Ona tili mashg‘ulotlarida badiiy, publitsistik, ilmiy va rasmiy-idoraviy matnlardan foydalaniladi. Har bir uslub o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ma’lum bir me’yorni talab etadi. Maktab ona tili ta’limining asosiy maqsadiga ko‘ra dars mashg‘ulotlari ta’lim oluvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash malakalarini chuqurlashtirib, ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda, to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirishga va rivojlantirishga qaratilmog‘i kerak. Bu muhim vazifani amalga oshirishda ona tili ta’limi jarayonida tashkil etiladigan turli yozma ishlar, xususan, bayonning o‘ziga xos o‘rni bor. Bayon diktant va insho oralig‘idagi yozma ish turlaridan biridir. Bayon matn mazmunini, shuningdek, uning badiiy-uslubiy xususiyatlarini yetkazish, qabul qilish, fahmlashga qaratilgan yozma ish turidir. Bayon arabcha “aniqlik”, “ravshanlik’, “tavsiflash”, “ifodalash” ma’nosidagi so‘z bo‘lib, o‘qib yoki aytib berilgan biror matn asosida yozib chiqilgan ish; yozma ish (o‘quvchilar bilimini baholashning yozma shakllaridan biri)ni ifoda etadi. (O‘TIL, I, 138) Bayon nazoratning yozma turlaridan biri bo‘lib, asar yoki undan olingan parcha mazmunini izchil, savodli, qayta bayon etishdan iboratdir. Ma’lumki, bayon yozish malakasi boshlang‘ich sinfdan shakllantirib boriladi. Yuqori sinflarda esa bu ko‘nikma va malakalar takomillashtiriladi. Mavjud metodik adabiyotlarda bayon, asosan, ikki shaklda: og‘zaki va yozma bo‘lishi; yozma bayon o‘z navbatida, ta’limiy hamda tekshiruv tarzida o‘tkazilishi haqida ma’lumot beriladi.
Ilmiybaza.uz O‘quvchilarda yozma nutq malakalarini tarkib toptirish, mustaqil ijodiy fikrlash hamda o‘zbek tilining boy ifoda vositalaridan o‘rinli va unumli foydalana olish ko‘nikmalarini hosil qilish; ularning lisoniy savodxonligini oshirish, tanlangan matnni adabiy-badiiy jihatdan aniq va puxta, mantiqiy izchil, ijtimoiy hayot va voqelik bilan bog‘liq holda yoritishga o‘rgatish maqsadida tez-tez bayon o‘tkazib turish maqsadga muvofiqdir. Bayon – yozma ishlarning asosiy turlaridan biri bo‘lib, o‘quvchining matn mazmunini o‘z so‘zi bilan yozma ravishda qayta bayon etishdan iborat ijodiy ishidir. Berilgan matndagi asosiy omillarga diqqat qilish, matnni qisqartirish yo‘llarini bilish bayonning muhim xususiyatlaridan biridir. Ba’zi o‘rinlarni kengaytirib yozish vaqtida qisqa gaplar tuzish, zarur sitatalar keltirish malakasi paydo bo‘ladi. Bunday ish turi o‘quvchilarni insho yozishga tayyorlaydi, matnlarga ijodiy munosabatni rivojlantiradi. Bayon yozish jarayonida o‘quvchilar asarning mavzusi, mazmuni hamda asosiy g‘oyasini chuqur tushunib oladilar. Bu esa nutq malakasini takomillashtirishga ham yordam beradi. O‘quvchilar grammatika va imlo yuzasidan olgan bilimlarini amaliyotga tatbiq etadilar, materialni mustaqil va izchil bayon etish qobiliyatiga ega bo‘ladilar, ularning nutqida yangi- yangi so‘z va iboralar paydo bo‘ladi. Shu jihatdan bayon o‘quvchilarda yozma nutq malakasini hosil qilishda muhim o‘rin tutadi. Yuqorida qayd etilganidek, amaldagi Davlat ta’lim standartining bosh maqsadiga ko‘ra o‘quvchilarni ijodiylikka, mustaqil fikrlashga o‘rgatishda bayonning o‘rni