DPMLARDA RATSIONAL SUV TA’MINOTINING AHAMIYATI

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

236,4 KB


Ilmiybaza.uz DPMLARDA RATSIONAL SUV TA’MINOTINING AHAMIYATI DPM lariga bo’lgan muhim gigiyenik talablarning biri ularni to’la sifatli suv bilan yetarli miqdorlarlarda ta’minlash hisoblanadi. QMQ 2.04.01 - 98 "Binolarning ichki suv tarmog’i va kanalizatsiyasi"ga muvofiq somatik kasalxonalardagi suv iste’moli me’yorlari 1 kecha-kunduzga bir bemor uchun 115 l ni, yuqumli kasalxonalarda 250 ni, poliklinikalarda 1 qabul uchun 13 l ni tashkil qiladi. Bunday hollarda kasalxonani yetarli miqdorlarda suv bilan taminlash uchun ularni hududiy markazlashtirilgan suv tarmog’iga ulash eng yaxshi variant hisoblanadi. Agar mazkur aholi yashash punktida markazlashgan suv tarqatish tarmog’i yo’q bo’lsa, avtonom suv tarmog’idan foydalanish tavsiya etiladi. Bizning respublikamiz sharoitida deyarli hamma yerda kasalxonalarda avtonomlashtirilgan suv ta’minoti tizimini tashkil qilish imkoniyati mavjud va suv ta’minoti manbai sifatida zahira artezian suvlaridan foydalanish mumkin. Har qanday suv ta’minoti tizimida ham DPMlarga uzatiladigan suv 950-2011 Davlat Standarti “Ichimlik suvi” talablariga muvofiq bo’lishi kerak. Davlat standarti 950-2011 quyidagi ko’rsatkichlar guruhlari bo’yicha ichimlik suvining sifatini reglamentlaydi: mikrobiologik ko’rsatkichlar, parazitologik ko’rsatkichlar, gelmintologik ko’rsatkichlar, organoleptik ko’rsatkichlar va suvning organoleptik ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatuvchi ko’rsatkichlar, zaharli moddalarning REK va radioaktiv ifloslanish ko’rsatkichlari. DPMlarni mahalliy markazlashgan suv ta’minoti tarmog’iga ulashda vrach laboratoriya tekshirishlari natijalariga asoslanib, suvning sifatini baholay olishi kerak. DPMni avtonom suv ta’minoti tizimiga ulangan holatlarda esa, suvni tozalash zaruriyati tug’iladi va birinchi navbatda uni tiniqlashtirish va zararsizlantirish kerak bo’ladi. Shuning uchun vrach suvning tozalanish sifatini baholashni bilishi va nazorat qila olishi kerak. Davlat Standarti 950-2011 ga muvofiq suvni taqsimlash tarmog’idagi suvning sifatini nazorat qilish qisqartirilgan nazorat ko’rsatkichlari bo’yicha amalga oshiriladi va quyidagilarni aniqlashni o’z ichiga oladi: bakteriologik ko’rsatkichlar Ilmiybaza.uz DPMLARDA RATSIONAL SUV TA’MINOTINING AHAMIYATI DPM lariga bo’lgan muhim gigiyenik talablarning biri ularni to’la sifatli suv bilan yetarli miqdorlarlarda ta’minlash hisoblanadi. QMQ 2.04.01 - 98 "Binolarning ichki suv tarmog’i va kanalizatsiyasi"ga muvofiq somatik kasalxonalardagi suv iste’moli me’yorlari 1 kecha-kunduzga bir bemor uchun 115 l ni, yuqumli kasalxonalarda 250 ni, poliklinikalarda 1 qabul uchun 13 l ni tashkil qiladi. Bunday hollarda kasalxonani yetarli miqdorlarda suv bilan taminlash uchun ularni hududiy markazlashtirilgan suv tarmog’iga ulash eng yaxshi variant hisoblanadi. Agar mazkur aholi yashash punktida markazlashgan suv tarqatish tarmog’i yo’q bo’lsa, avtonom suv tarmog’idan foydalanish tavsiya etiladi. Bizning respublikamiz sharoitida deyarli hamma yerda kasalxonalarda avtonomlashtirilgan suv ta’minoti tizimini tashkil qilish imkoniyati mavjud va suv ta’minoti manbai sifatida zahira artezian suvlaridan foydalanish mumkin. Har qanday suv ta’minoti tizimida ham DPMlarga uzatiladigan suv 950-2011 Davlat Standarti “Ichimlik suvi” talablariga muvofiq bo’lishi kerak. Davlat standarti 