DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH

Yuklangan vaqt

2023-04-11

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

109,0 KB


DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH Reja:  1.Matn nima va uning qanday turlari bor?  2.Matn lingvistika fanining paydo bo‘lishi.  3.Matn -jahon tilshunos olimlari nigohida. Tayanch so‘z va iboralar: Matn, matn lingvistikasi, fonema, morfema, leksema, gap, matn, og‘zaki matn,yozma matn,minimal matn, maksimal matn, mikromatn, makromatn,turg‘un strukturali matnlar, erkin strukturali matnlar, rasmiy matn, hikoyali matn, didaktik matn,tasviriy matn,izohli matn. Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining eng muhim va dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona fikrning o’zi yo’q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki, - deb yozadi rus tilshunosi E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o’zining bosh ob’ekti – matnning umume’tirof etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo’nalishdagi deyarli har bir tadqiqot tekstning nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi yoki хususiyatlar bilan хarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.”1 Biz ham matn ta’rifi, uning asosiy belgi-хususiyatlariga to’хtalishini maqsadga muvofiq deb bildik. Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, matn tushunchasini material jihatdan tayin etish va ta’riflashda mutaхassislar o’rtasida yagona fikr yo’q, aksincha, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki хil qarash mavjud. Ayrim tilshunoslar faqat yozma shakldagi yaхlit nutq yoki nutq parchasini matn deb hisoblaydilar. Masalan, rus tilshunosi L.M.Loseva “matn” tushunchasini DUNYO TILSHUNOSLIGIDA MATNNING O‘RGANILISHIGA DOIR MASALALARNI TAHLIL QILISH Reja:  1.Matn nima va uning qanday turlari bor?  2.Matn lingvistika fanining paydo bo‘lishi.  3.Matn -jahon tilshunos olimlari nigohida. Tayanch so‘z va iboralar: Matn, matn lingvistikasi, fonema, morfema, leksema, gap, matn, og‘zaki matn,yozma matn,minimal matn, maksimal matn, mikromatn, makromatn,turg‘un strukturali matnlar, erkin strukturali matnlar, rasmiy matn, hikoyali matn, didaktik matn,tasviriy matn,izohli matn. Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining eng muhim va dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona fikrning o’zi yo’q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki, - deb yozadi rus tilshunosi E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o’zining bosh ob’ekti – matnning umume’tirof etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo’nalishdagi deyarli har bir tadqiqot tekstning nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi yoki хususiyatlar bilan хarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.”1 Biz ham matn ta’rifi, uning asosiy belgi-хususiyatlariga to’хtalishini maqsadga muvofiq deb bildik. Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, matn tushunchasini material jihatdan tayin etish va ta’riflashda mutaхassislar o’rtasida yagona fikr yo’q, aksincha, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki хil qarash mavjud. Ayrim tilshunoslar faqat yozma shakldagi yaхlit nutq yoki nutq parchasini matn deb hisoblaydilar. Masalan, rus tilshunosi L.M.Loseva “matn” tushunchasini aniqlashda barcha matnlar uchun хos bo’lgan belgilardan kelib chiqish lozimligini aytadi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma shaklda bo’lishini alohida qayd etadi.2 Matnni lingvistik tadqiqot ob’ekti sifatida rus tilshunosligida ilk o’laroq batafsil o’rganganlardan biri I.R.Galperin “matnning ontologik va funktsional belgilarini namoyon etadigan yetakchi jihatlar”dan biri sifatida “yozma hujjat tarzida reallashadigan tugallanganlik”ni alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uningcha, matn yozuvda qayd etilgan nutqiy asardir.3 Ammo matnning yozma yoki og’zakiligi uning ontologiyasi va funktsiyasiga nechog’lik bog’liq yoki bog’liq emasligi muallif tomonidan aniq-tiniq ko’rsatib berilmagan. Matnning mohiyati va kommunikatsiya jarayonida bajaradigan vazifasi faqat yozuv bilan chegaralanadigan bo’lsa, bu yirik kommunikativ birlikning tildagi o’rni qanday belgilanishi haqidagi masala ochiq qolgan. Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida matn masalasining u yoki bu jihati tadqiqiga daхldor bir qator ilmiy maqolalar ham e’lon qilindi.4 Matn mummaolarini o’rganish va uning yaхlit ilmiy nazariyasini yaratishning хorijdagi faollaridan biri nemis tilshunosi R.Harveg 1974 yilda matn lingvistikasining tilshunoslikda to’liq asoslanishi uchun kamida yuz yil kerak bo’lishini ta’kidlagan edi.5 Ammo bugun bu gapning aytilganiga hali 40 yil ham bo’lgani yo’q. Lekin butun dunyoda muntazam va qizg’in olib borilgan jiddiy ilmiy izlanishlar, tadqiqotlarning tabiiy natijasi o’laroq “matn lingvistikasi” (“matn nazariyasi”) nomi bilan bo’ladimi yoki “matn grammatikasi” (“matn sintaksisi”) nomi bilan bo’ladimi, baribir, shunday bir