beqiyosdir. Ta’limiy bayonning murakkab turlaridan biri – ijodiy bayon tanlangan matn mazmuniga o‘quvchining ijodiy yondashishi jihatidan bayonning boshqa turlaridan farq qiladi. Bunda o‘quvchi matnga tasvir unsurlarini qo‘shib yoki lisoniy hamda imloviy topshiriqlar asosida Ilmiybaza.uz O‘quvchilarda yozma nutq malakalarini tarkib toptirish, mustaqil ijodiy fikrlash hamda o‘zbek tilining boy ifoda vositalaridan o‘rinli va unumli foydalana olish ko‘nikmalarini hosil qilish; ularning lisoniy savodxonligini oshirish, tanlangan matnni adabiy-badiiy jihatdan aniq va puxta, mantiqiy izchil, ijtimoiy hayot va voqelik bilan bog‘liq holda yoritishga o‘rgatish maqsadida tez-tez bayon o‘tkazib turish maqsadga muvofiqdir. Bayon – yozma ishlarning asosiy turlaridan biri bo‘lib, o‘quvchining matn mazmunini o‘z so‘zi bilan yozma ravishda qayta bayon etishdan iborat ijodiy ishidir. Berilgan matndagi asosiy omillarga diqqat qilish, matnni qisqartirish yo‘llarini bilish bayonning muhim xususiyatlaridan biridir. Ba’zi o‘rinlarni kengaytirib yozish vaqtida qisqa gaplar tuzish, zarur sitatalar keltirish malakasi paydo bo‘ladi. Bunday ish turi o‘quvchilarni insho yozishga tayyorlaydi, matnlarga ijodiy munosabatni rivojlantiradi. Bayon yozish jarayonida o‘quvchilar asarning mavzusi, mazmuni hamda asosiy g‘oyasini chuqur tushunib oladilar. Bu esa nutq malakasini takomillashtirishga ham yordam beradi. O‘quvchilar grammatika va imlo yuzasidan olgan bilimlarini amaliyotga tatbiq etadilar, materialni mustaqil va izchil bayon etish qobiliyatiga ega bo‘ladilar, ularning nutqida yangi- yangi so‘z va iboralar paydo bo‘ladi. Shu jihatdan bayon o‘quvchilarda yozma nutq malakasini hosil qilishda muhim o‘rin tutadi. Yuqorida qayd etilganidek, amaldagi Davlat ta’lim standartining bosh maqsadiga ko‘ra o‘quvchilarni ijodiylikka, mustaqil fikrlashga o‘rgatishda bayonning o‘rni beqiyosdir. Ta’limiy bayonning murakkab turlaridan biri – ijodiy bayon tanlangan matn mazmuniga o‘quvchining ijodiy yondashishi jihatidan bayonning boshqa turlaridan farq qiladi. Bunda o‘quvchi matnga tasvir unsurlarini qo‘shib yoki lisoniy hamda imloviy topshiriqlar asosida
Ilmiybaza.uz kiritilgan yoxud o‘qituvchi boshlab bergan hikoyani davom ettirgan holda bayon yozishi mumkin. Ona tili ta’limi metodikasida ijodiy bayonning shaxsini o‘zgartirib yozish, lisoniy topshiriqli bayon, tasvir unsurlarini kiritib bayon yozish, boshlab berish yo‘li bilan bayon yozish turlari mavjudligi ta’kidlanadi. Tasvir unsurlaridan foydalanib bayon yozishda o‘quvchi matn mazmuniga bog‘lab, mustaqil ravishda ayrim predmet, voqea Ilmiybaza.uz kiritilgan yoxud o‘qituvchi boshlab bergan hikoyani davom ettirgan holda bayon yozishi mumkin. Ona tili ta’limi metodikasida ijodiy bayonning shaxsini o‘zgartirib yozish, lisoniy topshiriqli bayon, tasvir unsurlarini kiritib bayon yozish, boshlab berish yo‘li bilan bayon yozish turlari mavjudligi ta’kidlanadi. Tasvir unsurlaridan foydalanib bayon yozishda o‘quvchi matn mazmuniga bog‘lab, mustaqil ravishda ayrim predmet, voqea
