DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH (Slayd)
Yuklangan vaqt
2024-03-11
Yuklab olishlar soni
4
Sahifalar soni
18
Faytl hajmi
5,1 MB
MAVZU: DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING
O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH
Reja:
1.Matn nima va uning qanday turlari bor?
2.Matn lingvistika fanining paydo bo‘lishi.
3.Matn -jahon tilshunos olimlari nigohida.
Matn, matn lingvistikasi, fonema, morfema, leksema,
gap, matn, og‘zaki matn,yozma matn,minimal matn, maksimal
matn, mikromatn, makromatn,turg‘un strukturali matnlar, erkin
strukturali matnlar, rasmiy matn, hikoyali matn, didaktik
matn,tasviriy matn,izohli matn.
MATN HAQIDA TUSHUNCHA
Matn- gapdan ko‘ra yirik hajmli aloqa vositasi,nutqiy
faoliyat mahsuli,muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan
nutq ko‘rinishidir.
Tilshunos N.Turniyozov “matn bir so‘z bilan,bir nechta
so‘z bilan,bir necha gap bilan,bir necha abzas bilan va bir
necha bob bilan ifodalanishi ham mumkin”ligini ham aytadi.
Lekin olim shuni ham ta‘kidlaydiki,”matn lingvistikasi
muammolarini bir so‘zli, birikma yoki biror sodda gap bilan
ifodalangan matnlar asosida o‘rganish maqsadga muvofiq
emas.Chunki bunday matnlarga tayanib,til sistemasi
unsurlarining nutqqa ko‘chirilishiga oid masalalar tavsifini
mukammal holatda berib bo‘lmaydi” deydi.
Og‘zaki
matn
Matn
turlari
Makromatn
Mikromatn
Erkin
strukturali
matnlar
Turg‘un
strukturali
matnlar
Yozma
matn
Rasmiy
matn
Og‘zaki matn-bizning kommunikativ talaffuzimiz
natijasida vujudga keladigan matn.
Yozma matn-barcha yozilgan manbalar. Shu
jumladan kitoblar,darsliklar va h.
Mikromatn-kichik hajmga ega bo‘lgan matn.
Makromatn- katta hajmga ega bo‘lgan matn.
Turg‘un strukturali matnlar- rasmiy matnlar
hisoblanib ularga: ma‘lumotnoma,
dalolatnoma,qaror,buyruq,farmon,tavsifnoma,
annotatsiya va b.
Erkin strukturali matnlar-hikoya,muhokama
matni,ilmiy matnlar
(tezis,maqola,ma‘ruza,taqrizlar).
Badiiy matn-nasriy va nazmiy asarlar.
DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATN
MUAMMOSI
Matn lingvistikasi fanining paydo bo‘lishi,dunyo
tilshunosligida matn kategoriyasining
o‘rganilishi,shakllanish bosqichlari haqida juda
ko’plab qarashlar shakllangan. Albatta bu qarashlar
natijasida matn muaammosi va unga bo‘lgan fikrlar
ziddiyati vujudga kela boshladi. Tilshunos
olimlarimiz tomonidan XX asrning o‘rtalariga kelib
bu sohaga bag‘ishlangan tadqiqotlar paydo bo‘la
boshladi. Har doimgidek bu sohada ilmiy
ishlar,lingvistik tahlil qilishda nimadan boshlamoq
kerak degan maqsadlar shakllandi.
JAHON TILSHUNOS OLIMLARI
V.Matezius, F.Danesh, V.Dressler, P.Hartman, I.Kovtunova,
I.Galperin, K.Gauzenblas, N.Pospelov, T.Silman, N.Shvedova,
K.Solganik, L.Loseva, O.Moskalskaya, K.Kojevnikova,
M.V.Lyapon, V.G.Gak va b.
O‘tgan asrning 60-yillariga qadar gap sintaksisida lingvistik
tahlilning eng yuqori pog’onasi, deb hisoblanar, lingvistik
tadqiqotlar gap tahlili bilan tugatilar edi.Bir necha gaplarning
mazmuniy va struktur yaxlitligidan tashkil topgan matn esa
ilmiy tahlilga tortilmas edi.
I.R.Galperinning fikricha,matn
yozma nutq mahsulidir,og‘zaki
nutq esa turli
qaytariqlarni,uzun-yuluq
gaplarni ham o‘z ichiga oladi va
uni tekshiruv obyekti bola
oladigan matn deb e‘tirof etish
maqsadga muvofiq emas.
K.Gauzenblas matnni
ham nutqiy faoliyat
sifatida,ham nutqiy
faoliyat mahsuli sifatida
og‘zaki nutqiy
jarayon,deb talqin
qilinadi.
