Dispers sistemalar fizik-kimyosi. Kolloid zarrachalarning tuzilishi. Kolloid eritmalarni hosil qilish va tozalash usullari Darsning maqsadi: Talabalarga dispers sistemalar, kolloid zarrachalarning tuzilishi, kolloid eritmalarni hosil qilish va tozalash usullari, izotonik, gipotonik va gipertonik eritmalar eritmalar haqida tushuncha berish Eritmalar osmotik bosim qiymatiga koʻra: Standart qilib olingan eritma osmotik bosimiga teng osmotic bosimli eritmalar –izotonik, osmotik bosimi standart eritmanikidan yuqori boʻlgan eritmalar– gipertonik, kamlari gipotonik eritmalar deyiladi. Osmos uzluksiz jarayondir, chunki, biologik sistemalarda membranalar yarimoʻtkazuvchan tabiatiga ega boʻladi. Organizm biologik suyuqliklaridan qon, toʻqima suyuqligi, limfa va plazma ma’lum bir osmotik bosim qiymatiga ega. Tibbiyotda qoʻllaniladigan koʻpgina tomir orqali yuboriladigan eritmalar izotonik eritmalardir. Ularning osmotik bosimi organizm biosuyuqliklarining osmotik bosimiga (masalan, qon osmotik bosimiga) teng boʻladi. Tibbiyotda katta ahamiayt kasb etadigan izotonik eritmalar bu 0,86% NaCl eritmasi va 5% glukoza eritmasi. Bu eritmalarning osmotik bosimi qon osmotik bosimiga teng. Ularning tarkibida bir xil zarrachalar boʻlmasada (Na+ va Cl- ionlari yoki glukoza molekulalari), 0,86% NaCl eritmasi hamda 5% glyukoza eritmalari oʻzaro izotonik boʻladi. Biologik sistemalarda standart eritma sifatida osmotik bosimi 740–780 kPa boʻlgan hujayra ichi suyuqligi (qon) qabul qilingan. Inson normal fziologik holatda boʻlganda undagi suyuqliklardagi kationlar va anionlarning umumiy miqdori oʻzaro teng boʻladi (2-jadval). Shu bilan birga turli biosuyuqliklardagi kationlar va anionlar oʻzaro miqdori jihatidan farqlanadi. Odam organizmidagi elektrolit ionlarining miqdoriy oʻzgarishlari qator koʻngilsiz natijalarga olib keladi. Masalan, organizmdagi natriy ionlarining kamayishi qon quyilishi kasalligini keltirib chiqaradi. Natijada qon qovushqoqligi ortib trombozlar kelib chiqadi, arterial bosim tushib ketadi, yurak ishi buziladi (taxikardiya), silliq mushaklar tortiladi, MNS faoliyati buziladi. Natriy ionlarining kamayishi kislotali muhitning kuchayishiga (atsidoz) olib keladi. Natijada yosh organizmning oʻsish va rivojlanish jarayonlari sekinlashadi. Natriy ionlarining koʻp miqdorda ortishi hujayralardagi suvning hujayralararo suyuqlik tarkibiga koʻplab oʻtishini keltirib chiqaradi. Natijada hujayra funksiyalari buziladi, teri ostida suv yigʻilib organizm shishib ketadi. Shu bilan bir vaqtda arterial bosim ortib ketadi (gipertoniya), nerv toʻqimalaridan impuls oʻtishi toʻxtaydi. 2-jadval Fiziologik suyuqliklardagi asosiy kation va anionlarning oʻrtacha miqdorlari (mmol/l) Gemoliz va plazmoliz Qizil qon tanachalarni izotonik eritmaga tushirilsa, eritmadagi hujayra oʻz hajmini oʻzgartirmaydi, chunki, hujayradan qancha suv eritmaga chiqsa, shuncha suv hujayraga kiradi. Agar eritrotsit gipotonik (hypo – “nisbatan kam“) (osmotik bosimi kichik boʻlgan) eritmaga tushirilsa, osmos jarayoniga koʻra, eritrotsit ichiga suv kirib, eritrotsit shishadi (hujayra yorilishi mumkin). Bu jarayon gemoliz (2-rasm) deb ataladi. Xuddi shunday holat suvsizlangan oziqa, masalan, mayizni yoki quritilgan mevalarni suvga solinganda yuz beradi. Suv quritilgan mevalarni ichiga kirib, u shishadi. Agar qizil qon tanachalari gipertonik (hyper “nisbatan yuqori“) (osmotik bosimi yuqori boʻlgan) eritmaga tushirilsa, suv membranadan hujayra tashqarisiga oʻtib, hajmi kichiklashadi va siqiladi. Ushbu jarayon plazmoliz deb ataladi. Bunday holat tuzlamalar tayyorlashda