Ilmiybaza.uz - nutqning ifoda shakli va uslubini to‘g‘ri tanlash: hikoya qilish, tavsiflash, muallif uslubiga xos belgilarga asosan muhokama qilish; - aniq faktlarni eslab qolish, ularning bayonda berilish ketma ketligiga amal qilish; - mavzuni tushunish, eshitganlarni nutq uslublarini hisobga olgan holda qayta yaratish; - bayonni boshlanish va tugallanishiga ega bo‘lgan alohida matn sifatida shakllantirish; - bayonni berilgan matnda aks etgan asosiy fikrga tayangan holda takomillashtirish. Matnning qayta yoritilish hajmiga ko‘ra bayonlar batafsil, ixchamlashtirilgan yoki tanlama ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Batafsil bayonlar xotira mashqida yordam beradi, bayon matni detallariga va matn izchilligiga rioya qilishni talab etadi. Ixchamlashtirilgan bayon matndagi muhim o‘rinlarni konspektlashtirishga o‘rgatadi. Matnda qo‘llangan nutq tiplariga ko‘ra bayon quyidagilarga ajratiladi: Ma’lumot xarakteridagi bayon – bayonning bu turida o‘quvchilardan, eng avvalo, matnning asosiy voqealari yoki voqea hodisalar ketma-ketligini to‘g‘ri bayon qilish talab qilinadi. Tavsif xarakteridagi bayon – yozma ishning nisbatan murakkab bo‘lgan ko‘rinishi. Bunday matnlar qiyin o‘zlashtiriladi va matnni qayta tiklashda obrazli tasvir vositalaridan unumli foydalanishni taqozo qiladi. Muhokama bayon – bu o‘rinda matnning asosiy tezislarini ilg‘ab olish va qayta hikoya qilishda mantiqiy jihatdan asoslash va fikrlar o‘rtasidagi oraliq ifodani yetkazib berish talab etiladi. Batafsil bayon – yozuvchi uslubiga xos xususiyatlarni: xarakterli tasviriy vositalar, detallar, uslubiy-sintaktik xususiyatlarni, iboralarni saqlagan holda to‘liq bayon etishni nazarda tutadi. Ilmiybaza.uz - nutqning ifoda shakli va uslubini to‘g‘ri tanlash: hikoya qilish, tavsiflash, muallif uslubiga xos belgilarga asosan muhokama qilish; - aniq faktlarni eslab qolish, ularning bayonda berilish ketma ketligiga amal qilish; - mavzuni tushunish, eshitganlarni nutq uslublarini hisobga olgan holda qayta yaratish; - bayonni boshlanish va tugallanishiga ega bo‘lgan alohida matn sifatida shakllantirish; - bayonni berilgan matnda aks etgan asosiy fikrga tayangan holda takomillashtirish. Matnning qayta yoritilish hajmiga ko‘ra bayonlar batafsil, ixchamlashtirilgan yoki tanlama ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Batafsil bayonlar xotira mashqida yordam beradi, bayon matni detallariga va matn izchilligiga rioya qilishni talab etadi. Ixchamlashtirilgan bayon matndagi muhim o‘rinlarni konspektlashtirishga o‘rgatadi. Matnda qo‘llangan nutq tiplariga ko‘ra bayon quyidagilarga ajratiladi: Ma’lumot xarakteridagi bayon – bayonning bu turida o‘quvchilardan, eng avvalo, matnning asosiy voqealari yoki voqea hodisalar ketma-ketligini to‘g‘ri bayon qilish talab qilinadi. Tavsif xarakteridagi bayon – yozma ishning nisbatan murakkab bo‘lgan ko‘rinishi. Bunday matnlar qiyin o‘zlashtiriladi va matnni qayta tiklashda obrazli tasvir vositalaridan unumli foydalanishni taqozo qiladi. Muhokama bayon – bu o‘rinda matnning asosiy tezislarini ilg‘ab olish va qayta hikoya qilishda mantiqiy jihatdan asoslash va fikrlar o‘rtasidagi oraliq ifodani yetkazib berish talab etiladi. Batafsil bayon – yozuvchi uslubiga xos xususiyatlarni: xarakterli tasviriy vositalar, detallar, uslubiy-sintaktik xususiyatlarni, iboralarni saqlagan holda to‘liq bayon etishni nazarda tutadi.
