DPM larda INM qo'llaganda xodimlar va pasientlarni himoyalash, himoyalanishni hisoblash Ionlantiruvchi nurlanish manbalari DPM larida ham tashhis qo‘yish, ham ayrim kasalliklarni davolash maqsadlarida qo‘llanadi. DPM-larida qo‘llanadigan hamma INM o‘zining vazifasi va harakteriga qarab uchta guruhga bo‘linishi mumkin: nurlanish generatorlari (misol, rentgen moslamalari, tezlatgichlar), yopiq izotopli manbalar (masalan, onkologik bemorlarni masofa orqali nurlantirish uchun gamma-apparatlar, bemorlarning ichki bo‘shliqlariga kiritib nurlantirish uchun INM) va ochiq IN manbalari, (masalan, ayrim kasalliklarga tashhis qo‘yish uchun radiofarm preparatlar). Har qanday turdagi ionlantiruvchi nurlanish manbalari bilan ishlaganda xodimlar uchun asosiy xavfni, foydalanilayotgan manbaning harakteri va radiatsion himoyaning tashkil etilishiga bog‘liq holda nurlanish tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. Demak, tashqi nurlanishning dozasi odatda quyidagi formula bilan hisoblanadi: D = (Kg x Q x t) : R2, bunda D- doza - rentgenda; Q - manbaning aktivligi, mKi; K g - izotopning gamma-doimiyligi; t - nurlanish vaqti soatlarda; R - masofa, sm. Xodimlar tashqi nurlanishni har qanday ko‘rinishdagi manbadan olishi mumkin. Izotopli manbalardan foydalanilganda tashqi nurlanish dozasi ish joyidagi manbaning aktivligi, ular bilan ishlash vaqti, manbagacha bo‘lgan masofa va foydalaniladigan himoya to‘sig‘ining samara berish darajasi bilan belgilanadi. Nurlanish generatorlari bilan ishlaganda tashqi nurlanish dozasi moslamaning quvvati, u bilan ishlash vaqti, ungacha bo‘lgan masofa va to‘siqlar bilan himoyalanishga bog‘liq. Shunga muvofiq holda tashqi nurlanishdan himoyalanishda himoyalanishning 4 ta asosiy prinsiplaridan foydalanish zarur: -miqdor orqali himoyalanish: ish joylarida radioaktiv moddaning (RM) kerak bo‘ladigan minimal aktivligi bo‘lishi kerak. Bu prinsipning cheklanganligi shundan iborat-ki, ish joylarida RM - ning aktivligini pasaytirishni har qachon ham amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki u yoki bu operatsiyani bajarishda talab etiladigan samarani olishga faqat ma’lum miqdordagi RM-dan foydalangandagina erishiladi; -vaqt orqali himoyalanish: INM bilan bo‘ladigan aloqa muddatini qisqartirish orqali erishiladi. Vaqt orqali himoyalanishga rentgenradiologik bo‘limlardagi xodimlarning ish vaqtlarini qisqartirish, ta’til muddatlarini uzaytirish, nafaqaga ertaroq yoshdan chiqish kiradi (rentgen diagnostik muassasalarning xodimlari 5 soatgacha, radiologik bo‘limlar xodimlari uchun 4 soatgacha ish kuni tashkil qilish). Xodimlarning kasbiy mahorat darajalari katta ahamiyatga egadir, chunki xodimlarning mahorati zaruriy operatsiyalarni o‘tkazish vaqtini kamaytirishga imkon beradi, demak INM bilan bo‘ladigan aloqani kamaytiradi. -masofa orqali himoyalanish: Tashqi nurlanish dozasi INM dan