950-2011 quyidagi ko’rsatkichlar guruhlari bo’yicha ichimlik suvining sifatini reglamentlaydi: mikrobiologik ko’rsatkichlar, parazitologik ko’rsatkichlar, gelmintologik ko’rsatkichlar, organoleptik ko’rsatkichlar va suvning organoleptik ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatuvchi ko’rsatkichlar, zaharli moddalarning REK va radioaktiv ifloslanish ko’rsatkichlari. DPMlarni mahalliy markazlashgan suv ta’minoti tarmog’iga ulashda vrach laboratoriya tekshirishlari natijalariga asoslanib, suvning sifatini baholay olishi kerak. DPMni avtonom suv ta’minoti tizimiga ulangan holatlarda esa, suvni tozalash zaruriyati tug’iladi va birinchi navbatda uni tiniqlashtirish va zararsizlantirish kerak bo’ladi. Shuning uchun vrach suvning tozalanish sifatini baholashni bilishi va nazorat qila olishi kerak. Davlat Standarti 950-2011 ga muvofiq suvni taqsimlash tarmog’idagi suvning sifatini nazorat qilish qisqartirilgan nazorat ko’rsatkichlari bo’yicha amalga oshiriladi va quyidagilarni aniqlashni o’z ichiga oladi: bakteriologik ko’rsatkichlar
Ilmiybaza.uz (umumiy mikroblar soni, koli-indeks), organoleptik ko’rsatkichlar (hidi, qo’shimcha ta’mi, rangliligi, loyqaligi), hamda eng oddiy aniqlanadigan fizik-kimyoviy ko’rsatkichlar. Davlat Standarti 950-2011 bo’yicha bu ko’rsatkichlarning me’yorlari quyidagilar: Davlat Standarti 950-2011dan ko’chirma: -umumiy mikroblar soni - 100 dan ko’p emas -koli-indeks - 3 tadan ko’p emas -hidi - 2 ball -qo’shimcha ta’mi - 2 ball -loyqaligi - 1,5(2 )mg/l -rangliligi – 20(25 )gradus -pH - 6-9 -quruq qoldiq - 1000 (1500)mg/l -temir - 0,3 mg/l -umumiy qattiqlik - 7 mg/ekv/l (SI tizimida - 3,5 mmol/dm3); SEOvaJSX bilan kelishilgan holda -10 mg-ekv/l gacha; -sulfatlar – (400)500 mg/l -xloridlar – (250)350 mg/l -ftor - 0,7 mg/l -nitratlar - (NO3 bo’yicha) - 45 mg/l Ichimlik suvining laboratoriya nazorati davlat nazorati vazifasiga muvofiq bajarilganda tekshirishlarni SEOvaJSX laboratoriyalari amalga oshiradi; SEOvaJSX bilan kelishilgan holda DPM hududidagi suv namunasini olish nuqtalari aniqlanadi va vaqti-vaqti bilan suv namunalari olib tekshirishga yuboriladi. DPM lardagi suvning laboratoriya tekshirishlari natijalari tugatilgandan so’ng uning natijalari haqidagi ma’lumotlar DPM ma’muriyatiga yetkaziladi. Suvni tekshirish natijalarini baholash yuqorida keltirilgan me’yorlar bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Suvni tozalash bilan birga uni zararsizlantirish, agar suvning sifati Davlat Standarti 950-2011 talablariga javob bermagan hollarda amalga oshiriladi. Ichimlik suvining sifatini yaxshilashdagi asosiy usullari quyidagilar hisoblanadi: -tindirish (muallaq zarrachalarni yo’qotish); -zararsizlantirish (mikroblar, gelmintlar, oddiy jonivorlardan holi qilish); Ilmiybaza.uz (umumiy mikroblar soni, koli-indeks), organoleptik ko’rsatkichlar (hidi, qo’shimcha ta’mi, rangliligi, loyqaligi), hamda eng oddiy aniqlanadigan fizik-kimyoviy ko’rsatkichlar. Davlat Standarti 950-2011 bo’yicha bu ko’rsatkichlarning me’yorlari quyidagilar: Davlat Standarti 950-2011dan ko’chirma: -umumiy mikroblar soni - 100 dan ko’p emas -koli-indeks - 3 tadan ko’p emas -hidi - 2 ball -qo’shimcha ta’mi - 2 ball -loyqaligi - 1,5(2 )mg/l -rangliligi – 20(25 )gradus -pH - 6-9 -quruq qoldiq - 1000 (1500)mg/l -temir - 0,3 mg/l -umumiy qattiqlik - 7 mg/ekv/l (SI tizimida - 3,5 mmol/dm3); SEOvaJSX bilan kelishilgan holda -10 mg-ekv/l gacha; -sulfatlar – (400)500 mg/l -xloridlar – (250)350 mg/l -ftor - 0,7 mg/l -nitratlar - (NO3 bo’yicha) - 45 mg/l Ichimlik suvining laboratoriya nazorati davlat nazorati vazifasiga muvofiq bajarilganda tekshirishlarni SEOvaJSX laboratoriyalari amalga oshiradi; SEOvaJSX bilan kelishilgan holda DPM hududidagi suv namunasini olish nuqtalari aniqlanadi va vaqti-vaqti bilan suv namunalari olib tekshirishga yuboriladi. DPM lardagi suvning laboratoriya tekshirishlari natijalari tugatilgandan so’ng uning natijalari haqidagi ma’lumotlar DPM ma’muriyatiga yetkaziladi. Suvni tekshirish natijalarini baholash yuqorida keltirilgan me’yorlar bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Suvni tozalash bilan birga uni zararsizlantirish, agar suvning sifati Davlat Standarti 950-2011 talablariga javob bermagan hollarda amalga oshiriladi. Ichimlik suvining sifatini yaxshilashdagi asosiy usullari quyidagilar hisoblanadi: -tindirish (muallaq zarrachalarni yo’qotish); -zararsizlantirish (mikroblar, gelmintlar, oddiy jonivorlardan holi qilish);
Ilmiybaza.uz Suvni tiniqlashtirish bir nechta bosqichlarda olib boriladi: suvni koagulyatsiya qilish (ma’lum miqdordagi koagulyant dozasini suvga solish (mg/l), suvni koagulyant bilan kontaktda bo’lishi, tindirish, turli konstruksiyalardagi filtrlar yordamida filtrlash). Suvni koagulyatsiya qilish uchun unga koagulyant - alyuminiy sulfat qo’shiladi, natijada koagulyant suvdagi qattiqlik tuzlari ishtirokida alyuminiy gidroksidini hosil qiladi (Al(SO3)2 ) va u zaryadlangan ipir-ipir ko’rinishida suvning tagiga cho’kadi, cho’kish jarayonida suv tarkibida bo’ladigan muallaq zarrachlarni va qisman mikroorganizmlarni o’ziga biriktirib cho’kmaga tushadi. Suvni koagulyatsiyalashda unga koagulyantning optimal dozasini solish juda muhimdir, chunki koagulyant dozasi past bo’lganda koagulyatsiyaning samarasi past bo’ladi, juda yuqori doza esa, suvga nordon ta’mni beradi. Shuning uchun suvni koagulyatsiya qilishdan avval koagulyant dozasini aniqlash talab etiladi. Koagulyant dozasini aniqlash bir necha bosqichda olib boriladi: 1 - suvning yo’qotsa bo’ladigan qattiqligini aniqlash, 2-vaqtinchalik qattiqlik qiymatiga muvofiq ravishda koagulyantning tahminiy dozasini aniqlash, 3-tanlangan dozaning to’g’riligini tekshirish. 1 bosqich - yo’qotsa bo’ladigan qattiqlikni aniqlash: 100 ml tekshiriluvchi suv + 3-4 tomchi metiloranj va xlorid kislotaning 0,1 normalli eritmasi bilan pushti rang hosil bo’lguncha titrlash. Yo’qotsa bo’ladigan qattiqlik (X) teng: X = (n x K x 0,1 x 1000) : V mmol/dm3 , SUV SIFATINI YAXSHILASH USULLARI Asosiy usullar Qo’shimcha usullar Tindirish, rangsizlantirish Zararsizlantirish Yumshatish Chuchuklashtirish Temirsizlantirish Ftorsizlantirish Ftorlash Degazatsiya Dezaktivatsiya Koagulyatsiya Fizik usullar Filtratsiya Tindirish Kimyoviy usullar Xlorlash; Ozonlash; Kumush ionlari bilan zararsizlantirish Ultrabinafsha nurlar; Gamma nurlanish; Ultratovushli ta’sir; Qaynatish Ilmiybaza.uz Suvni tiniqlashtirish bir nechta bosqichlarda olib boriladi: suvni koagulyatsiya qilish (ma’lum miqdordagi koagulyant dozasini suvga solish (mg/l), suvni koagulyant bilan kontaktda bo’lishi, tindirish, turli konstruksiyalardagi filtrlar yordamida filtrlash). Suvni koagulyatsiya qilish uchun unga koagulyant - alyuminiy sulfat qo’shiladi, natijada koagulyant suvdagi qattiqlik tuzlari ishtirokida alyuminiy gidroksidini hosil qiladi (Al(SO3)2 ) va u zaryadlangan ipir-ipir ko’rinishida suvning tagiga