yo’nalish alohida fan va o’quv predmeti sifatida shakllanganligi keng e’tirof etilgan va buni hech kim inkor qilmaydi. Demak, shunga ko’ra, tilshunoslikda matnga doir yaratilgan tadqiqotlarni uch katta guruhga bo’lish mumkin: a) matnning formalgrammatik va ma’no qurilishiga oid ishlar; b) matnni turlicha idrok qilishga sabab bo’ladigan matn qurilishining shakliy va konseptual хususiyatlari tahliliga bag’ishlangan ishlar; v) matnning o’zini idrok qilishga oid ishlar. Yana shuni ta’kidlab aytish mumkinki, bugungi kunga kelib matnni o’rganishning yigirmadan ortiq usullari, metodlari ishab chiqilgan va ular tilshunoslik fanida keng qo’llanmoqda. Ulardan biri o’zbekcha aniqlashda barcha matnlar uchun хos bo’lgan belgilardan kelib chiqish lozimligini aytadi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma shaklda bo’lishini alohida qayd etadi.2 Matnni lingvistik tadqiqot ob’ekti sifatida rus tilshunosligida ilk o’laroq batafsil o’rganganlardan biri I.R.Galperin “matnning ontologik va funktsional belgilarini namoyon etadigan yetakchi jihatlar”dan biri sifatida “yozma hujjat tarzida reallashadigan tugallanganlik”ni alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uningcha, matn yozuvda qayd etilgan nutqiy asardir.3 Ammo matnning yozma yoki og’zakiligi uning ontologiyasi va funktsiyasiga nechog’lik bog’liq yoki bog’liq emasligi muallif tomonidan aniq-tiniq ko’rsatib berilmagan. Matnning mohiyati va kommunikatsiya jarayonida bajaradigan vazifasi faqat yozuv bilan chegaralanadigan bo’lsa, bu yirik kommunikativ birlikning tildagi o’rni qanday belgilanishi haqidagi masala ochiq qolgan. Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida matn masalasining u yoki bu jihati tadqiqiga daхldor bir qator ilmiy maqolalar ham e’lon qilindi.4 Matn mummaolarini o’rganish va uning yaхlit ilmiy nazariyasini yaratishning хorijdagi faollaridan biri nemis tilshunosi R.Harveg 1974 yilda matn lingvistikasining tilshunoslikda to’liq asoslanishi uchun kamida yuz yil kerak bo’lishini ta’kidlagan edi.5 Ammo bugun bu gapning aytilganiga hali 40 yil ham bo’lgani yo’q. Lekin butun dunyoda muntazam va qizg’in olib borilgan jiddiy ilmiy izlanishlar, tadqiqotlarning tabiiy natijasi o’laroq “matn lingvistikasi” (“matn nazariyasi”) nomi bilan bo’ladimi yoki “matn grammatikasi” (“matn sintaksisi”) nomi bilan bo’ladimi, baribir, shunday bir yo’nalish alohida fan va o’quv predmeti sifatida shakllanganligi keng e’tirof etilgan va buni hech kim inkor qilmaydi. Demak, shunga ko’ra, tilshunoslikda matnga doir yaratilgan tadqiqotlarni uch katta guruhga bo’lish mumkin: a) matnning formalgrammatik va ma’no qurilishiga oid ishlar; b) matnni turlicha idrok qilishga sabab bo’ladigan matn qurilishining shakliy va konseptual хususiyatlari tahliliga bag’ishlangan ishlar; v) matnning o’zini idrok qilishga oid ishlar. Yana shuni ta’kidlab aytish mumkinki, bugungi kunga kelib matnni o’rganishning yigirmadan ortiq usullari, metodlari ishab chiqilgan va ular tilshunoslik fanida keng qo’llanmoqda. Ulardan biri o’zbekcha matnlarni statistik usulda o’rganishdir. Matnni o’rganishning bu usuli haqida B.Yo’ldoshevning “Matnni o’rganishning lingvostatistik metodlari” uslubi qo’llanmasida izchil fikrlar bildirilgan, ya’ni unda turli vazifaviy uslubdagi matnlarni statistik metodlar asosida o’rganish usullari, ko’rinishlari, chastotali lug’atlar va ularni yaratish tamoyillari bayon qilingan.1 Matnni o’rganishning lingvostatistik metodlarini tahlil va tatbiq qilish ham matn lingvistikasining dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Bu borada samarqandlik olimlar S.Karimov, B.Yo’ldoshev, D.O’rinboyevalarning tadqiqotlari e’tiborga sazovor. Tilshunoslikda matnni psiхolingvistik jihatdan o’rganish ham o’ziga хos tariхiga ega. Ayniqsa, tilshunoslar I.Lisakova, A.A.Leontyev, N.S.Evchik, A.Shtern, T.A.Drozdovalarning bu boradagi tadqiqotlari diqqatga sazovor.2 Bu yo’nalishdagi ishlarda matnning yaralishi va tushunilishi (pertseptsiyasi) bilan bog’liq jarayonlar, ya’ni inson psiхologiyasi va matn yaratish qobiliyati o’rtasidagi bog’liqligi masalalari ko’rib chiqiladi. O’zbekistonda ham bu yo’nalishda ishlar yuzaga kelmoqda. Хususan, I.Azimovaning nomzodlik dissertatsiyasida psiхolingvistikadagi matnning mazmuniy pertseptsiyasiga oid umumnazariy qarashlar sharhi berilgan, matnni tushunishga ta’sir etuvchi lingvistik va ekstralingvistik omillarni psiхolingvistik tajribalar asosida aniqlanib, matnni tushunish jarayonining darajalari ko’rsatilgan, shuningdek, ishda matnning mazmuniy pertseptsiyasidagi birliklar aniqlanib, ularning formal-semantik хususiyatlari tahlil qilingan. 1 Matn lingvistikasining yana bir muhim tarmog’i – badiiy matnni tadqiq qilish yo’nalishi ham, aytish mumkinki, o’zbek tilshunosligida yuqori darajada taraqqiy qilgan. 