DPM larda INM qo'llaganda xodimlar va pasientlarni himoyalash,
himoyalanishni hisoblash
Ionlantiruvchi nurlanish manbalari DPM larida ham tashhis qo‘yish, ham ayrim
kasalliklarni davolash maqsadlarida qo‘llanadi. DPM-larida qo‘llanadigan hamma INM
o‘zining vazifasi va harakteriga qarab uchta guruhga bo‘linishi mumkin: nurlanish
generatorlari (misol, rentgen moslamalari, tezlatgichlar), yopiq izotopli manbalar
(masalan, onkologik bemorlarni masofa orqali nurlantirish uchun gamma-apparatlar,
bemorlarning ichki bo‘shliqlariga kiritib nurlantirish uchun INM) va ochiq IN
manbalari, (masalan, ayrim kasalliklarga tashhis qo‘yish uchun radiofarm preparatlar).
Har qanday turdagi ionlantiruvchi nurlanish manbalari bilan ishlaganda xodimlar uchun
asosiy xavfni, foydalanilayotgan manbaning harakteri va radiatsion himoyaning tashkil
etilishiga bog‘liq holda nurlanish tashqi va ichki bo‘lishi mumkin.
Demak, tashqi nurlanishning dozasi odatda quyidagi formula bilan hisoblanadi:
D = (Kg x Q x t) : R2, bunda
D- doza - rentgenda;
Q - manbaning aktivligi, mKi; K g - izotopning gamma-doimiyligi; t - nurlanish vaqti
soatlarda; R - masofa, sm.
Xodimlar tashqi nurlanishni har qanday ko‘rinishdagi manbadan olishi mumkin. Izotopli
manbalardan foydalanilganda tashqi nurlanish dozasi ish joyidagi manbaning aktivligi,
ular bilan ishlash vaqti, manbagacha bo‘lgan masofa va foydalaniladigan himoya
to‘sig‘ining samara berish darajasi bilan belgilanadi. Nurlanish generatorlari bilan
ishlaganda tashqi nurlanish dozasi moslamaning quvvati, u bilan ishlash vaqti, ungacha
bo‘lgan masofa va to‘siqlar bilan himoyalanishga bog‘liq.
Shunga muvofiq holda tashqi nurlanishdan himoyalanishda himoyalanishning 4 ta
asosiy prinsiplaridan foydalanish zarur:
-miqdor orqali himoyalanish: ish joylarida radioaktiv moddaning (RM) kerak
bo‘ladigan minimal aktivligi bo‘lishi kerak. Bu prinsipning cheklanganligi shundan
iborat-ki, ish joylarida RM - ning aktivligini pasaytirishni har qachon ham amalga oshirib
bo‘lmaydi, chunki u yoki bu operatsiyani bajarishda talab etiladigan samarani olishga
faqat ma’lum miqdordagi RM-dan foydalangandagina erishiladi;
-vaqt orqali himoyalanish: INM bilan bo‘ladigan aloqa muddatini qisqartirish orqali
erishiladi. Vaqt orqali himoyalanishga rentgenradiologik bo‘limlardagi xodimlarning ish
vaqtlarini qisqartirish, ta’til muddatlarini uzaytirish, nafaqaga ertaroq yoshdan chiqish
kiradi (rentgen diagnostik muassasalarning xodimlari 5 soatgacha, radiologik bo‘limlar
xodimlari uchun 4 soatgacha ish kuni tashkil qilish). Xodimlarning kasbiy mahorat
darajalari katta ahamiyatga egadir, chunki xodimlarning mahorati zaruriy operatsiyalarni
o‘tkazish vaqtini kamaytirishga imkon beradi, demak INM bilan bo‘ladigan aloqani
kamaytiradi.
-masofa orqali himoyalanish: Tashqi nurlanish dozasi INM dan ishchigacha bo‘lgan
masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir, shuning uchun bu masofani uzaytirish
tashqi nurlanish darajasini keskin pasaytiradi. Rentgen-radiologik bo‘limlarda masofa
orqali himoyalanishga maxsus rejalashtiriluvchi qarorlar, masofa orqali boshqarish,
zaruriyat tug‘ilganda ayrim turdagi INM bilan manipulyatorlar bilan ishlash (turli
konstruksiyadagi mexanik tarzda oluvchi mexanizmlar, avtomat - robotlar, "mexanik
qo‘l"lar) orqali erishiladi.
-to‘siqlar bilan himoyalanish - ham xodimlar va ham patsiyentlar uchun eng ko‘p
qo‘llanadigan usullar qatoriga kiradi. Rentgen-radiologik bo‘limlarda qo‘llanadigan
to‘siqlarni o‘zining foydalanish harakteriga qarab ikki guruhga bo‘lish mumkin -
statsionar yoki ko‘chmas va ko‘tarib ko‘chiriladigan to‘siqlar.
Statsionar to‘siqlar - bu devorlar, qo‘rg‘oshin yoki tunuka yopishtirilgan eshiklar,
qo‘rg‘oshin shimdirilgan oynali derazalar, "labirintlar", RM bilan ishlashga
mo‘ljallangan maxsus bokslar.
-Ko‘chiriladigan to‘siqlar - suriladigan shirmalar, fartuklar, qo‘lqoplar, qo‘rg‘oshinli
materiallardan tayyorlangan ko‘zoynaklar, himoyali devorni hosil qilish uchun
qo‘rg‘oshindan tayyorlangan maxsus modulli bloklardan foydalaniladi.
Himoya to‘siqlari tayyorlanadigan materiallarning harakteri no‘rning turiga bog‘liq.