cho’kadi, cho’kish jarayonida suv tarkibida bo’ladigan muallaq zarrachlarni va qisman mikroorganizmlarni o’ziga biriktirib cho’kmaga tushadi. Suvni koagulyatsiyalashda unga koagulyantning optimal dozasini solish juda muhimdir, chunki koagulyant dozasi past bo’lganda koagulyatsiyaning samarasi past bo’ladi, juda yuqori doza esa, suvga nordon ta’mni beradi. Shuning uchun suvni koagulyatsiya qilishdan avval koagulyant dozasini aniqlash talab etiladi. Koagulyant dozasini aniqlash bir necha bosqichda olib boriladi: 1 - suvning yo’qotsa bo’ladigan qattiqligini aniqlash, 2-vaqtinchalik qattiqlik qiymatiga muvofiq ravishda koagulyantning tahminiy dozasini aniqlash, 3-tanlangan dozaning to’g’riligini tekshirish. 1 bosqich - yo’qotsa bo’ladigan qattiqlikni aniqlash: 100 ml tekshiriluvchi suv + 3-4 tomchi metiloranj va xlorid kislotaning 0,1 normalli eritmasi bilan pushti rang hosil bo’lguncha titrlash. Yo’qotsa bo’ladigan qattiqlik (X) teng: X = (n x K x 0,1 x 1000) : V mmol/dm3 , SUV SIFATINI YAXSHILASH USULLARI Asosiy usullar Qo’shimcha usullar Tindirish, rangsizlantirish Zararsizlantirish Yumshatish Chuchuklashtirish Temirsizlantirish Ftorsizlantirish Ftorlash Degazatsiya Dezaktivatsiya Koagulyatsiya Fizik usullar Filtratsiya Tindirish Kimyoviy usullar Xlorlash; Ozonlash; Kumush ionlari bilan zararsizlantirish Ultrabinafsha nurlar; Gamma nurlanish; Ultratovushli ta’sir; Qaynatish
Ilmiybaza.uz bu yerda: n - titrlash uchun ketgan xlorid kislotaning ml. dagi miqdori; K - xlorid kislotaning titriga to’g’rilash koeffitsienti; 0,1 -xlorid kislotaning normalligi; 1000 - natijani litrda ifodalash; V - tekshirish uchun olingan suv miqdori. Agar K = 1 bo’lsa, hisoblash soddalashadi: X = n mmol/dm3. 2 bosqich - topilgan yo’qotsa bo’ladigan qattiqlikning qiymatiga muvofiq koagulyantning tahminiy dozasini jadval bo’yicha aniqlanadi: Yo’qotsa bo’ladigan qattiqlik, mmol /dm3 200 ml suv uchun 1 % li Al(SO3)2 ning miqdori 1 l suvga qo’shiladigan quruq Al(SO3)2 ning miqdori 1 0,8 0,04 2 1,6 0,08 3 2,4 0,12 4 3,2 0,16 5 4,0 0,20 6 4,8 0,24 7 5,6 0,28 3 bosqich - uchta stakanga 200 ml dan tekshiriluvchi suv solinadi va 1 - chi stakanga jadval bo’yicha aniqlangan koagulyant dozasi solinadi, 2-chi stakanga - undan 1 ml kam, 3-chi stakanga 1-chi stakanga solingandan 1 ml ko’p miqdorda qo’shiladi. Aralashtiriladi va 10 daqiqaga qoldiriladi, so’ngra qaysi stakanda ipir- ipir hosil bo’lishi va cho’kishi tez ketsa, shu stakanga solingan koagulyant dozasini haqiqiy doza deb qabul qilinadi. Katta hajmlardagi suvlarni koagulyatsiya qilishda koagulyant dozasini 10% ga kamaytiriladi, chunki katta hajmlardagi suvda koagulyatsiya jarayoni tez ketadi. Suvni zararsizlantirish fizikaviy (qaynatish, ultrabinafsha nurlar bilan ishlov berish) va kimyoviy (xlorlash va ozonlash) usullar bilan o’tkaziladi. Xlorlash usuli eng ko’p qo’llanadigan usul hisoblanadi, chunki yetarlicha samarali va arzonroq usuldir. Suvni xlorlash bir nechta usullarda olib borilishi mumkin. Agar epidemiologik vaziyat xotirjam va suvning hamma ko’rsatkichlari yaxshi bo’lsa, normal dozadagi xlor bilan xlorlash usulidan foydalaniladi (1 litr uchun 4-5 mg faol xlor). Epidemiologik vaziyat nomuvofiq bo’lsa, giperxlorlash usulini qo’llash mumkin (xlor dozasi - 10-20 ml /l gacha), ammo bunda zararsizlantirilgan suvni dexlorlashga to’g’ri keladi, chunki suvdagi qoldiq xlor miqdori me’yordan ortiq bo’ladi. Ilmiybaza.uz bu yerda: n - titrlash uchun ketgan xlorid kislotaning ml. dagi miqdori; K - xlorid kislotaning titriga to’g’rilash koeffitsienti; 0,1 -xlorid kislotaning normalligi; 1000 - natijani litrda ifodalash; V - tekshirish uchun olingan suv miqdori. Agar K = 1 bo’lsa, hisoblash soddalashadi: X = n mmol/dm3. 