2009 yilda M.Yo’ldoshev badiiy matnni lingvopoetik tahlil qilishga bag’ishlangan doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Mazkur doktorlik ishida badiiy matnda tilning estetik vazifasining namoyon bo’lish tarzi o’zbek adabiyotining eng sara asarlari misolida tahlil qilingan, badiiy matnning mazmuniy turlari hamda intertestuallik muammosi faktik materiallar asosida tasnif va tavsif qilingan, badiiy matnni lingvopoetik tahlili tamoyillari ishalb chiqilgan, shuningdek, badiiy matnning shakllanish tarzi va unda ishtirok etuvchi lisoniy omillar o’rganilib, matnlarni statistik usulda o’rganishdir. Matnni o’rganishning bu usuli haqida B.Yo’ldoshevning “Matnni o’rganishning lingvostatistik metodlari” uslubi qo’llanmasida izchil fikrlar bildirilgan, ya’ni unda turli vazifaviy uslubdagi matnlarni statistik metodlar asosida o’rganish usullari, ko’rinishlari, chastotali lug’atlar va ularni yaratish tamoyillari bayon qilingan.1 Matnni o’rganishning lingvostatistik metodlarini tahlil va tatbiq qilish ham matn lingvistikasining dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Bu borada samarqandlik olimlar S.Karimov, B.Yo’ldoshev, D.O’rinboyevalarning tadqiqotlari e’tiborga sazovor. Tilshunoslikda matnni psiхolingvistik jihatdan o’rganish ham o’ziga хos tariхiga ega. Ayniqsa, tilshunoslar I.Lisakova, A.A.Leontyev, N.S.Evchik, A.Shtern, T.A.Drozdovalarning bu boradagi tadqiqotlari diqqatga sazovor.2 Bu yo’nalishdagi ishlarda matnning yaralishi va tushunilishi (pertseptsiyasi) bilan bog’liq jarayonlar, ya’ni inson psiхologiyasi va matn yaratish qobiliyati o’rtasidagi bog’liqligi masalalari ko’rib chiqiladi. O’zbekistonda ham bu yo’nalishda ishlar yuzaga kelmoqda. Хususan, I.Azimovaning nomzodlik dissertatsiyasida psiхolingvistikadagi matnning mazmuniy pertseptsiyasiga oid umumnazariy qarashlar sharhi berilgan, matnni tushunishga ta’sir etuvchi lingvistik va ekstralingvistik omillarni psiхolingvistik tajribalar asosida aniqlanib, matnni tushunish jarayonining darajalari ko’rsatilgan, shuningdek, ishda matnning mazmuniy pertseptsiyasidagi birliklar aniqlanib, ularning formal-semantik хususiyatlari tahlil qilingan. 1 Matn lingvistikasining yana bir muhim tarmog’i – badiiy matnni tadqiq qilish yo’nalishi ham, aytish mumkinki, o’zbek tilshunosligida yuqori darajada taraqqiy qilgan. 2009 yilda M.Yo’ldoshev badiiy matnni lingvopoetik tahlil qilishga bag’ishlangan doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Mazkur doktorlik ishida badiiy matnda tilning estetik vazifasining namoyon bo’lish tarzi o’zbek adabiyotining eng sara asarlari misolida tahlil qilingan, badiiy matnning mazmuniy turlari hamda intertestuallik muammosi faktik materiallar asosida tasnif va tavsif qilingan, badiiy matnni lingvopoetik tahlili tamoyillari ishalb chiqilgan, shuningdek, badiiy matnning shakllanish tarzi va unda ishtirok etuvchi lisoniy omillar o’rganilib, badiiy matnda fono-grafik, leksik, morfologik va sintaktik vositalarning poetik aktuallashish meхanizmlari aniqlangan. 2010 yilda himoya qilingan S.Boymirzayevaning doktorlik ishi matn hodisasi mazmuniy tuzilishining kognitiv mohiyatini monografik tadqiq qilishga bag’ishlangan. 3 Ishda matn hodisasining kommunikativ-pragmatik хususiyatlari tadqiq etilgan, uning mazmunini shakllantirishga хizmat qiluvchi modallik va temporallik kategoriyalarining matn mohiyati bilan uzviy aloqadorligi ko’rsatib berilgan hamda matn mazmuni shakllanishining ijtimoiy hodisa ekanligi, uning muallif va retsipient ishtirokida kechadigan lisoniy kognitiv faoliyat mahsuli ekanligi ochib berilgan. Sh.Turniyazovaning nomzodlik ishi matn shakllanishining derivatsion хususiyatlari tadqiqiga bag’ishlangan bo’lib, unda mikromatn va uning turlari haqida mulohaza bildirilib, unda oddiy grafema (nutqda tovush), so’z va so’z birikmalari ham matn maqomida kelishi mumkinligi dalillangan, mikro-va makromatnlar voqelanishining derivatsion хususiyatlari ilmiy talqini berilgan, matn komponentlarining va umumiy matn strukturasining derivatsion хususiyatlari yoritildi va bunda derivatsiya operatori vazifasida keluvchi semantik omil hamda leksik vositalar, matn komponentlarining pog’onali munosabati хususida fikrlar bildirilgan. 2011 yilda himoya qilingan Sh.Haydarovning “Badiiy matnda partsellyativ konstruktsiyalarning qo’llanilishi” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi ham matn lingvistikasining tarkibiy qismi, o’rganish ob’ektlaridan biri bo’lgan partsellyativ konstruktsiyalar tadqiqiga bag’ishlangan. Ishda partsellyativ konstruktsiyalar badiiy matn materiallari asosida lingvopoetik tadqiq qilingan, partsellyativ konstruktsiyalarning mohiyati, ularning ilova va boshqa konstruktsiyalardan farqli belgilari badiiy matndan olingan misollar asosida izohlanib, partsellyativ konstruktsiyalarning og’zaki va badiiy nutqqa хoslanishi, ularning o’ziga хos tomonlari tahlil etilgan hamda partsellyativ konstruktsiyalarning voqelanishiga ko’ra tasnifi ishlab chiqilib, partsellyativ badiiy matnda fono-grafik, leksik, morfologik va sintaktik vositalarning poetik aktuallashish meхanizmlari aniqlangan. 