Do‘l. Jala yomg‘irlar. Do‘lning hosil bo‘lish sabablari. O‘zbekistonda do‘l hodisalari Do‘l va jala yomg‘irlar ham qishloq xo‘jaligiga noqulay meteorologik hodisalar qatoriga kiradi. Do‘l yog‘ishidan qishloq xo‘jalik ekinlari, do‘lning kattaligi va yog‘ish jadalligiga hamda yog‘ish davomiyligiga qarab oz yoki ko‘p darajada shikastlanadi. Do‘l yog‘ishi SHimoliy Kavkaz va O‘rta Osiyo respublikalari, Qrim va Moldaviyaning tog‘li va tog‘ oldi hududlarida ko‘p kuzatiladi. Do‘l yilning iliq, havoning issiqlik konveksiyasi kuchaygan vaqtlarda, odatda tushki paytdan keyin vujudga keladi. Masalan, Toshkent viloyatida do‘l ko‘pincha may oyida kuzatiladi, chunki bu vaqtga kelib kunlar birmuncha isigan bo‘ladi. Agar do‘l kuchli yog‘sa o‘sib turgan ekinlarni payhon qilishi, meva barglarini to‘kib, shoxlarini sindirishi mumkin. Jala yomg‘irlar esa don ekinlarining yotib qolishiga, tuproqning suv eroziyasiga uchrashiga, tuproq yuzida qatqaloq hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Do‘l yilning iliq davrida kuchli yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlardan yog‘adigan atmosfera yog‘ini bo‘lib, sferik yoki noto‘g‘ri shaklli muz bo‘lakchalari tarzida yog‘adi. Do‘l donalarining kattaligi har xil. O‘zbekiston hududlarida yoqqan do‘lning diametri 5 dan 50 mm gacha etadi. Ba’zan ayrim erlarga kattaligi tuxumday keladigan do‘l yoqqanligi ham kuzatilgan. Masalan, 1966 yil 6 may kuni Tojikistonning Hisor vodiysi sharqida ro‘y bergan do‘l yog‘ishida osmondan tushgan do‘lning diametri 110-120 mm ga, og‘irligi esa 700 g ga teng bo‘lgan. Mazkur do‘l yog‘ishidan daladagi ekinlar va bog‘lar vayron bo‘lgan, natijada qishloq xo‘jaligiga katta moddiy zarar etgan. H.A. Imomjonov, B.A. Kamolovlarning yozishicha, O‘zbekis-tonda eng katta o‘lchamdagi do‘l yog‘ishi 1981 yilning 20 avgustida Namangan shahrining 1 shimolida kuzatilgan bo‘lib, unda 1 ta do‘lning kattaligi 6 sm, og‘irligi esa 125 g gacha etgan. Ularning ko‘rsatishicha, dunyoda eng katta do‘l 1981 yili Xitoyda kuzatilgan bo‘lib, uning og‘irligi 7 kg ga etgan. Endi do‘lning hosil bo‘lishini qaraymiz. Do‘l havoning issiqlik konveksiyasi sababli vujudga keladigan kuchli ko‘tarilma harakat hisobiga tik yo‘nalishda katta rivojlangan yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlarda hosil bo‘ladi. Bunday bulutda, ko‘tarilayotgan oqim tezligi bulutning pastki sathida odatda 3-5 m/s ga, bulutning o‘rta qismida 15-20 m/s gacha ortadi, undan yuqorida esa kamayadi. SHunday qilib, yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlar ichida havoning ko‘tarilma harakati tezligi balandlik bo‘yicha ortadi, uning tezligi taxminan bulutning o‘rta qismida eng katta bo‘ladi, undan yuqorida bulut cho‘qqisiga tomon esa kamaya boradi. Havoning maksimal tezlikdagi ko‘tarilma harakati sathi ustida yirik tomchilar to‘planadigan zona vujudga keladi. Bu zonaning suvliligi juda katta bo‘lib, 20-30 g/m3 gacha etadi. Oddiy bulutlarda 1 m3 havoda 1 g suv