Ilmiybaza.uz Odatda matnlarda bir necha tiplarning qorishiq holati ko‘zga tashlanadi. Ma’lumotnoma xarakteridagi bayonlarda tavsifiy xususiyatlar, tavsifiy matnlarda muhokama, muhokama bayonlarda esa o‘z navbatida tavsif va ma’lumot, xabar uchraydi. Matnlar orasidan har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan bayonning u yoki bu tipini ajratib olish muhimdir. Xabar, ma’lumot mazmunidagi yoki syujetli bayon – yozma ishning oddiy ko‘rinishidir. Unda sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, xalq hayoti yoki mamlakatlar, shaharlar, qaysidir faoliyat turi haqida so‘z borishi mumkin. Xabar odatda badiiy shaklda bo‘ladi, sof informatsion xarakterda bo‘lishi ham mumkin. Xabar mazmunidagi bayonlarda asosiysi voqea-hodisalarning galma-gal o‘rin almashishidir. Xabarning tipik xususiyati – bir xil tipdagi voqelikni aks ettirgan matnning ifoda etilishidir. Voqea-hodisani bayon qilishda va shaxsni tavsiflashda so‘zlar takroriga yo‘l qo‘ymaslikka e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Fe’l shakllarining qo‘llanishidagi aniq qonuniyatga amal qilish lozim. Voqea-hodisalarni berishda ketma-ketlikka, izchillikka amal qilish, zamon tasvirlarini muvofiq ravishda berish talab etiladi. Darak gap mazmunidagi matnlarni to‘liq bayon qilish uchun uning mavzusi va asosiy mazmunini aniqlash zarurdir (ba’zan mavzu va mazmun, g‘oya matn sarlavhasida ko‘zga tashlanadi). So‘ng kichik mikromavzularni ajratish va ularni nomlash talab qilinadi. O‘quvchi quyidagilarga e’tibor qaratsa, bayon ustida ishlash tizimli holatda namoyon bo‘ladi: 1. Har bir ma’lumot bo‘lagidagi asosiy jihatlarni esda olib qolish kerak. 2.Voqea-hodisa rivojida, asosiy mazmunni yoritishda muhim o‘rin tutadigan detallarga ahamiyat berish lozim. 3.Har bir lavhada keltirilgan fikrni ifodalashga harakat qilish kerak. Ilmiybaza.uz Odatda matnlarda bir necha tiplarning qorishiq holati ko‘zga tashlanadi. Ma’lumotnoma xarakteridagi bayonlarda tavsifiy xususiyatlar, tavsifiy matnlarda muhokama, muhokama bayonlarda esa o‘z navbatida tavsif va ma’lumot, xabar uchraydi. Matnlar orasidan har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan bayonning u yoki bu tipini ajratib olish muhimdir. Xabar, ma’lumot mazmunidagi yoki syujetli bayon – yozma ishning oddiy ko‘rinishidir. Unda sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, xalq hayoti yoki mamlakatlar, shaharlar, qaysidir faoliyat turi haqida so‘z borishi mumkin. Xabar odatda badiiy shaklda bo‘ladi, sof informatsion xarakterda bo‘lishi ham mumkin. Xabar mazmunidagi bayonlarda asosiysi voqea-hodisalarning galma-gal o‘rin almashishidir. Xabarning tipik xususiyati – bir xil tipdagi voqelikni aks ettirgan matnning ifoda etilishidir. Voqea-hodisani bayon qilishda va shaxsni tavsiflashda so‘zlar takroriga yo‘l qo‘ymaslikka e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Fe’l shakllarining qo‘llanishidagi aniq qonuniyatga amal qilish lozim. Voqea-hodisalarni berishda ketma-ketlikka, izchillikka amal qilish, zamon tasvirlarini muvofiq ravishda berish talab etiladi. Darak gap mazmunidagi matnlarni to‘liq bayon qilish uchun uning mavzusi va asosiy mazmunini aniqlash zarurdir (ba’zan mavzu va mazmun, g‘oya matn sarlavhasida ko‘zga tashlanadi). So‘ng kichik mikromavzularni ajratish va ularni nomlash talab qilinadi. O‘quvchi quyidagilarga e’tibor qaratsa, bayon ustida ishlash tizimli holatda namoyon bo‘ladi: 1. Har bir ma’lumot bo‘lagidagi asosiy jihatlarni esda olib qolish kerak. 2.Voqea-hodisa rivojida, asosiy mazmunni yoritishda muhim o‘rin tutadigan detallarga ahamiyat berish lozim. 3.Har bir lavhada keltirilgan fikrni ifodalashga harakat qilish kerak.