2 bosqich - topilgan yo’qotsa bo’ladigan qattiqlikning qiymatiga muvofiq koagulyantning tahminiy dozasini jadval bo’yicha aniqlanadi: Yo’qotsa bo’ladigan qattiqlik, mmol /dm3 200 ml suv uchun 1 % li Al(SO3)2 ning miqdori 1 l suvga qo’shiladigan quruq Al(SO3)2 ning miqdori 1 0,8 0,04 2 1,6 0,08 3 2,4 0,12 4 3,2 0,16 5 4,0 0,20 6 4,8 0,24 7 5,6 0,28 3 bosqich - uchta stakanga 200 ml dan tekshiriluvchi suv solinadi va 1 - chi stakanga jadval bo’yicha aniqlangan koagulyant dozasi solinadi, 2-chi stakanga - undan 1 ml kam, 3-chi stakanga 1-chi stakanga solingandan 1 ml ko’p miqdorda qo’shiladi. Aralashtiriladi va 10 daqiqaga qoldiriladi, so’ngra qaysi stakanda ipir- ipir hosil bo’lishi va cho’kishi tez ketsa, shu stakanga solingan koagulyant dozasini haqiqiy doza deb qabul qilinadi. Katta hajmlardagi suvlarni koagulyatsiya qilishda koagulyant dozasini 10% ga kamaytiriladi, chunki katta hajmlardagi suvda koagulyatsiya jarayoni tez ketadi. Suvni zararsizlantirish fizikaviy (qaynatish, ultrabinafsha nurlar bilan ishlov berish) va kimyoviy (xlorlash va ozonlash) usullar bilan o’tkaziladi. Xlorlash usuli eng ko’p qo’llanadigan usul hisoblanadi, chunki yetarlicha samarali va arzonroq usuldir. Suvni xlorlash bir nechta usullarda olib borilishi mumkin. Agar epidemiologik vaziyat xotirjam va suvning hamma ko’rsatkichlari yaxshi bo’lsa, normal dozadagi xlor bilan xlorlash usulidan foydalaniladi (1 litr uchun 4-5 mg faol xlor). Epidemiologik vaziyat nomuvofiq bo’lsa, giperxlorlash usulini qo’llash mumkin (xlor dozasi - 10-20 ml /l gacha), ammo bunda zararsizlantirilgan suvni dexlorlashga to’g’ri keladi, chunki suvdagi qoldiq xlor miqdori me’yordan ortiq bo’ladi.
Ilmiybaza.uz Suvni xlorlash ko’pincha suvga xlorli ohakning 1% li tiniqlashtirilgan eritmasini solish orqali bajariladi; bunda xlorning dozasi tajriba orqali xlorli ohakning faolligiga qarab, ya’ni xlorli ohak tarkibidagi faol xlorning % lardagi miqdori bo’yicha aniqlanadi. Yilning sovuq fasllarida xlorning suv bilan bo’ladigan kontakti 1 soatdan kam bo’lmasligi kerak, issiq paytda esa - 30 daqiqadan kam bo’lmasligi lozim. Xlorning suv bilan kontaktda bo’lganidan so’ng, suv tarkibida ma’lum miqdorda qoldiq xlor qolishi kerak va u suvning zararsizlantirilganligini baholovchi muhim ko’rsatkich hisoblanadi. Xlorning suv bilan kontaktda bo’lganidan so’ng qoladigan xlor miqdorining qiymati Davlat Standarti 950-2011 ga muvofiq 0,3 - 0,5 mg/l atrofida bo’lishi kerak. Suvning zararsizlantirilganlik sifatini tahminiy hidi bo’yicha aniqlanishi mumkin, ya’ni 0,3-0,5 mg/l qoldiq xlor suvga yengil xlor hidini beradi (2 ball). Eng ob’yektiv ko’rsatkich bo’lib, qoldiq xlorning miqdori kimyoviy usulda aniqlash hisoblanadi: 100 ml tekshiriluvchi suvga + 10 ml bufer eritma (rN 4,6) + 5 ml 10% li KI + 1 ml. ! %-li kraxmal eritmasi qo’shiladi. So’ngra 0,005 n natriy giposulfiti eritmasi bilan eritmaning rangi yo’qolguncha titrlanadi. Qoldiq xlorning miqdorini (X) formula bo’yicha hisoblab topiladi: X = (n x K x 0,177 x 1000) : V mg/l, bu yerda n - titrlash uchun sarflangan giposulfitning ml dagi miqdori K - giposulfit natriyning titriga to’g’rilash koeffitsienti 0,177 - 1 ml 0,005 n giposulfitga muvofiq keladigan faol xlor miqdori V - tekshirish uchun olingan suvning hajmi. K = 1 bo’lganda va tekshirish uchun olingan suvning miqdori 100 ml bo’lganda formula soddalashadi: X = n x 0,177 mg/l Suvni ozonlash. 