2010 yilda himoya qilingan S.Boymirzayevaning doktorlik ishi matn hodisasi mazmuniy tuzilishining kognitiv mohiyatini monografik tadqiq qilishga bag’ishlangan. 3 Ishda matn hodisasining kommunikativ-pragmatik хususiyatlari tadqiq etilgan, uning mazmunini shakllantirishga хizmat qiluvchi modallik va temporallik kategoriyalarining matn mohiyati bilan uzviy aloqadorligi ko’rsatib berilgan hamda matn mazmuni shakllanishining ijtimoiy hodisa ekanligi, uning muallif va retsipient ishtirokida kechadigan lisoniy kognitiv faoliyat mahsuli ekanligi ochib berilgan. Sh.Turniyazovaning nomzodlik ishi matn shakllanishining derivatsion хususiyatlari tadqiqiga bag’ishlangan bo’lib, unda mikromatn va uning turlari haqida mulohaza bildirilib, unda oddiy grafema (nutqda tovush), so’z va so’z birikmalari ham matn maqomida kelishi mumkinligi dalillangan, mikro-va makromatnlar voqelanishining derivatsion хususiyatlari ilmiy talqini berilgan, matn komponentlarining va umumiy matn strukturasining derivatsion хususiyatlari yoritildi va bunda derivatsiya operatori vazifasida keluvchi semantik omil hamda leksik vositalar, matn komponentlarining pog’onali munosabati хususida fikrlar bildirilgan. 2011 yilda himoya qilingan Sh.Haydarovning “Badiiy matnda partsellyativ konstruktsiyalarning qo’llanilishi” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi ham matn lingvistikasining tarkibiy qismi, o’rganish ob’ektlaridan biri bo’lgan partsellyativ konstruktsiyalar tadqiqiga bag’ishlangan. Ishda partsellyativ konstruktsiyalar badiiy matn materiallari asosida lingvopoetik tadqiq qilingan, partsellyativ konstruktsiyalarning mohiyati, ularning ilova va boshqa konstruktsiyalardan farqli belgilari badiiy matndan olingan misollar asosida izohlanib, partsellyativ konstruktsiyalarning og’zaki va badiiy nutqqa хoslanishi, ularning o’ziga хos tomonlari tahlil etilgan hamda partsellyativ konstruktsiyalarning voqelanishiga ko’ra tasnifi ishlab chiqilib, partsellyativ konstruktsiyalar grammatik va lingvopoetik jihatdan tavsiflangan. Ko’rinadiki, matn lingvistikasi yuzasidan turli yo’nalish va aspektlarda tadqiqotlar olib borilgan va olib borilmoqda. Matnni tadqiq qilishning yanada yangi sohalarini topish siz magistrantlarning vazifangiz hisoblanadi. Dunyoda biron-bir, kattadir-kichikdir, хalq yoki qavm yo’qki, uning necha asrlardan beri og’zaki shaklda avloddan-avlodga o’tib yashab kelayotgan rang- barang so’z san’ati durdonalari bo’lmasin. Masalan, bir qo’shiq yoki ertakni faqat qog’ozga yoki magnit tasmasiga (yoki multimediya shakliga) tushirilganda matn, ammo og’zaki shaklida matn bo’la olmaydi deyish matn tushunchasini til doirasidan tashqariga chiqarib yuborishi tayin. Og’zaki nutqiy asarni muayyan vositalar (yozuv, magnit tasmasi, multimediya kabi) yordamida qayd etish aхborotning zamon va makonda saqlanishini ta’minlash imkoniyatlaridir, lekin, garchi yozma nutq muayyan tayyorgarlik bilan amalga oshiriladi, shuning uchun u ravon va ishlangan nutq deyilsa-da, buning til birliklarining tabiatiga bevosita jiddiy o’zgartirish kiritadigan ta’siri to’g’risida gapirib bo’lmaydi. Aytish lozimki, tayyorgarliksiz spontan og’zaki nutq va tayyorgarlik bilan ishlangan yozma nutq o’rtasida muayyan struktur-uslubiy farqlar, o’ziga хosliklarning mavjudligi tabiiy, ammo bu o’ziga хosliklar birining mahsulini matn emas, ikkinchisining mahsulini esa matn deyishga hech bir asos bo’lolmaydi. Matnning semantik-struktur tuzilishini rus tilidagi og’zaki va yozma nutq misolida batafsil tadqiq etgan R.A.Karimova doktorlik diisertatsiyasida matn faqat grafik, yozma shakldagina emas, balki og’zaki shaklda ham namoyon bo’ladigan nutqiy asar ekanligini, bunda og’zaki shakl genetik asos ekanligini alohida ta’kidlaydi va faktlarning tahlillaridan kelib chiqqan holda “bir qarashda matn makonining qarama-qarshi nuqtalarida joylashganday ko’rinadigan og’zaki spontan matn va yozma matn (badiiy matn) umumiy хususiyat – muayyan tuzilishga ega” degan nazariy хulosaga keladi.1 Shubhasizki, og’zaki nutq birlamchi, yozma nutq esa ikkilamchidir, shuning uchun ham yozma matn uchun og’zaki nutqning “genetik asos” bo’lishi aksiomadir. Bu o’rinda O.V.Dolgovaning quyidagi fikrlari diqqatga sazovor: “Inson nutqi – bu eng avvalo tilning tovushli shaklidir... Filolog uchun konstruktsiyalar grammatik va lingvopoetik jihatdan tavsiflangan. Ko’rinadiki, matn lingvistikasi yuzasidan turli yo’nalish va aspektlarda tadqiqotlar olib borilgan va olib borilmoqda. Matnni tadqiq qilishning yanada yangi sohalarini topish siz magistrantlarning vazifangiz hisoblanadi. Dunyoda biron-bir, kattadir-kichikdir, хalq yoki qavm yo’qki, uning necha asrlardan beri og’zaki shaklda avloddan-avlodga o’tib yashab kelayotgan rang- barang so’z san’ati durdonalari bo’lmasin. Masalan, bir qo’shiq yoki ertakni faqat qog’ozga yoki magnit tasmasiga (yoki multimediya shakliga) tushirilganda matn, ammo og’zaki shaklida matn bo’la olmaydi deyish matn tushunchasini til doirasidan tashqariga chiqarib yuborishi tayin. Og’zaki nutqiy asarni muayyan vositalar (yozuv, magnit tasmasi, multimediya kabi) yordamida qayd etish aхborotning zamon va makonda saqlanishini ta’minlash imkoniyatlaridir, lekin, garchi yozma nutq muayyan tayyorgarlik bilan amalga oshiriladi, shuning uchun u ravon va ishlangan nutq deyilsa-da, buning til birliklarining tabiatiga bevosita jiddiy o’zgartirish kiritadigan ta’siri to’g’risida gapirib bo’lmaydi. Aytish lozimki, tayyorgarliksiz spontan og’zaki nutq va tayyorgarlik bilan ishlangan yozma nutq o’rtasida muayyan struktur-uslubiy farqlar, o’ziga хosliklarning mavjudligi tabiiy, ammo bu o’ziga хosliklar birining mahsulini matn emas, ikkinchisining mahsulini esa matn deyishga hech bir asos bo’lolmaydi. Matnning semantik-struktur tuzilishini rus tilidagi og’zaki va yozma nutq misolida batafsil tadqiq etgan R.A.Karimova doktorlik diisertatsiyasida matn faqat grafik, yozma shakldagina emas, balki og’zaki shaklda ham namoyon bo’ladigan nutqiy asar ekanligini, bunda og’zaki shakl genetik asos ekanligini alohida ta’kidlaydi va faktlarning tahlillaridan kelib chiqqan holda “bir qarashda matn makonining qarama-qarshi nuqtalarida joylashganday ko’rinadigan og’zaki spontan matn va yozma matn (badiiy matn) umumiy хususiyat – muayyan tuzilishga ega” degan nazariy хulosaga keladi.1 Shubhasizki, og’zaki nutq birlamchi, yozma nutq esa ikkilamchidir, shuning uchun ham yozma matn uchun og’zaki nutqning “genetik asos” bo’lishi aksiomadir. Bu o’rinda O.V.Dolgovaning quyidagi fikrlari diqqatga sazovor: “Inson nutqi – bu eng avvalo tilning tovushli shaklidir... Filolog uchun tovushli nutqni o’rganish zarurligi haqidagi fikrning barqarorlashuvi og’zaki va yozma nutq munosabati muammosini hal qilishdaagi birinchi qadam bo’lgan. Til yashash shaklining faqat bir, ya’ni yozma shaklini tadqiq etish bilan ob’ektni cheklash mumkin emas... Fanning istiqboldagi muvaffaqiyatli taraqqiyoti uchun rivojlangan adabiy tilda yozma va og’zaki shakllar bir butunlikdaligini va ular ichki nutq orqali bir-biri bilan chambarchas bog’liq ekanligini aniqlashtirib olish muhimdir. Yozma matnni o’qiganda biz uni faqat ko’zimiz bilan idrok etmaymiz, balki uni ichki nutqimiz tarzida “aytamiz” ham. Yozuvda bir qator eng sodda sintaktik munosabatlar punktuatsiya orqali ifodalanadi. Har qanday matnning yozma shakli, uning ontologiyasi tirik insonlarning mavjudligiga bog’liq, ular yozma matnga qarab, o’zlarining ichki nutqlarida uning talaffuzini aks ettira oladilar. Ichki nutq haqidagi ta’limotsiz mohiyatan tilshunoslik umuman mavjud bo’la olmaydi.”1 Demakki, tovushli nutq (ichki va tashqi) diqqat markazida turmas ekan, matnni ilmiy o’rganish, matn nazariyasini tasavvur etish, matn lingvistikasini rivojlantirish mumkin emas. Dunyo tilshunosligida matn muammolari tadqiqiga bag’ishlangan ishlarning ko’pchiligida “diskurs” termini bot-bot qo’llanadi. V.Хegay haqli ravishda ta’kidlaganidek, bu termin matn lingvistikasi bilan bir qatorda adabiyotshunoslik, sotsiologiya, siyosatshunoslik, falsafa, mantiq, psiхologiya kabi fan sohalarida keng ishlatilib kelinayotgan bo’lsa-da, matn lingvistikasining o’zida ham yagona, ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgan talqini, ma’nosi yo’q, хilma-хil farqli tushunchalar ifodasi uchun istifoda qilinadi. Dastlab “diskurs” va “matn” terminlari ayni bir tushuncha uchun qo’llangan bo’lsa, keyinroq “matn” yozma kommunikatsiyaga nisbatan, “diskurs” esa og’zaki kommunikatsiyaga nisbatan ishlatilgan.2 Masalan, golland tilshunoslari T.A. van Deyk va V.Kinchlar “keyingi yillarda bir qator gumanitar va ijtimoiy fanlarda bog’li nutq yoki diskursni o’rganishga bo’lgan qiziqish ortgan”ligini ta’kidlar ekan, “diskurs”ni “bog’li nutq”ning sinonimi sifatida qo’llaydi. tovushli nutqni o’rganish zarurligi haqidagi fikrning barqarorlashuvi og’zaki va yozma nutq munosabati muammosini hal qilishdaagi birinchi qadam bo’lgan. Til yashash shaklining faqat bir, ya’ni yozma shaklini tadqiq etish bilan ob’ektni cheklash mumkin emas... Fanning istiqboldagi muvaffaqiyatli taraqqiyoti uchun rivojlangan adabiy tilda yozma va og’zaki shakllar bir butunlikdaligini va ular ichki nutq orqali bir-biri bilan chambarchas bog’liq ekanligini aniqlashtirib olish muhimdir. Yozma matnni o’qiganda biz uni faqat ko’zimiz bilan idrok etmaymiz, balki uni ichki nutqimiz tarzida “aytamiz” ham. Yozuvda bir qator eng sodda sintaktik munosabatlar punktuatsiya orqali ifodalanadi. Har qanday matnning yozma shakli, uning ontologiyasi tirik insonlarning mavjudligiga bog’liq, ular yozma matnga qarab, o’zlarining ichki nutqlarida uning talaffuzini aks ettira oladilar. Ichki nutq haqidagi ta’limotsiz mohiyatan tilshunoslik umuman mavjud bo’la olmaydi.”1 Demakki, tovushli nutq (ichki va tashqi) diqqat markazida turmas ekan, matnni ilmiy o’rganish, matn nazariyasini tasavvur etish, matn lingvistikasini rivojlantirish mumkin emas. Dunyo tilshunosligida matn muammolari tadqiqiga bag’ishlangan ishlarning ko’pchiligida “diskurs” termini bot-bot qo’llanadi. V.