Ilmiybaza.uz 4.Muallifning qahramonlarga bo‘lgan munosabatini aniqlay bilish talab etiladi. 5.Asar qahramonlaridan hal qiluvchi obrazni ajratib tahlil qilish lozim. 6.Bosh qahramonning matn syujetidagi o‘rnini yoritish maqsadga muvofiq. Syujet bayoni o‘quvchi fikrini tartibga soladi, faktlarning berilishiga e’tiborini qaratadi, yuz berayotgan voqea-hodisaning sababini aniqlashga, asosiy fikrni ikkinchi darajalidan farqlashga, badiiy asar kompozitsiyasi va g‘oyasini yoritishga xizmat qiladi. Tavsifiy bayon — nisbatan murakkab yozma ish turi. Tavsifiy bayonlarda narsa-buyum (hodisa, holat, shaxsning tashqi qiyofasi) va belgilarining to‘liq tasviri aks etadi. Bu tipdagi bayon turini yozishda umumiy kartinani tashkil etuvchi har bir predmet, kichik detalni ham ko‘zdan qochirmaslik kerak. Narsa-buyum tavsifi bilan bog‘liq matnni o‘zlashtirishda o‘quvchi quyidagilarga ahamiyat berishi lozim: 1. Narsa-buyum qanday detallardan iborat ekanligini va narsa buyumni tavsiflashda nega aynan shu belgilar tanlanganligini izohlay olishi kerak. 2. Bu detalning matnda aks etgan belgilarini tavsiflash talab qilinadi. 3. Bu belgilarning guruhlanishiga e’tibor qaratish lozim. 4. Qaysi til vositalaridan foydalanilganligini tahlil qila bilishi kerak. Bu talablarga javob berish tavsifiy bayonga tayyorgarlikni ifoda etadi. Bu tayyorgarlikda mavjudlik va mavjud emaslikni farqlash; ularni butun kartinani tasvirlash jarayonida tavsiflash kerak bo‘ladi. Masalan, kitoblarni, kartinalarni, markalar kolleksiyasini, nishonlarni yig‘ish, kutubxona, muzey, ona yurtning diqqatga sazovor joylarini tavsiflash Ilmiybaza.uz 4.Muallifning qahramonlarga bo‘lgan munosabatini aniqlay bilish talab etiladi. 5.Asar qahramonlaridan hal qiluvchi obrazni ajratib tahlil qilish lozim. 6.Bosh qahramonning matn syujetidagi o‘rnini yoritish maqsadga muvofiq. Syujet bayoni o‘quvchi fikrini tartibga soladi, faktlarning berilishiga e’tiborini qaratadi, yuz berayotgan voqea-hodisaning sababini aniqlashga, asosiy fikrni ikkinchi darajalidan farqlashga, badiiy asar kompozitsiyasi va g‘oyasini yoritishga xizmat qiladi. Tavsifiy bayon — nisbatan murakkab yozma ish turi. Tavsifiy bayonlarda narsa-buyum (hodisa, holat, shaxsning tashqi qiyofasi) va belgilarining to‘liq tasviri aks etadi. Bu tipdagi bayon turini yozishda umumiy kartinani tashkil etuvchi har bir predmet, kichik detalni ham ko‘zdan qochirmaslik kerak. Narsa-buyum tavsifi bilan bog‘liq matnni o‘zlashtirishda o‘quvchi quyidagilarga ahamiyat berishi lozim: 1. Narsa-buyum qanday detallardan iborat ekanligini va narsa buyumni tavsiflashda nega aynan shu belgilar tanlanganligini izohlay olishi kerak. 2. Bu detalning matnda aks etgan belgilarini tavsiflash talab qilinadi. 3. Bu belgilarning guruhlanishiga e’tibor qaratish lozim. 4. Qaysi til vositalaridan foydalanilganligini tahlil qila bilishi kerak. Bu talablarga javob berish tavsifiy bayonga tayyorgarlikni ifoda etadi. Bu tayyorgarlikda mavjudlik va mavjud emaslikni farqlash; ularni butun kartinani tasvirlash jarayonida tavsiflash kerak bo‘ladi. Masalan, kitoblarni, kartinalarni, markalar kolleksiyasini, nishonlarni yig‘ish, kutubxona, muzey, ona yurtning diqqatga sazovor joylarini tavsiflash