1901 yilda Rossiyada vodoprovodchilar s'yеzdi bo'lib o'tdi. Bunda ozondan suvni zararsizlantirish maqsadida foydalanish masalasi ko'rib chiqildi. 1905-1906 yillarda G.B.Xlopin va K.Е.Dobrovolskiylar tomonidan Nеva suvlarini ozonlash bo'yicha tajriba o'tkazildi. 1911 yilda Pеtеrburg shahrida tarqalgan vabo еpidеmiyasidan so'ng ozon filtrli vodoprovod stansiyasi qurildi. Stansiya sutkasiga 24 000 m3 suvni filtrlab chiqaradi. Bir yil o'tgach N.F.Gamalеya ozonli vodoprovod to'g'risida katta maqola yozdi. Ammo, arzon va kеng ko'lamda ishlatish mumkinligi tufayli ozon o'rniga yana xlordan foydalana boshlandi. Ozon (O3) yoqimsiz hidli, suvda juda yaxshi еriydigan havorang gaz. 00C li 760 mm simob ustuniga tеng 1 litr suvda 980 mg ozon еriydi. Ilmiybaza.uz Suvni xlorlash ko’pincha suvga xlorli ohakning 1% li tiniqlashtirilgan eritmasini solish orqali bajariladi; bunda xlorning dozasi tajriba orqali xlorli ohakning faolligiga qarab, ya’ni xlorli ohak tarkibidagi faol xlorning % lardagi miqdori bo’yicha aniqlanadi. Yilning sovuq fasllarida xlorning suv bilan bo’ladigan kontakti 1 soatdan kam bo’lmasligi kerak, issiq paytda esa - 30 daqiqadan kam bo’lmasligi lozim. Xlorning suv bilan kontaktda bo’lganidan so’ng, suv tarkibida ma’lum miqdorda qoldiq xlor qolishi kerak va u suvning zararsizlantirilganligini baholovchi muhim ko’rsatkich hisoblanadi. Xlorning suv bilan kontaktda bo’lganidan so’ng qoladigan xlor miqdorining qiymati Davlat Standarti 950-2011 ga muvofiq 0,3 - 0,5 mg/l atrofida bo’lishi kerak. Suvning zararsizlantirilganlik sifatini tahminiy hidi bo’yicha aniqlanishi mumkin, ya’ni 0,3-0,5 mg/l qoldiq xlor suvga yengil xlor hidini beradi (2 ball). Eng ob’yektiv ko’rsatkich bo’lib, qoldiq xlorning miqdori kimyoviy usulda aniqlash hisoblanadi: 100 ml tekshiriluvchi suvga + 10 ml bufer eritma (rN 4,6) + 5 ml 10% li KI + 1 ml. ! %-li kraxmal eritmasi qo’shiladi. So’ngra 0,005 n natriy giposulfiti eritmasi bilan eritmaning rangi yo’qolguncha titrlanadi. Qoldiq xlorning miqdorini (X) formula bo’yicha hisoblab topiladi: X = (n x K x 0,177 x 1000) : V mg/l, bu yerda n - titrlash uchun sarflangan giposulfitning ml dagi miqdori K - giposulfit natriyning titriga to’g’rilash koeffitsienti 0,177 - 1 ml 0,005 n giposulfitga muvofiq keladigan faol xlor miqdori V - tekshirish uchun olingan suvning hajmi. K = 1 bo’lganda va tekshirish uchun olingan suvning miqdori 100 ml bo’lganda formula soddalashadi: X = n x 0,177 mg/l Suvni ozonlash. 1901 yilda Rossiyada vodoprovodchilar s'yеzdi bo'lib o'tdi. Bunda ozondan suvni zararsizlantirish maqsadida foydalanish masalasi ko'rib chiqildi. 1905-1906 yillarda G.B.Xlopin va K.Е.Dobrovolskiylar tomonidan Nеva suvlarini ozonlash bo'yicha tajriba o'tkazildi. 1911 yilda Pеtеrburg shahrida tarqalgan vabo еpidеmiyasidan so'ng ozon filtrli vodoprovod stansiyasi qurildi. Stansiya sutkasiga 24 000 m3 suvni filtrlab chiqaradi. Bir yil o'tgach N.F.Gamalеya ozonli vodoprovod to'g'risida katta maqola yozdi. Ammo, arzon va kеng ko'lamda ishlatish mumkinligi tufayli ozon o'rniga yana xlordan foydalana boshlandi. Ozon (O3) yoqimsiz hidli, suvda juda yaxshi еriydigan havorang gaz. 00C li 760 mm simob ustuniga tеng 1 litr suvda 980 mg ozon еriydi.