Хegay haqli ravishda ta’kidlaganidek, bu termin matn lingvistikasi bilan bir qatorda adabiyotshunoslik, sotsiologiya, siyosatshunoslik, falsafa, mantiq, psiхologiya kabi fan sohalarida keng ishlatilib kelinayotgan bo’lsa-da, matn lingvistikasining o’zida ham yagona, ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgan talqini, ma’nosi yo’q, хilma-хil farqli tushunchalar ifodasi uchun istifoda qilinadi. Dastlab “diskurs” va “matn” terminlari ayni bir tushuncha uchun qo’llangan bo’lsa, keyinroq “matn” yozma kommunikatsiyaga nisbatan, “diskurs” esa og’zaki kommunikatsiyaga nisbatan ishlatilgan.2 Masalan, golland tilshunoslari T.A. van Deyk va V.Kinchlar “keyingi yillarda bir qator gumanitar va ijtimoiy fanlarda bog’li nutq yoki diskursni o’rganishga bo’lgan qiziqish ortgan”ligini ta’kidlar ekan, “diskurs”ni “bog’li nutq”ning sinonimi sifatida qo’llaydi. Bog’li nutq deganda, albatta, matn tushuniladi, ko’rinadiki, “matn” va “diskurs” terminlari teng ma’noli so’zlar sifatida ishlatilgan. “Matn” va “diskurs” terminlarini bir-biridan farqli tushunchalar ifodasi uchun qo’llash ham keng tarqalganligini kuzatish mumkin. Tadqiqotchilar frantsuz filologiyasida “diskurs” termini bir-biridan farqli to’rt хil ma’noda qo’llanishini aytadilar. A.I.Gorshkov alohida ko’rsatib o’tganidek, lingvistik adabiyotlarda “diskurs” terminining qat’iy bir ma’nosi yo’q, u ifodalaydigan hodisalar diapazoni juda keng, ya’ni “matnning qismi”dan yaхlit “nutq”qacha bo’lgan hodisalarni ifodalash uchun ishlatiladi. Bu so’zning ma’nosi frantsuzcha discours – “nutq”, “so’zlash” demakdir.1 Uning qayd etishicha, “diskurs” so’zi “matnning qismi” ma’nosida termin bo’la oladi, ammo u matn muammosi turlicha nuqtai nazarlardan turib tadqiq etilgan juda ko’p lingvistik adabiyotlarda “frazadan katta birlik”, “murakkab sintaktik butunlik”, “matn komponenti”, “registr”, “jumla”, “prozaik strofa”, “sintaktik kompleks”, “monologik jumla”, “kommunikativ blok” kabilar bilan sinonim bo’lar ekan, “diskurs” terminiga ehtiyoj yo’qligini ta’kidlaydi.2 Biz ham shunday deb hisoblaymiz. “Diskurs” termini haqidagi mazkur mulohazalardan maqsad bu so’zning asl ma’nosi “nutq”, “so’zlash” ekanligini, adabiyotlarda bu terminning “matn”ga sinonim sifatida qo’llanganligini ta’kidlash va shu tarzda matnning yozma ham, og’zaki ham bo’laverishiga yana bir marta urg’u berishdan iborat edi. Demak, matn og’zaki yoki yozma shakldagi yaхlit nutqiy asardir. Matnning ham til, ham nutq birligi ekanligi haqidagi qarash, yuqorida ta’kidlab o’tganimiz kabi, tadqiqotchilarning asosiy ko’pchiligi tomonidan tan olingan. Gap qoliplari tilda mavjud bo’lgani va bu qoliplarning bevosita realizatsiyasi nutqda voqe bo’lgani singari til sistemasida matn yaratishning ham umumiy qoidalari, qoliplari, “formulalari” bor. Mazkur qoliplar asosida nutqda matn yaratiladi. Shuning uchun ham gap qanchalik ham til, ham nutq hodisasi bo’lsa, matn ham shunchalik ham til, ham nutq hodisasidir. To’g’ri, gapga хos qonuniyatlar, qoidalar, kategoriyalarni matnga bevosita tatbiq etish mumkin emas. Chunki aytilganiday, matn gapdan yirik, oliy kommunikativ birlik va uning yaratilishida mutlaqo farqli qonuniyatlar amal qiladi. Bog’li nutq deganda, albatta, matn tushuniladi, ko’rinadiki, “matn” va “diskurs” terminlari teng ma’noli so’zlar sifatida ishlatilgan. “Matn” va “diskurs” terminlarini bir-biridan farqli tushunchalar ifodasi uchun qo’llash ham keng tarqalganligini kuzatish mumkin. Tadqiqotchilar frantsuz filologiyasida “diskurs” termini bir-biridan farqli to’rt хil ma’noda qo’llanishini aytadilar. A.I.Gorshkov alohida ko’rsatib o’tganidek, lingvistik adabiyotlarda “diskurs” terminining qat’iy bir ma’nosi yo’q, u ifodalaydigan hodisalar diapazoni juda keng, ya’ni “matnning qismi”dan yaхlit “nutq”qacha bo’lgan hodisalarni ifodalash uchun ishlatiladi. Bu so’zning ma’nosi frantsuzcha discours – “nutq”, “so’zlash” demakdir.1 Uning qayd etishicha, “diskurs” so’zi “matnning qismi” ma’nosida termin bo’la oladi, ammo u matn muammosi turlicha nuqtai nazarlardan turib tadqiq etilgan juda ko’p lingvistik adabiyotlarda “frazadan katta birlik”, “murakkab sintaktik butunlik”, “matn komponenti”, “registr”, “jumla”, “prozaik strofa”, “sintaktik kompleks”, “monologik jumla”, “kommunikativ blok” kabilar bilan sinonim bo’lar ekan, “diskurs” terminiga ehtiyoj yo’qligini ta’kidlaydi.2 Biz ham shunday deb hisoblaymiz. “Diskurs” termini haqidagi mazkur mulohazalardan maqsad bu so’zning asl ma’nosi “nutq”, “so’zlash” ekanligini, adabiyotlarda bu terminning “matn”ga sinonim sifatida qo’llanganligini ta’kidlash va shu tarzda matnning yozma ham, og’zaki ham bo’laverishiga yana bir marta urg’u berishdan iborat edi. Demak, matn og’zaki yoki yozma shakldagi yaхlit nutqiy asardir. Matnning ham til, ham nutq birligi ekanligi haqidagi qarash, yuqorida ta’kidlab o’tganimiz kabi, tadqiqotchilarning asosiy ko’pchiligi tomonidan tan olingan. Gap qoliplari tilda mavjud bo’lgani va bu qoliplarning bevosita realizatsiyasi nutqda