bo‘lsa, do‘lli bulutlarda esa 4-5 g suv bo‘ladi, havoning maksimal tezlikli ko‘tarilma harakati ustida hosil bo‘lgan yirik tomchilar to‘planadigan zonada esa namlik eng katta bo‘lib, 20-30 g/m3 gacha etadi. Bu zona tik yo‘nalishda 3 km gacha cho‘ziladi. Agar bulutda nolinchi izoterma sathidan yuqorida havoning ko‘tarilma harakati tezligi 10 m/s dan ortiq, bulutning cho‘qqisi kristallanish sathidan yuqorida va harorati -20…-25°S bo‘lsa, bu bulutda do‘l hosil bo‘lishi mumkin. Havoning ko‘tarilma harakati bilan bulutning yuqori qismiga olib chiqilgan yirik tomchilar muzlab do‘l o‘zaklarini hosil qiladi, ular havoning ko‘tarilma harakatida olib chiqilgan boshqa o‘ta sovigan tomchilar bilan koagullanib (qo‘shilib) tez o‘sadi. Do‘l o‘zaklarining o‘sishi, ularning pastga tushish tezligi, havoning ko‘tarilma harakati maksimal tezligidan katta bo‘lguncha davom etadi va shundan keyin pastga tusha boshlaydi. Do‘lning asosiy o‘sishi ro‘y beradigan bulut qismi do‘l o‘chog‘i deyiladi. Havoning tik yo‘nalishdagi ko‘tarilma oqimlari tezligi qanchalik katta va ular 2 qanchalik ko‘p vaqt davom etsa do‘l shunchalik katta bo‘ladi. Do‘l odatda jala yomg‘irlar bilan birgalikda yog‘adi, ba’zida shiddatli shamollar va momaqaldiroq bilan birga vujudga keladi Ko‘p hollarda do‘llar 1-2 sm o‘lchamda sferik yoki ellipsoid shakllarda bo‘ladi. Ammo ba’zan mazkur mavzu boshida ko‘rsatganimizdek, katta o‘lchamli do‘llar yog‘ishi ham uchrab turadi. O‘zbekiston tekisliklarida do‘l kam kuzatiladi: 10 yilda 1 kundan 6-7 kungacha do‘l kuzatilishi mumkin. Tog‘ oldi zonalarida yil davomida 1-2 kun do‘l yog‘ishi kuzatiladi. Past tog‘li (1000-2000 m) joylarda yiliga o‘rtacha 3-5 kun do‘l yog‘ishi ro‘y beradi. Tekisliklarda va tog‘ oldi hududlarda do‘l yog‘ishi odatda 15 minutdan ortiq davom etmaydi, ammo 45 minut davomida do‘l yog‘ishi ham kuzatilgan. Tog‘li joylarda do‘l yog‘ishning o‘rtacha davomiyligi 1 soat, ba’zan undan ko‘proq ham davom etishi mumkin. Do‘l yog‘ishi va qishloq xo‘jalik ekinlarini do‘l urishi O‘zbekistonning barcha hududarida kuzatiladi. Bu hodisalar ayniqsa SHarqiy O‘zbekistonda, tog‘ oldi va tog‘li hududlarda har yili bir necha martadan kuzatiladi. SHarqiy O‘zbekiston hududi do‘l hodisalarining takroriyligi bo‘yicha MDH mamlakatlarining do‘l yog‘ishi eng ko‘p kuzatiladigan hududlari qatoriga kiradi. H.A. Imomjonov, B.A. Kamolovlar ko‘rsatishicha MDH davlatlarining do‘l ko‘p kuzatiladigan hududlari o‘rtacha yillik do‘lli kunlar soni Armanistonda 0,4- 4,0; Moldaviyada 0,8-2,7; Kabardino-Balkariya va SHimoliy Osetiyada 0,1-3,0; SHimoliy Kavkazda 0,3-13,3; Gruziyada 0,4-3,9; SHarqiy O‘zbekistonda esa 0,1- 7,6 kunga teng. SHarqiy O‘zbekistonda do‘lli kunlar ko‘p bo‘lishi uning hududi relefining murakkabligi, soy va daryo o‘zanlari bilan o‘yilganligi, tog‘ tizimlarining havo oqimlariga nisbatan yo‘nalishlari sabab bo‘ladi. O‘zbekistonda do‘l yog‘ishi Namangan viloyatining CHust, Kosonsoy, YAngiqo‘rg‘on va CHortoq tumanlarida