Mas., radiatsiyaning o‘tib ketadigan turlaridan (gamma, rentgen nurlari) himoyalanish
uchun og‘ir materiallardan foydalaniladi - g‘isht, beton, qo‘rg‘oshin, temir. Betta
nurlanishdan himoyalanish uchun yengil materiallardan foydalanish mumkin - alyuminiy,
organik shisha.
Gigiyena amaliyotida ko‘pincha dozalarni hisoblash va tashqi gamma hamda rentgen
nurlanishlaridan himoyalanishni nazorat qilish usullaridan foydalaniladi. Hisoblash
usullarining asosi bo‘lib, tashqi nurlanishlardan himoyalanish prinsipi (miqdor, vaqt,
masofa va himoya to‘siqlari orqali himoyalanish) hisoblanadi.
Juda ko‘p radioaktiv izotoplar uchun gamma-nurlanish dozalarining quvvati tajriba
orqali aniqlangan, bu nurlanish 1 mKi aktivlikka ega bo‘lgan nuqtali manbadan 1 sm
uzoqlikda xosil qilinadigan doza quvvatidir
(bu qiymat mazkur izotopning gamma-doimiyligi (Kg) va uning o‘lchami
R/sm2.sek ga teng.
Himoya to‘siqlaridan foydalanilganda formulaning maxrajiga mazkur to‘siq orqali
nurlanishning pasayish koeffitsiyenti kiritilishi kerak (K). Bu koeffitsiyentning qiymati
nurlanish turiga, uning quvvatiga, to‘siqning materialiga va uning qalinligiga bog‘liq.
Agar manbaning aktivligi radiyning milligramm-ekvivalentlarida ifodalangan bo‘lsa,
formula quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
D = (8,4 x m x t) : R2 x k, bu yerda
D, t, R, k larning ifodasi, huddi oldingi formuladagidek bo‘lib, m- manbaning aktivligi
(mg-ekv radiya), 8,4-radiyning doimiy gammasi bo‘ladi. Bu formula yordamida
radioaktiv moddalar bilan xavfsiz sharoitlarda ishlashni, A kategoriyasiga kiruvchi (yiliga
20 mZv yoki yiliga 2 ber yoki haftasiga 0,04 ber) ruxsat etiladigan samarali ekvivalent
dozaning quvvatini kiritish orqali aniqlash mumkin. Buning uchun sm lardagi masofani
metrlarga o‘zgartirish kerak bo‘ladi:
0,04 = (8,4 x m x t) : r2 x k, bu yerda
r – manbadan ishlovchigacha bo‘lgan masofa, bu qiymat ko‘pincha metrlarda o‘lchanadi.
Formula o‘zgargandan va soddalashtirilgan so‘ng quyidagi shaklga kiradi: mt : kr2 ≥ 48
Bu holatda 48 raqami ajratib olingan koeffitsiyent bo‘lib, uning o‘lchami yo‘q. Bu
formula har qanday himoyani hisoblash uchun juda qo‘l keladi:
1.Miqdor orqali himoyalanishni aniqlash: m = (48xr2xk) : t
2.Vaqt orqali himoyalanishni aniqlash: t = (48xr2xk):m
3.Masofa orqali himoyalanishni aniqlash: r =√ ( mxt):48k
4.To‘siq orqali himoyalanish. Gamma nurlanish uchun kerak bo‘ladigan to‘siqning
qalinligini nurlanish energiyasi, manbaning solishtirma aktivligi, manbadan ish joyigacha
bo‘lgan masofa, ishlash muddati va to‘siq materialini bilish orqali aniqlanadi. Manbadan
tarqalayotgan nurlanish dozasini ruxsat etiladigan qiymatlargacha pasaytiraoladigan
to‘siqning qalinligini quyidagicha hisoblash mumkin: 1) Jadval bo‘yicha 2)yarim
pasaytirish qavati bo‘yicha.
Himoya to‘siqlarining qalinligini aniqlash uchun avval kerak bo‘ladigan pasaytirish
karraligi aniqlanadi:
k = ( M x t) : ( 48 x r2)
Kerak bo‘ladigan pasaytirish karraligi quyidagi formula yordamida hisoblanishi mumkin:
k = R0 : R1; , bu yerda
R0 - ish joyida o‘lchangan nurlanish dozasining quvvati; R1 - ruhsat etilgan doza quvvati.
Topiladigan pasaytirish koeffitsiyenti va nurlanish energiyasini hisobga olib, ularning
qiymatlari ilova qilinadigan materiallardan foydalanib (ilovaga qaralsin), himoya
to‘sig‘ining qalinligini maxsus jadval yordamida topish mumkin (Y.P.Pivovarov, 120 bet,
40-jadval) yoki nurlanish quvvatini yarim pasaytirish qavati bo‘yicha topiladi. Yarim
pasaytirish qavati - bu nurlanishni ikki marta kamaytiraoladigan himoya to‘sig‘ining
qalinligi. Nurlanishni 4 marta pasaytirish uchun 2 qavat, 8 marta pasaytirish uchun - 3
qavat, 16 marta pasaytirish uchun - 4 qavat va h.k. kerak bo‘ladi. Nurlanish energiyasi 1
MeV bo‘lganda yarim pasaytirish qavati qo‘rg‘oshin uchun 1,3sm ga, temir to‘sig‘i uchun
2,4sm ga, beton uchun - 6,9sm.ga va h.k teng bo‘lishi kerak (ilovaga qaralsin).
Nurlanish generatorlaridan foydalanilganda (rentgen moslamalari) ko‘pincha himoya
to‘siqlarini hisoblashga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda avval nurlanishni to‘siq orqali
pasaytirish koeffitsiyentini aniqlashga to‘g‘ri keladi (K):
K = Ia : r2 x DMD , bu yerda