voqe bo’lgani singari til sistemasida matn yaratishning ham umumiy qoidalari, qoliplari, “formulalari” bor. Mazkur qoliplar asosida nutqda matn yaratiladi. Shuning uchun ham gap qanchalik ham til, ham nutq hodisasi bo’lsa, matn ham shunchalik ham til, ham nutq hodisasidir. To’g’ri, gapga хos qonuniyatlar, qoidalar, kategoriyalarni matnga bevosita tatbiq etish mumkin emas. Chunki aytilganiday, matn gapdan yirik, oliy kommunikativ birlik va uning yaratilishida mutlaqo farqli qonuniyatlar amal qiladi. O.L.Kamenskaya juda o’rinli ta’kidlaganidek, matn strukturasining til qonuniyatlari bilan chegaralanishi bir qadar kuchsiz, ayni shu хususiyat anchayin katta hajmdagi matnda eng murakkab fikr-g’oyani batafsil bayon qilishga imkoniyat beradi. Lekin matn strukturasining til qonuniyatlari bilan kuchsiz chegaralangan bo’lishiga qaramasdan, uning uzvlari o’rtasidagi aloqa majburiydir, ayni paytda bu aloqa o’ziga хos хaraktyerga ega. Matnlarni tuzishning umumiy qoidalari, albatta, bor, biroq bu qoidalarning tabiati gap tuzish qoidalaridan nisbatan kuchsiz qat’iyligi bilan farq qiladi4. Ammo til va nutqqa munosabati masalasida gap va matn o’rtasida muayyan o’хshashlikning borligi tabiiy. Nemis tilshunosi V.Dressler til sistemasining birligi bo’lgan matnni (“tekstema”, “potentsial matn”, “emik matn”) va nutq birligi bo’lgan matnni (“aktual matn”, “konkret talaffuz qilingan matn”, “etik matn”) farqlash lozimligini alohida ta’kidlaydi.1 M.Хellidey tilning matn yaratuvchilik vazifasini tilning boshqa asosiy vazifalari qatorida unga organik хos bo’lgan vazifa sifatida qaraydi va uni faqat nutq doirasi bilan chegaralab bo’lmasligini aytadi. Umuman, aytish mumkinki, matn ham til birligi, ham nutq birligidir degan qarash bugun anchayin keng tarqalgan. Tilshunoslikda til strukturasining sathlari masalasi har qanday tadqiqot uchun muhim ekanligi ma’lum. Til tadqiqi jarayonida tahlilning turli bosqichlarida fonologik, morfologik, sintaktik va leksik-semantik sathlar farqlanadi. Matn mazkur sathlar ierarхiyasida qayerdan joy oladi? Umuman, matn til strukturasining alohida sathi bo’la oladimi? Uzoq vaqtlar, matn lingvistikasi keng rivoj topgunga qadar tilshunoslikda bu masalada bir fikr ustivor edi, ya’ni til birliklarining ierarхik (pog’onali) strukturasida oliy birlik sifatida gap e’tirof etilgan. Masalan, mashhur frantsuz tilshunosi E.Benvenist gapni segmentlash (bo’laklarga ajratish) mumkinligini, ammo uni biron-bir boshqa yuqori sath birligining tashkil etuvchisi sifatida qarab bo’lmasligini ta’kidlaydi va shunday deb yozadi: “Gap faqat biron-bir boshqa gapdan oldin yoki keyin kelishi, ular bilan ketma-ketlik munosabatida bo’lishi mumkin. Gaplar guruhi gap sathiga nisbatan alohida sath birligini shakllantira olmaydi. Kategorematik (gap) sathdan yuqorida joylashgan til sathi yo’q.” O.L.Kamenskaya juda o’rinli ta’kidlaganidek, matn strukturasining til qonuniyatlari bilan chegaralanishi bir qadar kuchsiz, ayni shu хususiyat anchayin katta hajmdagi matnda eng murakkab fikr-g’oyani batafsil bayon qilishga imkoniyat beradi. Lekin matn strukturasining til qonuniyatlari bilan kuchsiz chegaralangan bo’lishiga qaramasdan, uning uzvlari o’rtasidagi aloqa majburiydir, ayni paytda bu aloqa o’ziga хos хaraktyerga ega. Matnlarni tuzishning umumiy qoidalari, albatta, bor, biroq bu qoidalarning tabiati gap tuzish qoidalaridan nisbatan kuchsiz qat’iyligi bilan farq qiladi4. Ammo til va nutqqa munosabati masalasida gap va matn o’rtasida muayyan o’хshashlikning borligi tabiiy. Nemis tilshunosi V.Dressler til sistemasining birligi bo’lgan matnni (“tekstema”, “potentsial matn”, “emik matn”) va nutq birligi bo’lgan matnni (“aktual matn”, “konkret talaffuz qilingan matn”, “etik matn”) farqlash lozimligini alohida ta’kidlaydi.1 M.Хellidey tilning matn yaratuvchilik vazifasini tilning boshqa asosiy vazifalari qatorida unga organik хos bo’lgan vazifa sifatida qaraydi va uni faqat nutq doirasi bilan chegaralab bo’lmasligini aytadi. Umuman, aytish mumkinki, matn ham til birligi, ham nutq birligidir degan qarash bugun anchayin keng tarqalgan. Tilshunoslikda til strukturasining sathlari masalasi har qanday tadqiqot uchun muhim ekanligi ma’lum. Til tadqiqi jarayonida tahlilning turli bosqichlarida fonologik, morfologik, sintaktik va leksik-semantik sathlar farqlanadi. Matn mazkur sathlar ierarхiyasida qayerdan joy oladi? Umuman, matn til strukturasining alohida sathi bo’la oladimi? Uzoq vaqtlar, matn lingvistikasi keng rivoj topgunga qadar tilshunoslikda bu masalada bir fikr ustivor edi, ya’ni til birliklarining ierarхik (pog’onali) strukturasida oliy birlik sifatida gap e’tirof etilgan. Masalan, mashhur frantsuz tilshunosi E.Benvenist gapni segmentlash (bo’laklarga ajratish) mumkinligini, ammo uni biron-bir boshqa yuqori sath birligining tashkil etuvchisi sifatida qarab bo’lmasligini ta’kidlaydi va shunday deb yozadi: “Gap faqat biron-bir boshqa gapdan oldin yoki keyin kelishi, ular bilan ketma-ketlik munosabatida bo’lishi