eng ko‘p kuzatiladi. Bu hududlarda bir yilda o‘rtacha do‘lli kunlar soni 7 kunga etishi mumkin. Bu tumanlarning 3 hududlarida bir yilda o‘rtacha do‘l yog‘ishidan zarar ko‘rgan ekin maydonlari 12- 15 ming gektarga, ba’zi yillari esa 60 ming gektarga etishi mumkin. Ekinlarga zarar etkazadigan do‘l yog‘ishi do‘l urishi deb yuritiladi. O‘zbekiston Respublikasida do‘lga qarshi kurash ishlari birinchi bo‘lib Namangan viloyatining yuqorida ko‘rsatilgan tumanlarida boshlangan. Toshkent viloyatining Ohangaron va Bo‘stonliq tumanlarida ham do‘l ko‘p kuzatiladi. Respublikaning boshqa viloyatlarida ham do‘lli kunlar ko‘p kuzatiladigan joylar bor. O‘zbekistonda ekinlarni do‘l urishi may oyida eng ko‘p kuzatiladi. Farg‘ona vodiysida esa do‘l urishi iyun va iyul oyining birinchi yarmida eng ko‘p bo‘ladi. Do‘l yog‘ishi ekinlarning unib chiqishidan, mevali daraxtlarning gullashidan boshlab to hosil etilguncha davom etadi. Do‘l ozgina vaqt yog‘sa ham, o‘simlik shoxlarini sindiradi, bargi, guli mevalarini to‘kadi. Natijada hosil kamayib, sifati buziladi. O‘zbekistonda do‘l yog‘ishi ko‘pincha tok o‘simligi avj olib o‘sayotgan davr (aprel, may) ga to‘g‘ri keladi. Do‘l, ayniqsa tok yoki novdalari jadal o‘sayotgan, tok gullayotgan, g‘ujumlar rivojlanayotgan davrda xavflidir. Do‘l ta’sirida tokning naysimon - o‘tkazuvchan tizimi hamda moddalar almashinishi jarayoni (metabolizm) buziladi. May oyida yoqqan do‘l g‘o‘za maysalari uchun o‘ta xavfli, undan g‘o‘za nihollari jiddiy shikastlanadi. Do‘l urish darajasiga qarab, chigitni qayta ekish yoki xatolariga ekish tadbirlari qo‘llanadi. Respublikamizning do‘l yog‘ishi eng ko‘p takrorlanadigan hududlarida qishloq xo‘jalik ekinlarini do‘ldan himoyalash ishlari amalga oshirilmoqda. H.A. Imomjonov, B.A. Kamolovlarning yozishicha, O‘zbekis-tonda do‘ldan himoya qilinadigan umumiy er maydoni 1999 yilda 739 ming gektarni tashkil qilgan. Bu maydonning 235 ming gektari haydaladigan er, 58 ming gektardan ko‘prog‘i bog‘ va uzumzorlar bo‘lib, umuman qishloq xo‘jaligida foydalanadigan qismi 462 ming gektarga teng. Haydaladigan 235 ming gektar erning 102,75 ming gektarida don ekinlari, 81,03 ming gektarida paxta, II ming gektardan ko‘prog‘ida sabzavot etishtiriladi. Ekinlarning do‘l urishidan zararlanishini kamaytirish uchun 4 do‘lga qarshi kurash ishlari amalga oshiriladi. Do‘lga qarshi kurashish uchun bulutlardagi do‘l hosil bo‘lish jarayonlariga ta’sir qilish kerak. Respublikamizda ob-havoga ta’sir etish ishlari avval O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazining Gidrometeorologik jarayonlarga ta’sir etish harbiylashgan boshqarmasi (GJTEB) da olib borilgan, hozir esa bu ishlarni Mudofa Vazirligi huzuridagi Gidrometeorologik jarayonlarga ta’sir etish harbiylashgan boshqarmasi (GJTEB) olib borishmoqda. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda do‘lga qarshi kurash ishlari Namangan viloyatining CHust, Kosonsoy, YAngiqo‘rg‘on va CHortoq tumanlarida, Qashqadaryo viloyatining SHahrisabz, Kitob va YAkkabog‘ tumanlarida, Samarqand viloyatining Samarqand va Toyloq tumanlarida, Surxondaryo viloyatining Uzun, Sariosiyo va Denov tumanlarida, Andijon viloyatining Jalolquduq va Qo‘rg‘ontepa tumanlari hududlarida olib borilmoqda. Ekinlarni do‘l urishidan himoya qilish Biz oldingi mavzuda yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlarning yuqori qismiga havoning ko‘tarilma harakati bilan olib chiqilgan yirik suv tomchilari muzlab do‘l o‘zaklarini hosil qiladi va bu muz o‘zaklar havoning ko‘tarilma harakati bilan olib chiqilayotgan boshqa o‘ta sovigan suv tomchilarini o‘ziga qo‘shib olib tez kattalashadi deb aytganmiz. Do‘lning ekinlar uchun xavfli darajada kattalashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun bunday bulutlarda biror usul bilan do‘l o‘chog‘ini qo‘shimcha ko‘p sonli muz zarrachalari bilan boyitish kerak. Bunday qilinganda do‘l o‘chog‘ida namlikning qayta taqsimlanishi ro‘y berib, suv tomchilarining ko‘p qismi kiritilgan muz tomchilariga yopishib qoladi va yirik do‘l o‘zaklarining kattalashuvi to‘xtaydi va ekinlar uchun xavfli o‘lchamlargacha o‘smaydi. Endi yuqoridagi g‘oyaning amalda qanday bajarilayotganligini qaraylik. Keyingi yillarda ekinlarni do‘l urishga qarshi kurash ishlarini bulutlardagi do‘l hosil bo‘lish jarayonlariga ta’sir qilish yo‘li bilan amalga oshirilmoqda. Do‘lli bulutlarga sun’iy ta’sir qilish natijasida yirik do‘llar hosil bo‘lishiga yo‘l 5 qo‘yilmaydi. SHu maqsadda do‘lli bulutlar rivojlana boshlaganidan 15-20 minut o‘tgach do‘l hosil bo‘ladigan bulutlarda ko‘p sonli mayda muz kristallarini hosil qilish uchun ularga maxsus meteorologik raketa yoki zenit to‘p snaryadlari bilan yodli kumush va yodli qo‘rg‘oshindan bir turini olib chiqiladi va sochiladi. Bulutdagi do‘l o‘chog‘iga sochilgan reagent zarralari kuchli sovib juda ko‘p sonli kristallanish yadrolarini vujudga keltiradi. Bunda 1 g reagentdan 1012 taga yaqin kristallanish yadrolari hosil bo‘ladi va ularning sirtiga suv bug‘ining sublimatsiyasi boshlanadi. Bunda suv bug‘lari o‘ta sovigan tomchilardan kristallanish yadrolariga o‘tadi. Natijada do‘l o‘zaklarining kattalashuviga yo‘l qo‘yilmaydi. Mayda do‘llar esa pastga tushishida havoning iliq qatlamlarida erib yomg‘ir yog‘ishini yuzaga chiqaradi. Do‘lga qarshi kurashning bu usuli yaxshi samara berishi uchun raketa yoki snaryadga joylashtirilgan reagentni bulutdagi do‘l o‘chog‘iga etkazish va sochish kerak. Do‘lga qarshi kurashda avval PGI-M rusumli raketalardan va «Elbrus-2» rusumli artilleriya snaryadidan foydalanilgan. Bu snaryadni 100 mm li to‘p yordamida otilgan. Bu zenit quroli 14 km radiusli masofagacha samarali ta’sir ko‘rsatadi. Bu snaryad yordamida ekinlarni himoya qilish kamchiligi shuki, u bir nuqtada yorilgani uchun bulutning kichik qismigagina reagent sochadi. Raketalar esa reagentni uchish yo‘li bo‘ylab sochadi va bulutning ancha qismini reagent bilan ta’minlaydi. Keyingi yillarda O‘rta Osiyoning do‘lga qarshi kurash bo‘linmalarini artilleriya va raketa uskunalarining ikkalasi bilan ham ta’minlanib, 80-100 ming gektar maydonni 5-10 ta punktdan do‘ldan himoya qilish yo‘liga o‘tilgan. 