Ilmiybaza.uz jarayonida xotira pand bersa, matn to‘lig‘icha esda qolmasa, eruditsiya yordamga kelishi mumkin: bu sohadagi shaxsiy taassurotlar va qo‘shimcha bilim bayon yozishda asqotadi. Muhokama bayon o‘quvchilardan ko‘proq bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishni talab etadi. Bu o‘rinda tafakkurning tahlil qilinishi, “Nima va qayerda sodir bo‘lyapti?” savoligagina emas, “Nima sababdan yuz beryapti?”, “Sodir bo‘lish manbai nimada?”, “Kelajakdagi rejalar qanday?” kabi savollarga ham javob berish talab qilinadi. Bayon yozish uchun o‘qilgan matndagi asosiy fikrni aniqlash; - faktik materialni o‘ziga xos tartibda keltirish; - til vositalarini saralash; - matnni uchinchi shaxs tilidan bayon qilish. - o‘qib eshittirilgan matndan ma’lum xulosalar bilan asoslangan mustaqil fikr, mulohazalarni to‘g‘ri tartiblash kerak bo‘ladi. Muhokama bayon mantiqiy tafakkurni o‘stirishda, matndan qisqa xulosa chiqarishda, tezislarga ajratib tahlil qilishda ahamiyatlidir. Agar o‘quvchining xotirasi mustahkam bo‘lsa, berilgan matndagi faktik materialni, asosiy mantiqni, mazmunni, xulosani ajrata olsa, og‘zaki va yozma nutq me’yorlarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lsa, batafsil bayon matnini yarata oladi. O‘quvchi asosiy fikr bilan ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan mulohazani ajrata olmasa, xotirasi kuchsiz bo‘lsa, o‘qilgan matnning barcha qirralarini yorita olmasa, matnning mohiyati qolib keraksiz ma’lumotlarni keltirsa, bayon matnini qisqa yozgani ma’qul. Sinov maqsadida o‘tkazilgan bayonlarda matnni imkon qadar aniq, ravon uslubda, izchil, mantiqiy jihatdan muvofiq tarzda, tavsiflangan voqea-hodisaning muhim elementlarini tushirib qoldirmasdan, kamida ikki-uch standart sahifa hajmida yozish talab qilinadi. Ilmiybaza.uz jarayonida xotira pand bersa, matn to‘lig‘icha esda qolmasa, eruditsiya yordamga kelishi mumkin: bu sohadagi shaxsiy taassurotlar va qo‘shimcha bilim bayon yozishda asqotadi. Muhokama bayon o‘quvchilardan ko‘proq bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishni talab etadi. Bu o‘rinda tafakkurning tahlil qilinishi, “Nima va qayerda sodir bo‘lyapti?” savoligagina emas, “Nima sababdan yuz beryapti?”, “Sodir bo‘lish manbai nimada?”, “Kelajakdagi rejalar qanday?” kabi savollarga ham javob berish talab qilinadi. Bayon yozish uchun o‘qilgan matndagi asosiy fikrni aniqlash; - faktik materialni o‘ziga xos tartibda keltirish; - til vositalarini saralash; - matnni uchinchi shaxs tilidan bayon qilish. - o‘qib eshittirilgan matndan ma’lum xulosalar bilan asoslangan mustaqil fikr, mulohazalarni to‘g‘ri tartiblash kerak bo‘ladi. Muhokama bayon mantiqiy tafakkurni o‘stirishda, matndan qisqa xulosa chiqarishda, tezislarga ajratib tahlil qilishda ahamiyatlidir. Agar o‘quvchining xotirasi mustahkam bo‘lsa, berilgan matndagi