kuzatiladi, gipertonik eritma vazifasini tuz eritmasi bajaradi. Masalan, bodring gipertonik eritmaga solinsa tarkibidagi suvni yoʻqotib bujmayadi. Odam va hayvonlar organizmiga koʻp miqlorda faqat izotonik eritmani kiritsh mumkin, bunda organizmdagi osmotik bosim oʻzgarmaydi. Gipertonik eritmalarning kiritilishi hujayraning siqilishiga olib keladi, bu jarayon shishgan hujayralar (shamollagan va namligi oshgan) uchun foydalidir. Shuning uchun, dorivor preparatlar sifatida yalligʻlanish jarayonlariga qarshi tomir orqali 20 ml yoki 10 ml 40% (mass) glyukoza eritmasi, CaCl2 va boshqalar yuboriladi. Odam organizmiga koʻp miqdorda gipertonik eritmalarning yuborilishi izoosmiyaning buzilishiga olib keladi, hujayralar siqilib plazmoliz yuz beradi. Gipotonik eritmalarning kiritilishi hujayralarning shishib yorilishiga olib keladi, ya’ni gemoliz kuzatiladi. Plazmoliz va gemoliz oqibatida hujayralar halok boʻladi. (A) izotonik eritmada eritrotsit normal hajmini saqlab qoladi. (B) Gemoliz: Gipotonik eritmadan suv eritrotsitga kiradi va uni shishirib yoriilishiga sabab boʻladi. (B) Plazmoliz: eritrotsitdagi suv gipertonik eritmaga oʻtadi va uni burishib qolishiga sabab boʻladi. Osmos hodisasi oʻsimlik va tirik organizmlar hayotida katta rol oʻynaydi. Hujayra yuzasi va organizm toʻqimalari qobiqlari yarim oʻtkazgich membrana xossalariga ega. Osmotik bosim organizm ichida eng muhim omillardan boʻlib, uning turli qismlarida suv taqsimotini belgilaydi, uning qiymati doimiydir. Odam qonida va boshqa biologik suyuqliklarda osmotik bosim doimiyligi ta‘minlanib turadi. Tana harorati 37°C boʻlganda qonning osmotik bosim qiymati 740–780 kPa oraligʻida boʻladi. Bosimning bunday qiymati turli moddalarning qondagi miqdoriga bogʻliqdir. Biologik suyuqliklar osmotik bosimining qiymatini oʻzgarmasligi uchun odam va hayvon organizmiga faqat izotonik eritmalarni katta hajmda quyish mumkin. Gipertonik eritmalar tomir tortishishi va shamollash jarayonida in’yeksiya holida ishlatiladi, gipotonik eritmalar esa ishlatilmaydi. 0.86% li NaCl eritmasining osmotik bosimi qonning osmotik bosimiga teng, ya’ni bu eritma izotonik eritma hisoblanadi. Glukozaning 4,5–5% li eritmasi ham izotonik eritmadir. Bu eritmalarni odam organizmiga koʻplab (litrlab) quyish mumkin. Odam organizmidagi osmotik bosimni doimiy saqlanib turishi izoosmiya deyiladi. Izoosmiyaning buzilishi organizm uchun xavflidir. Gipertonik eritmalarning organizmga kiritilishi hujayralarning siqilishiga olib keladi, bu yalligʻlangan hujayralar uchun foydalidir. Shuning uchun yalligʻlanishga qarshi dorivor preparat sifatida tomirga glukozaning 40% li eritmasi yuboriladi. Gipertonik eritmani organizmga haddan tashqari koʻp yuborilishi plazmoliz hodisasiga olib keladi, bunda hujayra siqiladi va halok boʻlishigacha borishi mumkin (ekzoosmos hodisasi). Oʻz navbatida gipotonik eritmalar yuborilsa, hujayra boʻrtishi va qobigʻining yorilishiga olib keladi va gemoliz yuz beradi (endoosmos hodisasi). Sitoliz – hayvon va oʻsimlik toʻqimalarining turli tashqi omillar ta’sirida, koʻpincha hujayraning yarim oʻtkazgich membranasining 2 tomonida osmotik bosimning oʻzgarishi natijasida kelib chiqadigan holat. Gemolizning xavfli oqibatlari yuqoridagi hodisalardan tashqari hujayra qobigʻining (membrana) oʻtkazuvchanligining susayishiga ham bogʻliq, bu masalan,organizmga strofantin, novurit, geparinlar kiritilishi natijasida yuz beradi. Me’yoridan ortiq shoʻr yoki shirin oziqovqatlar iste’mol qilinganda, organizm chanqoqni his etadi, ya’ni hujayralararo suyuqliklarda osmotik bosim oshayotgani haqida xabar qiladi.