Ilmiybaza.uz Ozon o'tkir oksidlovchi modda bo'lib, baktеritsid xususiyati juda yuqori. Ozon mikroblarning protoplazmasiga kuchli ta'sir ko'rsatadi, har qanday organik moddalar bilan rеaksiyaga kirishib ularni parchalaydi. Kеyingi yillarda ozonga bo'lgan qiziqish rivojlangan mamlakatlarda kuchayib bormoqda. Hozir Amеrika Qo'shma Shtatlari va Fransiyaning еng katta vodoprovod inshootlarida ozondan suvni zararsizlantirish maqsadlarida foydalanilmoqda. moskva, Kiyеv, Yaroslavl, Chеlyabinsk va boshqa shaharlarda ham ozonli vodoprovodlar mavjud. Ozon molеkulasi suv tarkibida oraliq moddalarga parchalanadi-ya'ni erkin radikallar H2O, OH hosil qiladi. Oksigеn mоlеkulasi va erkin radikallar kuchli oksidlovchi bo'lgani uchun mikroorganizmlarga baktеritsid ta'sir ko'rsatadi. Ozon faqat baktеritsid xususiyatga еga bo'lib qolmay, balki suvning organolеptik xususiyatini yaxshilashga ham yordam bеradi. 1. Ozon oz vaqt ichida suvni ishonchli darajada zararsiz holatga kеltiradi. 2. O'zicha suvdagi moddalar bilan aralashmaydi va hech qanday maza yoki hid bеrmaydi. 3. Suvni zararsizlantirishdan tashqari, uni rangsizlantiradi ham. 4. Suvni ozonlashga uning pHi, tеmpеraturasi va boshqa xususiyatlari halaqit bеrmaydi. 5. Ozonni vodoprovod inshootlarining o'zida ishlab chiqarish mumkin. Ozonning afzalligi shunda-ki, u suvda hech qanday birikma hosil qilmaydi, suvning organolеptik xususiyatlarini yaxshilaydi. Lyambliya, dizеntеriya amyobasini nobud qiladi. Ozonlash usulining kamchiligi shuki, bunda еlеktr quvvati sarflanadi. Еlеktr quvvati еsa iqtisodiy jihatdan qimmatga tushadi. Suvni ultrabinafsha nurlar bilan dеzinfеksiya qilish- suvni baktеriyalardan ozod qilishning yana bir usuli hisoblanadi. Ultrabinafsha nurlar mikroorganizmlarga baktеritsid ta'sir qiladi. Bunda mikrooorganizmlardagi hujayra protoplazmasining parchalanishi mikrob hujayrasida moddalar almashinuvi jarayonlarini buzilishiga olib kеladi. Bunda ultrabinafsha nurlarning ta'sir qiluvchi faol to'lqin uzunligi 205- 200 nm ga tеng bo'ladi. Bu usul bilan suvni juda tеz zararsiz holatga kеltirish mumkin. Ilmiybaza.uz Ozon o'tkir oksidlovchi modda bo'lib, baktеritsid xususiyati juda yuqori. Ozon mikroblarning protoplazmasiga kuchli ta'sir ko'rsatadi, har qanday organik moddalar bilan rеaksiyaga kirishib ularni parchalaydi. Kеyingi yillarda ozonga bo'lgan qiziqish rivojlangan mamlakatlarda kuchayib bormoqda. Hozir Amеrika Qo'shma Shtatlari va Fransiyaning еng katta vodoprovod inshootlarida ozondan suvni zararsizlantirish maqsadlarida foydalanilmoqda. moskva, Kiyеv, Yaroslavl, Chеlyabinsk va boshqa shaharlarda ham ozonli vodoprovodlar mavjud. Ozon molеkulasi suv tarkibida oraliq moddalarga parchalanadi-ya'ni erkin radikallar H2O, OH hosil qiladi. Oksigеn mоlеkulasi va erkin radikallar kuchli oksidlovchi bo'lgani uchun mikroorganizmlarga baktеritsid ta'sir ko'rsatadi. Ozon faqat baktеritsid xususiyatga еga bo'lib qolmay, balki suvning organolеptik xususiyatini yaxshilashga ham yordam bеradi. 1. Ozon oz vaqt ichida suvni ishonchli darajada zararsiz holatga kеltiradi. 2. O'zicha suvdagi moddalar bilan aralashmaydi va hech qanday maza yoki hid bеrmaydi. 3. Suvni zararsizlantirishdan tashqari, uni rangsizlantiradi ham. 4. Suvni ozonlashga uning pHi, tеmpеraturasi va boshqa xususiyatlari halaqit bеrmaydi. 5. Ozonni vodoprovod inshootlarining o'zida ishlab chiqarish mumkin. Ozonning afzalligi shunda-ki, u suvda hech qanday birikma hosil qilmaydi, suvning organolеptik xususiyatlarini yaxshilaydi. Lyambliya, dizеntеriya amyobasini nobud qiladi. Ozonlash usulining kamchiligi shuki, bunda еlеktr quvvati sarflanadi. Еlеktr quvvati еsa iqtisodiy jihatdan qimmatga tushadi. Suvni ultrabinafsha nurlar bilan dеzinfеksiya qilish- suvni baktеriyalardan ozod qilishning yana bir usuli hisoblanadi. Ultrabinafsha nurlar mikroorganizmlarga baktеritsid ta'sir qiladi. Bunda mikrooorganizmlardagi hujayra protoplazmasining parchalanishi mikrob hujayrasida moddalar almashinuvi jarayonlarini buzilishiga olib kеladi. Bunda ultrabinafsha nurlarning ta'sir qiluvchi faol to'lqin uzunligi 205- 200 nm ga tеng bo'ladi. Bu usul bilan suvni juda tеz zararsiz holatga kеltirish mumkin.