ishchigacha bo‘lgan masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir, shuning uchun bu masofani uzaytirish tashqi nurlanish darajasini keskin pasaytiradi. Rentgen-radiologik bo‘limlarda masofa orqali himoyalanishga maxsus rejalashtiriluvchi qarorlar, masofa orqali boshqarish, zaruriyat tug‘ilganda ayrim turdagi INM bilan manipulyatorlar bilan ishlash (turli konstruksiyadagi mexanik tarzda oluvchi mexanizmlar, avtomat - robotlar, "mexanik qo‘l"lar) orqali erishiladi. -to‘siqlar bilan himoyalanish - ham xodimlar va ham patsiyentlar uchun eng ko‘p qo‘llanadigan usullar qatoriga kiradi. Rentgen-radiologik bo‘limlarda qo‘llanadigan to‘siqlarni o‘zining foydalanish harakteriga qarab ikki guruhga bo‘lish mumkin - statsionar yoki ko‘chmas va ko‘tarib ko‘chiriladigan to‘siqlar. Statsionar to‘siqlar - bu devorlar, qo‘rg‘oshin yoki tunuka yopishtirilgan eshiklar, qo‘rg‘oshin shimdirilgan oynali derazalar, "labirintlar", RM bilan ishlashga mo‘ljallangan maxsus bokslar. -Ko‘chiriladigan to‘siqlar - suriladigan shirmalar, fartuklar, qo‘lqoplar, qo‘rg‘oshinli materiallardan tayyorlangan ko‘zoynaklar, himoyali devorni hosil qilish uchun qo‘rg‘oshindan tayyorlangan maxsus modulli bloklardan foydalaniladi. Himoya to‘siqlari tayyorlanadigan materiallarning harakteri no‘rning turiga bog‘liq. Mas., radiatsiyaning o‘tib ketadigan turlaridan (gamma, rentgen nurlari) himoyalanish uchun og‘ir materiallardan foydalaniladi - g‘isht, beton, qo‘rg‘oshin, temir. Betta nurlanishdan himoyalanish uchun yengil materiallardan foydalanish mumkin - alyuminiy, organik shisha. Gigiyena amaliyotida ko‘pincha dozalarni hisoblash va tashqi gamma hamda rentgen nurlanishlaridan himoyalanishni nazorat qilish usullaridan foydalaniladi. Hisoblash usullarining asosi bo‘lib, tashqi nurlanishlardan himoyalanish prinsipi (miqdor, vaqt, masofa va himoya to‘siqlari orqali himoyalanish) hisoblanadi. Juda ko‘p radioaktiv izotoplar uchun gamma-nurlanish dozalarining quvvati tajriba orqali aniqlangan, bu nurlanish 1 mKi aktivlikka ega bo‘lgan nuqtali manbadan 1 sm uzoqlikda xosil qilinadigan doza quvvatidir (bu qiymat mazkur izotopning gamma-doimiyligi (Kg) va uning o‘lchami R/sm2.sek ga teng. Himoya to‘siqlaridan foydalanilganda formulaning maxrajiga mazkur to‘siq orqali nurlanishning pasayish koeffitsiyenti kiritilishi kerak (K). Bu koeffitsiyentning qiymati nurlanish turiga, uning quvvatiga, to‘siqning materialiga va uning qalinligiga bog‘liq. Agar manbaning aktivligi radiyning milligramm-ekvivalentlarida ifodalangan bo‘lsa, formula quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: D = (8,4 x m x t) : R2 x k, bu yerda D, t, R, k larning ifodasi, huddi oldingi formuladagidek bo‘lib, m- manbaning aktivligi (mg-ekv radiya), 8,4-radiyning doimiy gammasi bo‘ladi. Bu formula yordamida radioaktiv moddalar bilan xavfsiz sharoitlarda ishlashni, A kategoriyasiga