faktik materialni, asosiy mantiqni, mazmunni, xulosani ajrata olsa, og‘zaki va yozma nutq me’yorlarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lsa, batafsil bayon matnini yarata oladi. O‘quvchi asosiy fikr bilan ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan mulohazani ajrata olmasa, xotirasi kuchsiz bo‘lsa, o‘qilgan matnning barcha qirralarini yorita olmasa, matnning mohiyati qolib keraksiz ma’lumotlarni keltirsa, bayon matnini qisqa yozgani ma’qul. Sinov maqsadida o‘tkazilgan bayonlarda matnni imkon qadar aniq, ravon uslubda, izchil, mantiqiy jihatdan muvofiq tarzda, tavsiflangan voqea-hodisaning muhim elementlarini tushirib qoldirmasdan, kamida ikki-uch standart sahifa hajmida yozish talab qilinadi.
Ilmiybaza.uz Bayon o‘tkazishda uning barcha turlari (ijodiy, saylanma, ixcham, matnga yaqinlashtirilgan bayon, qisqartirilgan bayon, tekshiruv- sinov bayoni)da o‘quvchilar matnni qanday tushunganliklari, o‘z fikr va tushunchalarini qanday ifodalaganliklari, nutq malakasi va savodxonligini sinab ko‘rish talab etiladi. Bayon nazorat shaklida o‘tkaziladi. BAYON YOZISH UCHUN TAVSIYALAR 1. Matnni diqqat bilan o‘qib chiqing (eshiting). 2. Siz uchun tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar ma’nosini aniqlang. 3. Matnning asosiy mazmunini anglab oling. Mazmunni yoritish uchun muhim bo‘lgan so‘z, so‘z birikmasi va gap (jumla)ni toping. 4. Matnni qismlarga bo‘ling va ularga sarlavha qo‘ying. 5. Tinish belgilarining o‘rni va vazifalarini anglab oling. 6. Matnni yozishdan oldin yana bir bor o‘qib chiqing (yoki eshiting). BAYONNI BAHOLASH MEZONI Bayon va insho uchun baho me’yor va mezonini alohida-alohida belgilash muhim amaliy va didaktik ahamiyat kasb etadi. Chunki bayon va insho tabiatan bir-biridan farqlanadi. Bayonni baholash uchun quyidagi me’yor va mezonga asoslanish ma’qul. Bayon vaqti – 2 soat; matndagi so‘zlar miqdori 5- sinf uchun 100-150, 6-sinf uchun 150-200, 7-sinf uchun 250-300, 8- sinf uchun 300- 350, 9-sinf uchun 350-400 atrofida bo‘ladi. T/r Bilim, ko‘nikma, malakalar Maksimall ball 1. Reja mavzuga muvofiq bo‘lsa; asar voqeasi to‘g‘ri bayon qilingan, matn mantiqiy muvofiq tarzda va izchil ravishda Ilmiybaza.uz Bayon o‘tkazishda uning barcha turlari (ijodiy, saylanma, ixcham, matnga yaqinlashtirilgan bayon, qisqartirilgan bayon, tekshiruv- sinov bayoni)da o‘quvchilar matnni qanday tushunganliklari, o‘z fikr va tushunchalarini qanday ifodalaganliklari, nutq malakasi va savodxonligini sinab ko‘rish talab etiladi. Bayon nazorat shaklida o‘tkaziladi. BAYON YOZISH UCHUN TAVSIYALAR 1. Matnni diqqat bilan o‘qib chiqing (eshiting). 2. Siz uchun tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar ma’nosini aniqlang. 3. Matnning asosiy mazmunini anglab oling. Mazmunni yoritish uchun muhim bo‘lgan so‘z, so‘z birikmasi va gap (jumla)ni toping. 4. Matnni qismlarga bo‘ling va ularga sarlavha qo‘ying. 5. Tinish belgilarining o‘rni va vazifalarini anglab oling. 