Ilmiybaza.uz Bu usulning kamchiligi suvning zararsizlantirilganligini aniqlash qiyinligi hisoblanadi. Bu usul tеxnik asbob-uskunalardan nihoyatda ustalik bilan foydalanishni talab qiladi. Nurlanish normasi va vaqtini bilish uchun har kuni baktеriologik nazorat uyushtirish zarur bo'ladi. Suv nihoyatda tiniq va kolloid moddalardan holi bo'lgandagina maqsadga еrishish mumkin. Shuning uchun ultrabinafsha nurlar bilan faqatgina yеr osti havzalaridan olinadigan suvni zararsizlantirish mumkin. Qo’shimcha usullar. Ayrim hollarda suvga qo’shimcha usullar bilan ham ishlov berishga to’g’ri keladi. Ichimlik suvining sifatini yaxshilashdagi maxsus usullari quyidagilar hisoblanadi: -yumshatish - (suvning qattiqligini pasaytirish); -chuchuklashtirish (xloridlar va sulfatlardan holi qilish); -dezaktivatsiya (radioaktiv moddalardan holi qilish); -temirsizlantirish; -dezodoratsiyalash (qo’shimcha hidlarni yo’qotish); -deftorlash; -ftorlash. Suvdagi temir elementini chiqarib tashlash- temir elementi 0,3 mg dan ortib ketsa, uni me’yorga keltirish kerak bo’ladi. Buning uchun suv tindirilgach, filtrdan o’tkaziladi yoki oldin aeratsiyalab, so’ngra bir yoki ikki pog’onali filtrlash yo’li bilan tozalanadi. Reagent usuli aeratsiya usuli bilan olib boriladi. Avval oksidlanuvchi moddalar yoki ohak ishlatilib, so’ngra yupqa qavatli filtrdan o’tkaziladigan suvni temirsizlantirish mumkin. Ilmiybaza.uz Bu usulning kamchiligi suvning zararsizlantirilganligini aniqlash qiyinligi hisoblanadi. Bu usul tеxnik asbob-uskunalardan nihoyatda ustalik bilan foydalanishni talab qiladi. Nurlanish normasi va vaqtini bilish uchun har kuni baktеriologik nazorat uyushtirish zarur bo'ladi. Suv nihoyatda tiniq va kolloid moddalardan holi bo'lgandagina maqsadga еrishish mumkin. Shuning uchun ultrabinafsha nurlar bilan faqatgina yеr osti havzalaridan olinadigan suvni zararsizlantirish mumkin. Qo’shimcha usullar. Ayrim hollarda suvga qo’shimcha usullar bilan ham ishlov berishga to’g’ri keladi. Ichimlik suvining sifatini yaxshilashdagi maxsus usullari quyidagilar hisoblanadi: -yumshatish - (suvning qattiqligini pasaytirish); -chuchuklashtirish (xloridlar va sulfatlardan holi qilish); -dezaktivatsiya (radioaktiv moddalardan holi qilish); -temirsizlantirish; -dezodoratsiyalash (qo’shimcha hidlarni yo’qotish); -deftorlash; -ftorlash. Suvdagi temir elementini chiqarib tashlash- temir elementi 0,3 mg dan ortib ketsa, uni me’yorga keltirish kerak bo’ladi. Buning uchun suv tindirilgach, filtrdan o’tkaziladi yoki oldin aeratsiyalab, so’ngra bir yoki ikki pog’onali filtrlash yo’li bilan tozalanadi. Reagent usuli aeratsiya usuli bilan olib boriladi. Avval oksidlanuvchi moddalar yoki ohak ishlatilib, so’ngra yupqa qavatli filtrdan o’tkaziladigan suvni temirsizlantirish mumkin.