Chex tilshunosi
K.Kojenikova matnni
mazmuniy jihatdan
tugallangan eng yuqori
ideal kommunikativ birlik
sifatida tushunadi.Shuning
uchun matnning gap,
murakkab sintaktik
qurilma,abzas, bob singari
birliklar munosabatidan
tashkil topgan nutq yoki til
birligi tarzida izohlanishi
maqsadga muvofiqligini
alohida ta‘kidlaydi.
Gullar haqida (Matn)
Yer yuzi shunday bir mo’jizaki,unda biz uchun ma‘lum va
noma‘lum sir-sinoatlar juda bisyor. Uning ajoyibotlari
ichida o‘zining go‘zalligi orqali hammani xushnud etuvchi
gullar alohida ahamiyatga ega.Dunyoda gullarning 1000
dan ortiq turlari mavjud bo‘lib,ular gullashi,qanday
o‘stirilishi haqida juda ko‘plab ma‘lumotlar bor. Bizni
yurtimizda asosan, lola, atirgul, binafsha, chinnigul va
boshqa turlari o‘stiriladi. Ular orasida oq, sariq,qizil,
pushti, ranlari juda mashhur.
Yana bir chex tilshunosi Yan Korjenskiy matn talqinini
semantik va pragmatik komponent tushunchalari bilan
bog‘lab olib boradi.Bunda u semantik komponent birinchi
galda matn materialini uyushtiruvchi ma‘no bazasida
hamda uning voqelanishini ta‘minlovchi vositalardan
iborat,deb hisoblaydi. Olim semantik komponent
jumlasiga so‘zlovchini,ya‘ni inson omilini ham kiritadi.
Pragmatik komponent deganda esa,ma‘no ifodasi
sistemasida ahamiyat etuvchi turli xil munosabatlarni
tushunadi.
MATN UCHUN TO‘RT UNSUR
Nemis tilshunosi K.Y.Haydolf matnni kommunikativ
jarayondagi gaplarning ma’lum xabar berish uchun o‘zaro
bog‘lanishi tarzida talqin etadi va matn tarkibida
gaplarning tartib bilan o‘zaro bog‘lanib kelishida
quyidagilarni e‘tiborga olish kerak deb ta‘kidlaydi:
Fikr butunligi;
Leksik butunlik;
Kommunikativ butunlik;
Zamon va nuqtai nazar butunligi;
RUS OLIMI M.V.LYAPON
1. Matn bu jumlalarning o‘zaro munosabatidan kelib chiquvchi
xabardir. Matn tadqiqotchi uchun til hodisalarini o‘rganishda
birdan-bir manbadir.
2. Matn bu so‘zlovchining nutqiy qobilyatini ro‘yobga
chiqaruvchi vositadir.
3. Matn bu so‘zlovchining faol nutqiy faoliyat mahsulidir.
4. Matn bu til sistemasining kommunikativ jarayonda mihim
funksiya bajaruvchi eng yuqori pog‘onasidir.
Xulosa o‘rnida shularni aytishim mumkinki, matn
muammosi, matn talqini bu hozirgacha biz uchun
cheklanmagan tushuncha bo‘lib kelmoqda.
Matnning markazida insonning turishi bu unga
berilgan eng katta baho deb o‘ylayman ,chunki
inson bor ekan matn shakllanadi,yashaydi. Jahon
tilshunosligida ham matn muammolarini tadqiq
etishda salmoqli yutuqlarga erishildi.
Endigi vazifa ana shu yutuqlarni yanada
mustahkamlash, matn tilshunosligi muammolariga
doir monografik tadqiqotlarni kuchaytirish,
matnning turlari va ularning pragmatik
imkoniyatlari kabi masalalari keng miqyosda
tadqiq etishdan iboratdir.
MAVZU YUZASIDAN SAVOLLAR
1. Matn nima?
2. Matnshunoslik qanday soha?
3. Matnning qanday turlari bor?
4. Qachondan boshlab matn va uning tabiatini o’rganishga
bag’ishlangan tadqiqotlar paydo bo’la boshladi?
5. K.Kojenikova matn haqida qanday fikrlar bildiradi?
6.M.V.Lyaponning matn haqidagi mulohazalaridan gapirib
bering?
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YHATI
1. Yo‘ldoshev.M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili
asoslari.-T.: 2007.
2.Yo‘ldoshev.M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. -T.:
“Fan”,2010.
3. Qurbonova.M. Matn tilshunosligi. T.: 2012.
4. Internet materiallari.