DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH (Slayd)

Yuklangan vaqt

2024-03-11

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

5,1 MB


MAVZU: DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH  Reja:  1.Matn nima va uning qanday turlari bor?  2.Matn lingvistika fanining paydo bo‘lishi.  3.Matn -jahon tilshunos olimlari nigohida. MAVZU: DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH  Reja:  1.Matn nima va uning qanday turlari bor?  2.Matn lingvistika fanining paydo bo‘lishi.  3.Matn -jahon tilshunos olimlari nigohida.
 Matn, matn lingvistikasi, fonema, morfema, leksema, gap, matn, og‘zaki matn,yozma matn,minimal matn, maksimal matn, mikromatn, makromatn,turg‘un strukturali matnlar, erkin strukturali matnlar, rasmiy matn, hikoyali matn, didaktik matn,tasviriy matn,izohli matn.  Matn, matn lingvistikasi, fonema, morfema, leksema, gap, matn, og‘zaki matn,yozma matn,minimal matn, maksimal matn, mikromatn, makromatn,turg‘un strukturali matnlar, erkin strukturali matnlar, rasmiy matn, hikoyali matn, didaktik matn,tasviriy matn,izohli matn.
MATN HAQIDA TUSHUNCHA  Matn- gapdan ko‘ra yirik hajmli aloqa vositasi,nutqiy faoliyat mahsuli,muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan nutq ko‘rinishidir.  Tilshunos N.Turniyozov “matn bir so‘z bilan,bir nechta so‘z bilan,bir necha gap bilan,bir necha abzas bilan va bir necha bob bilan ifodalanishi ham mumkin”ligini ham aytadi. Lekin olim shuni ham ta‘kidlaydiki,”matn lingvistikasi muammolarini bir so‘zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o‘rganish maqsadga muvofiq emas.Chunki bunday matnlarga tayanib,til sistemasi unsurlarining nutqqa ko‘chirilishiga oid masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo‘lmaydi” deydi. MATN HAQIDA TUSHUNCHA  Matn- gapdan ko‘ra yirik hajmli aloqa vositasi,nutqiy faoliyat mahsuli,muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan nutq ko‘rinishidir.  Tilshunos N.Turniyozov “matn bir so‘z bilan,bir nechta so‘z bilan,bir necha gap bilan,bir necha abzas bilan va bir necha bob bilan ifodalanishi ham mumkin”ligini ham aytadi. Lekin olim shuni ham ta‘kidlaydiki,”matn lingvistikasi muammolarini bir so‘zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o‘rganish maqsadga muvofiq emas.Chunki bunday matnlarga tayanib,til sistemasi unsurlarining nutqqa ko‘chirilishiga oid masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo‘lmaydi” deydi.
Og‘zaki matn Matn turlari Makromatn Mikromatn Erkin strukturali matnlar Turg‘un strukturali matnlar Yozma matn Rasmiy matn Og‘zaki matn Matn turlari Makromatn Mikromatn Erkin strukturali matnlar Turg‘un strukturali matnlar Yozma matn Rasmiy matn
 Og‘zaki matn-bizning kommunikativ talaffuzimiz natijasida vujudga keladigan matn.  Yozma matn-barcha yozilgan manbalar. Shu jumladan kitoblar,darsliklar va h.  Mikromatn-kichik hajmga ega bo‘lgan matn.  Makromatn- katta hajmga ega bo‘lgan matn.  Turg‘un strukturali matnlar- rasmiy matnlar hisoblanib ularga: ma‘lumotnoma, dalolatnoma,qaror,buyruq,farmon,tavsifnoma, annotatsiya va b.  Erkin strukturali matnlar-hikoya,muhokama matni,ilmiy matnlar (tezis,maqola,ma‘ruza,taqrizlar).  Badiiy matn-nasriy va nazmiy asarlar.  Og‘zaki matn-bizning kommunikativ talaffuzimiz natijasida vujudga keladigan matn.  Yozma matn-barcha yozilgan manbalar. Shu jumladan kitoblar,darsliklar va h.  Mikromatn-kichik hajmga ega bo‘lgan matn.  Makromatn- katta hajmga ega bo‘lgan matn.  Turg‘un strukturali matnlar- rasmiy matnlar hisoblanib ularga: ma‘lumotnoma, dalolatnoma,qaror,buyruq,farmon,tavsifnoma, annotatsiya va b.  Erkin strukturali matnlar-hikoya,muhokama matni,ilmiy matnlar (tezis,maqola,ma‘ruza,taqrizlar).  Badiiy matn-nasriy va nazmiy asarlar.
DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATN MUAMMOSI  Matn lingvistikasi fanining paydo bo‘lishi,dunyo tilshunosligida matn kategoriyasining o‘rganilishi,shakllanish bosqichlari haqida juda ko’plab qarashlar shakllangan. Albatta bu qarashlar natijasida matn muaammosi va unga bo‘lgan fikrlar ziddiyati vujudga kela boshladi. Tilshunos olimlarimiz tomonidan XX asrning o‘rtalariga kelib bu sohaga bag‘ishlangan tadqiqotlar paydo bo‘la boshladi. Har doimgidek bu sohada ilmiy ishlar,lingvistik tahlil qilishda nimadan boshlamoq kerak degan maqsadlar shakllandi. DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATN MUAMMOSI  Matn lingvistikasi fanining paydo bo‘lishi,dunyo tilshunosligida matn kategoriyasining o‘rganilishi,shakllanish bosqichlari haqida juda ko’plab qarashlar shakllangan. Albatta bu qarashlar natijasida matn muaammosi va unga bo‘lgan fikrlar ziddiyati vujudga kela boshladi. Tilshunos olimlarimiz tomonidan XX asrning o‘rtalariga kelib bu sohaga bag‘ishlangan tadqiqotlar paydo bo‘la boshladi. Har doimgidek bu sohada ilmiy ishlar,lingvistik tahlil qilishda nimadan boshlamoq kerak degan maqsadlar shakllandi.
JAHON TILSHUNOS OLIMLARI  V.Matezius, F.Danesh, V.Dressler, P.Hartman, I.Kovtunova, I.Galperin, K.Gauzenblas, N.Pospelov, T.Silman, N.Shvedova, K.Solganik, L.Loseva, O.Moskalskaya, K.Kojevnikova, M.V.Lyapon, V.G.Gak va b.  O‘tgan asrning 60-yillariga qadar gap sintaksisida lingvistik tahlilning eng yuqori pog’onasi, deb hisoblanar, lingvistik tadqiqotlar gap tahlili bilan tugatilar edi.Bir necha gaplarning mazmuniy va struktur yaxlitligidan tashkil topgan matn esa ilmiy tahlilga tortilmas edi. JAHON TILSHUNOS OLIMLARI  V.Matezius, F.Danesh, V.Dressler, P.Hartman, I.Kovtunova, I.Galperin, K.Gauzenblas, N.Pospelov, T.Silman, N.Shvedova, K.Solganik, L.Loseva, O.Moskalskaya, K.Kojevnikova, M.V.Lyapon, V.G.Gak va b.  O‘tgan asrning 60-yillariga qadar gap sintaksisida lingvistik tahlilning eng yuqori pog’onasi, deb hisoblanar, lingvistik tadqiqotlar gap tahlili bilan tugatilar edi.Bir necha gaplarning mazmuniy va struktur yaxlitligidan tashkil topgan matn esa ilmiy tahlilga tortilmas edi.
I.R.Galperinning fikricha,matn yozma nutq mahsulidir,og‘zaki nutq esa turli qaytariqlarni,uzun-yuluq gaplarni ham o‘z ichiga oladi va uni tekshiruv obyekti bola oladigan matn deb e‘tirof etish maqsadga muvofiq emas. I.R.Galperinning fikricha,matn yozma nutq mahsulidir,og‘zaki nutq esa turli qaytariqlarni,uzun-yuluq gaplarni ham o‘z ichiga oladi va uni tekshiruv obyekti bola oladigan matn deb e‘tirof etish maqsadga muvofiq emas.
K.Gauzenblas matnni ham nutqiy faoliyat sifatida,ham nutqiy faoliyat mahsuli sifatida og‘zaki nutqiy jarayon,deb talqin qilinadi. K.Gauzenblas matnni ham nutqiy faoliyat sifatida,ham nutqiy faoliyat mahsuli sifatida og‘zaki nutqiy jarayon,deb talqin qilinadi.
Chex tilshunosi K.Kojenikova matnni mazmuniy jihatdan tugallangan eng yuqori ideal kommunikativ birlik sifatida tushunadi.Shuning uchun matnning gap, murakkab sintaktik qurilma,abzas, bob singari birliklar munosabatidan tashkil topgan nutq yoki til birligi tarzida izohlanishi maqsadga muvofiqligini alohida ta‘kidlaydi. Chex tilshunosi K.Kojenikova matnni mazmuniy jihatdan tugallangan eng yuqori ideal kommunikativ birlik sifatida tushunadi.Shuning uchun matnning gap, murakkab sintaktik qurilma,abzas, bob singari birliklar munosabatidan tashkil topgan nutq yoki til birligi tarzida izohlanishi maqsadga muvofiqligini alohida ta‘kidlaydi.
Gullar haqida (Matn)  Yer yuzi shunday bir mo’jizaki,unda biz uchun ma‘lum va noma‘lum sir-sinoatlar juda bisyor. Uning ajoyibotlari ichida o‘zining go‘zalligi orqali hammani xushnud etuvchi gullar alohida ahamiyatga ega.Dunyoda gullarning 1000 dan ortiq turlari mavjud bo‘lib,ular gullashi,qanday o‘stirilishi haqida juda ko‘plab ma‘lumotlar bor. Bizni yurtimizda asosan, lola, atirgul, binafsha, chinnigul va boshqa turlari o‘stiriladi. Ular orasida oq, sariq,qizil, pushti, ranlari juda mashhur. Gullar haqida (Matn)  Yer yuzi shunday bir mo’jizaki,unda biz uchun ma‘lum va noma‘lum sir-sinoatlar juda bisyor. Uning ajoyibotlari ichida o‘zining go‘zalligi orqali hammani xushnud etuvchi gullar alohida ahamiyatga ega.Dunyoda gullarning 1000 dan ortiq turlari mavjud bo‘lib,ular gullashi,qanday o‘stirilishi haqida juda ko‘plab ma‘lumotlar bor. Bizni yurtimizda asosan, lola, atirgul, binafsha, chinnigul va boshqa turlari o‘stiriladi. Ular orasida oq, sariq,qizil, pushti, ranlari juda mashhur.