6. Matnni yozishdan oldin yana bir bor o‘qib chiqing (yoki eshiting). BAYONNI BAHOLASH MEZONI Bayon va insho uchun baho me’yor va mezonini alohida-alohida belgilash muhim amaliy va didaktik ahamiyat kasb etadi. Chunki bayon va insho tabiatan bir-biridan farqlanadi. Bayonni baholash uchun quyidagi me’yor va mezonga asoslanish ma’qul. Bayon vaqti – 2 soat; matndagi so‘zlar miqdori 5- sinf uchun 100-150, 6-sinf uchun 150-200, 7-sinf uchun 250-300, 8- sinf uchun 300- 350, 9-sinf uchun 350-400 atrofida bo‘ladi. T/r Bilim, ko‘nikma, malakalar Maksimall ball 1. Reja mavzuga muvofiq bo‘lsa; asar voqeasi to‘g‘ri bayon qilingan, matn mantiqiy muvofiq tarzda va izchil ravishda
Ilmiybaza.uz ifodalangan, so‘z boyligi, ifoda qurilishi va uslubi adabiy til talablariga mos, mazmun va ifodadagi nuqsonlar juz’iy bo‘lsa; savodxonlikda qo‘pol bo‘lmagan bitta imlo yoki ikkita punktuatsion xatosi bo‘lsa; uslubiy xato bo‘lmasa – 5 ball 2. Matn reja asosida yoritilib, kichik nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan, fikr bayonida izchillik qisman buzilgan bo‘lsa; so‘z tanlashda va ifoda qurilishida har xillik bo‘lsa; mazmun va ifodada ayrim nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan, savodxonlikda ikkita imlo, ikkita punktuatsion va ikkitagacha uslubiy xato mavjud bo‘lsa – 4 ball 3. Mavzu to‘liq yoritilmagan; mavzudan qisman chetga chiqilgan; aniq voqealar izohida nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa; so‘z boyligi va ifoda tuzilishida nochorlik sezilib tursa; savodxonlikda uchtagacha imlo, to‘rttagacha punktuatsion, uchtagacha uslubiy xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa – 3 ball 4. Asar voqeasi mantiqan to‘liq ifodalanmagan bo‘lsa; ish rejaga mos bo‘lmasa, fikr bayoni va qurilishida nomuvofiqlik bo‘lsa, fikrlar bir-biriga bog‘lanmasa; so‘z boyligi talab darajasida bo‘lmasa; mazmun va ifodada besh- 2 ball Ilmiybaza.uz ifodalangan, so‘z boyligi, ifoda qurilishi va uslubi adabiy til talablariga mos, mazmun va ifodadagi nuqsonlar juz’iy bo‘lsa; savodxonlikda qo‘pol bo‘lmagan bitta imlo yoki ikkita punktuatsion xatosi bo‘lsa; uslubiy xato bo‘lmasa – 5 ball 2. Matn reja asosida yoritilib, kichik nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan, fikr bayonida izchillik qisman buzilgan bo‘lsa; so‘z tanlashda va ifoda qurilishida har xillik bo‘lsa; mazmun va ifodada ayrim nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan, savodxonlikda ikkita imlo, ikkita punktuatsion va ikkitagacha uslubiy xato mavjud bo‘lsa – 4 ball 3. Mavzu to‘liq yoritilmagan; mavzudan qisman chetga chiqilgan; aniq voqealar izohida nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa; so‘z boyligi va ifoda tuzilishida nochorlik sezilib tursa; savodxonlikda uchtagacha imlo, to‘rttagacha punktuatsion, uchtagacha uslubiy xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa – 3 ball 4. Asar voqeasi mantiqan to‘liq ifodalanmagan bo‘lsa; ish rejaga mos bo‘lmasa, fikr bayoni va qurilishida nomuvofiqlik bo‘lsa, fikrlar bir-biriga bog‘lanmasa; so‘z boyligi talab darajasida bo‘lmasa; mazmun va ifodada besh- 2 ball