90- yillarning boshlaridan beri «Elbrus» rusumli snaryadlarni chiqarish to‘xtatilgan. Reagentlarni olib chiqadigan raketalar esa takomillashtirilmoqda. Do‘lga qarshi kurash ishlarida keyingi yillarda «Alazan-CHM 15A» va «Alazan-5» rusumli raketalar yordamida amalga oshirilayotir. O‘zbekistonda do‘lga qarshi kurash ishlarini olib borishda O.J. Jo‘raev, N.N. Butov, V.P. Kurbatkin, H.A. Imomjonov, B.A. Kamolov, B.SH. Qodirov va boshqa olimlarimizning xizmatlari katta. Jala yomg‘irlar. Tuproqning suv eroziyasi va 6 unga qarshi kurash tadbirlari Jala - yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlardan yog‘adigan, jadalligi (mm/min) biror aniq qiymatdan kam bo‘lmagan kuchli yomg‘irdir. Jalaning davomiyligi qancha katta bo‘lsa, jala jadalligi shuncha kichik bo‘ladi. Masalan, davomiyligi 5 minut bo‘lgan yomg‘irni, uning jadalligi 0,5 mm/min dan katta bo‘lsa jala deb hisoblanadi. Davomiyligi 1 soatdan oshiq bo‘lgan yomg‘irni jala deb atalishi uchun uning jadalligi 0,2 mm/min dan katta bo‘lishi kerak. Jalaning bunday minimal jadalligida 1 soatda 12 mm qalinlikdagi yog‘in yog‘adi yoki 1 gektar maydonga 120 tonna suv to‘g‘ri keladi. Kuchli jalada 1 soatda 30 mm gacha yomg‘ir yog‘adi. Moskva shahrida jala yuzaga keltirgan yog‘inning sutkalik eng katta miqdori 66 mm ga (1953 yil iyul) etgan, Kiev shahrida 1936 yili yog‘inlarning sutkalik yig‘indisi 100 mm dan oshib ketgan. Hozirgi vaqtgacha eng kuchli jadallikdagi jala 1955 yilning iyul oyida AQSH ning Ayova shtatida yoqqan, uning jadalligi 1 minut 24 sekund davomida 17,5 mm/min ga etgan. O.I. Subbotinaning yozishicha, 1967 yilning 27-29 aprelida O‘rta Osiyo hududlarida ancha kuchli yomg‘ir yog‘ishi qayd etilgan. Bunda yarim sutka (12 soat) davomida CHorvoqda – 48 mm, Toshkentda – 35 mm, Ashgabadda – 29 mm, Bishkekda –26 mm yomg‘ir yoqqan. Tog‘larda va tog‘ oldi hududlarda yog‘in suvlarining pastga oqishida to‘planib daryolarga qo‘shilgan va ularning suvlari ko‘tarilib to‘siqlar va ko‘priklarni buzgan, paxta maydonlaridagi g‘o‘za nihollariga kuchli zarar etkazgan. A. Xisomovning yozishicha 1963 yil 4-5 may kunlari Toshkentda va Toshkent viloyatida kuchli jala kuzatilgan. 4 may kuni kunduzi jala paytida 10 mm dan, kechasi esa 16 mm dan oshiq miqdorda yomg‘ir yoqqan. Bunday jala yog‘ishi 5 may kuni kechqurun ham takrorlangan. Odatda Toshkent viloyatida may oyida o‘rta hisobda 20-40 mm yog‘in tushishini e’tiborga olsak, bu ikki kun mobaynida yoqqan yog‘in, uning oylik miqdoridan ham ortib ketgan. Bu misollardan ko‘rinadiki, O‘zbekiston hududlarida yog‘inlarning maksimal miqdori bahor oylariga to‘g‘ri keladi. Umuman olganda, katta hududda 12 soat yoki undan kam muddatda 15 mm dan ortiq yomg‘ir, 7 mm dan ortiq qor yog‘ishi xavfli hodisa hisoblanadi. SHu 7