kiruvchi (yiliga 20 mZv yoki yiliga 2 ber yoki haftasiga 0,04 ber) ruxsat etiladigan samarali ekvivalent dozaning quvvatini kiritish orqali aniqlash mumkin. Buning uchun sm lardagi masofani metrlarga o‘zgartirish kerak bo‘ladi: 0,04 = (8,4 x m x t) : r2 x k, bu yerda r – manbadan ishlovchigacha bo‘lgan masofa, bu qiymat ko‘pincha metrlarda o‘lchanadi. Formula o‘zgargandan va soddalashtirilgan so‘ng quyidagi shaklga kiradi: mt : kr2 ≥ 48 Bu holatda 48 raqami ajratib olingan koeffitsiyent bo‘lib, uning o‘lchami yo‘q. Bu formula har qanday himoyani hisoblash uchun juda qo‘l keladi: 1.Miqdor orqali himoyalanishni aniqlash: m = (48xr2xk) : t 2.Vaqt orqali himoyalanishni aniqlash: t = (48xr2xk):m 3.Masofa orqali himoyalanishni aniqlash: r =√ ( mxt):48k 4.To‘siq orqali himoyalanish. Gamma nurlanish uchun kerak bo‘ladigan to‘siqning qalinligini nurlanish energiyasi, manbaning solishtirma aktivligi, manbadan ish joyigacha bo‘lgan masofa, ishlash muddati va to‘siq materialini bilish orqali aniqlanadi. Manbadan tarqalayotgan nurlanish dozasini ruxsat etiladigan qiymatlargacha pasaytiraoladigan to‘siqning qalinligini quyidagicha hisoblash mumkin: 1) Jadval bo‘yicha 2)yarim pasaytirish qavati bo‘yicha. Himoya to‘siqlarining qalinligini aniqlash uchun avval kerak bo‘ladigan pasaytirish karraligi aniqlanadi: k = ( M x t) : ( 48 x r2) Kerak bo‘ladigan pasaytirish karraligi quyidagi formula yordamida hisoblanishi mumkin: k = R0 : R1; , bu yerda R0 - ish joyida o‘lchangan nurlanish dozasining quvvati; R1 - ruhsat etilgan doza quvvati. Topiladigan pasaytirish koeffitsiyenti va nurlanish energiyasini hisobga olib, ularning qiymatlari ilova qilinadigan materiallardan foydalanib (ilovaga qaralsin), himoya to‘sig‘ining qalinligini maxsus jadval yordamida topish mumkin (Y.P.Pivovarov, 120 bet, 40-jadval) yoki nurlanish quvvatini yarim pasaytirish qavati bo‘yicha topiladi. Yarim pasaytirish qavati - bu nurlanishni ikki marta kamaytiraoladigan himoya to‘sig‘ining qalinligi. Nurlanishni 4 marta pasaytirish uchun 2 qavat, 8 marta pasaytirish uchun - 3 qavat, 16 marta pasaytirish uchun - 4 qavat va h.k. kerak bo‘ladi. Nurlanish energiyasi 1 MeV bo‘lganda yarim pasaytirish qavati qo‘rg‘oshin uchun 1,3sm ga, temir to‘sig‘i uchun 2,4sm ga, beton uchun - 6,9sm.ga va h.k teng bo‘lishi kerak (ilovaga qaralsin). Nurlanish generatorlaridan foydalanilganda (rentgen moslamalari) ko‘pincha himoya to‘siqlarini hisoblashga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda avval nurlanishni to‘siq orqali pasaytirish koeffitsiyentini aniqlashga to‘g‘ri keladi (K): K = Ia : r2 x DMD , bu yerda Ia - Rentgen nayidagi standart anod toki, mA (moslamaning pasportiga ko‘ra) r - rentgen nayidan himoya to‘sig‘igacha bo‘lgan masofa, m; DMD - himoyalanishni loyihalashtirilayotganda foydalaniladigan nurlanishga ruxsat etiladigan doza quvvati - 1,4 mr/s. Topilgan "K" ning qiymatini va rentgen nayidagi kuchlanishni hisobga olib (moslamaning pasporti asosida. jadvaldan qo‘rg‘oshindan tayyorlangan himoyaning qalinligi aniqlanadi;Rentgen nurlarining birlamchi tutamlarini pasaytirish uchun qo‘rg‘oshinli himoyaning qalinligi (mm) Ionlantiruvchi nurlanish manbalaridan foydalanish radioaktiv moddalarning (RM) nurlanish dozalari va aktivligini o‘lchov birliklarini bilish zarurligini talab qiladi. Nurlanish dozalarini (yoki nurlanishlarni) o‘lchash uchun foydalaniladi: -ekspozitsion doza - havo muhitining ionizatsiyalanish samarasini ta’riflaydi. Bu dozaning birligi Kulon/kg (Kl/kg). Sistemadan tashqaridagi birligi - Rentgen hisoblanadi (R). 1R = 2,58 x 104 Kl\kG) -yutilgan doza - moddaning massa birligiga yutilgan nurlanish energiyasini ta’riflaydi. Yutilgan dozaning o‘lchov birligi Grey (Gr) hisoblanadi. 1Gr = 1 Dj/kG) Sistemadan tashqaridagi birligi - rad. 1Rad = 1/100Gr. -nurlanishning ekvivalent dozasi. Zararli biologik ta’sir samarasini hisobga olish uchun foydalaniladi va u - nurlanish turi va energiyasiga bog‘liq holda yutilgan dozani, nurlanishning o‘rtacha sifat koeffitsiyentiga ko‘paytmasidir. Dozaning birligi Zivert hisoblanadi (Zv). 1 Zv = 1 Gr x K, bu yerda K - nurlanishning turi va energiyasiga bog‘liq bo‘lgan biologik aktivlikni ta’riflovchi sifat koeffitsiyenti. Sistemadan tashqaridagi o‘lchov birligi ber hisoblanadi. Ber-radning biologik ekvivalenti. 1 Zv = 100 ber (shunga muvofiq - 1 ber = 1/100 Zv). -effektiv doza - turli organlarning turlicha radiosezgirchanligiga bog‘liq holda, ularni uzoq muddat davomida nurlantirganda yuzaga keladigan uzoq muddatlardan so‘nggi oqibati xavfini ta’riflaydi. Effektiv doza ham Zv larda ifodalanadi. -RM-ning miqdoriy ta’rifi ularning aktivligiga bog‘liq, ya’ni vaqt birligi ichidagi parchalanish miqdoriga bog‘liq. Aktivlikning o‘lchov birligi Bekkerel (Bk) hisoblanadi. 1 Bk = 1 sekunddagi 1 ta yadroviy o‘zgarish (parchalanish). Sistemadan tashqaridagi o‘lchov birligi Kyuri (Ki). 1 Ki =3,7 x 1010 Bk. Aktivlikni ko‘pincha sistemadan tashqaridagi birlikda ifodalanadi - radiyning mgekvivalenti. 1 mg-ekv.radiy - bu xuddi 1mg miqdoridagi etalon ko‘rinishidagi radiy elementining manbadan 1sm masofada nurlanish quvvatini beraoladigan RM-ning mKi-dagi miqdoriga aytiladi (radiyning doimiy gammasi - Kgamma= 8,4 r/sm2.sek.1 mKi). TIBBIYOTDA FOYDALANILADIGAN RADIONUKLIDLARGA FIZIKAVIY TA’RIF Radioaktiv moddalar Yarim parchalanish davri Nurlanish Turi Nurlanish Energiyasi MeV Doimiy Gamma (mZv/1m x gBk x soat Yarim pasayish qavati, qo‘rg‘oshin uchun, sm Radiy -226 1620 yil Alfa, Betta, Gamma 0,2 - 2,4 0,213 1,1 Seziy -137 30 yil Betta, Gamma 0,662 0,081 0,6 Iridiy-192 74 kun Betta, Gamma 0,136-1,06 0,120 0,3 Oltin-198 2,7 kun Betta, Gamma 0,412 0,064 0,3 Yod-125 60 kun Gamma 0,028- 0,035 0,027 Kobalt-60 5,27 yil Betta, Gamma 1,17; 1,33 0,351 1,1