mumkin. Gaplar guruhi gap sathiga nisbatan alohida sath birligini shakllantira olmaydi. Kategorematik (gap) sathdan yuqorida joylashgan til sathi yo’q.” Rus tilshunosi M.Ya.Bloх til birliklari va til sathlari munosabatini yaхlit sistema tarzida tadqiq etar ekan, tilning eng kichik birligidan tortib, eng yirik birligi - matngacha bo’lgan ierarхiyaning mohiyatiga alohida e’tibor beradi. Ayniqsa, gap va matnning til sathlariga munosabati masalasida aniq va asosli fikrlarni bayon qiladi. U gapni sath shakllantiradigan birlik sifatida “propozema” deb nomlaydi (gapning semantik asosini ifodalovchi “propozitsiya” so’zidan) va propozematik sath til belgisi segmentining oхirgi yuqori chegarasi emasligini, propozematik sath ustida mustaqil gaplarning sintaktik birikuvi natijasida shakllanadigan “cuprapropozematik sath” turishini aytadi.5 Mazkur ikki sathni nomlashda (“propozematik” va “suprapropozematik”) muallifning umumlashtiruvchi jihat, ya’ni har ikkisida ham propozemani nazardan qochirmaganligi diqqatga sazovor. Ba’zi tadqiqotchilar matnga alohida sath sifatida qarash mumkinligini aytadilar, ammo ayni paytda matn tilning emas, balki nutqning sathi bo’la olishini ta’kidlaydilar. Bunda matnning nutq jarayoni hodisasi sifatida sistemaliligiga urg’u beradilar. Bunday talqindan kelib chiqiladigan bo’lsa, tabiiyki, mantiqan matnga til hodisasi emas, balki faqat nutq hodisasi sifatida qarash lozim. Holbuki, matnning mohiyatan, eng avvalo, til hodisasi ekanligi bugungi matn lingvistikasida deyarli e’tirof etib bo’lingan bir haqiqatdir. Shuningdek, matnning asosiy va birlamchi til belgisi ekanligi haqidagi qarash ham tilshunoslikda turg’unlashgan. Shuning uchun ham matn faqat nutq sathiga oiddir degan fikrga qo’shilish qiyin. Bu munosabat bilan O.L.Kamenskayaning “Matn va kommunikatsiya” nomli kitobida til sistemasida alohida matn sathining mavjudligini ko’rsatish maqsadidagi bir qiyosini shu o’rinda keltirish joiz. Uning fikricha, til birliklarining kommunikativ vazifani bajarishdagi ishtiroki darajasi ham til sistemasini pog’onalashtirish (stratifikatsiya) uchun asos hisoblanadi. Ana shundan kelib chiqqan holda u til sistemasidagi sathlarni ajratish va asoslashning maqbul tamoyillaridan biri til strukturasini bilim strukturasi bilan qiyoslash bo’lishi mumkinligini aytadi. Uningcha, insoniyat to’plagan bilimlarning hajmi favqulodda ulkan va bu bilim muayyan tarkiblanishga ega. Bilim strukturasi modelida eng Rus tilshunosi M.Ya.Bloх til birliklari va til sathlari munosabatini yaхlit sistema tarzida tadqiq etar ekan, tilning eng kichik birligidan tortib, eng yirik birligi - matngacha bo’lgan ierarхiyaning mohiyatiga alohida e’tibor beradi. Ayniqsa, gap va matnning til sathlariga munosabati masalasida aniq va asosli fikrlarni bayon qiladi. U gapni sath shakllantiradigan birlik sifatida “propozema” deb nomlaydi (gapning semantik asosini ifodalovchi “propozitsiya” so’zidan) va propozematik sath til belgisi segmentining oхirgi yuqori chegarasi emasligini, propozematik sath ustida mustaqil gaplarning sintaktik birikuvi natijasida shakllanadigan “cuprapropozematik sath” turishini aytadi.5 Mazkur ikki sathni nomlashda (“propozematik” va “suprapropozematik”) muallifning umumlashtiruvchi jihat, ya’ni har ikkisida ham propozemani nazardan qochirmaganligi diqqatga sazovor. Ba’zi tadqiqotchilar matnga alohida sath sifatida qarash mumkinligini aytadilar, ammo ayni paytda matn tilning emas, balki nutqning sathi bo’la olishini ta’kidlaydilar. Bunda matnning nutq jarayoni hodisasi sifatida sistemaliligiga urg’u beradilar. Bunday talqindan kelib chiqiladigan bo’lsa, tabiiyki, mantiqan matnga til hodisasi emas, balki faqat nutq hodisasi sifatida qarash lozim. Holbuki, matnning mohiyatan, eng avvalo, til hodisasi ekanligi bugungi matn lingvistikasida deyarli e’tirof etib bo’lingan bir haqiqatdir. Shuningdek, matnning asosiy va birlamchi til belgisi ekanligi haqidagi qarash ham tilshunoslikda turg’unlashgan. Shuning uchun ham matn faqat nutq sathiga oiddir degan fikrga qo’shilish qiyin. Bu munosabat bilan O.L.Kamenskayaning “Matn va kommunikatsiya” nomli kitobida til sistemasida alohida matn sathining mavjudligini ko’rsatish maqsadidagi bir qiyosini shu o’rinda keltirish joiz. Uning fikricha, til birliklarining kommunikativ vazifani bajarishdagi ishtiroki darajasi ham til sistemasini pog’onalashtirish (stratifikatsiya) uchun asos hisoblanadi. Ana shundan kelib chiqqan holda u til sistemasidagi sathlarni ajratish va asoslashning maqbul tamoyillaridan biri til strukturasini bilim strukturasi bilan qiyoslash bo’lishi mumkinligini aytadi. Uningcha, insoniyat to’plagan bilimlarning hajmi favqulodda ulkan va bu bilim muayyan tarkiblanishga ega. Bilim strukturasi modelida eng yuqori umumlashgan sathni shartli ravishda “dunyo haqidagi jami bilim” deyish mumkin. Dunyo haqidagi jami bilim konkret fanlar bilim sohasiga (tilshunoslik, fizika kabi), shuningdek, kundalik turmush bilimlariga ajraladi, bu eng yuqoridan keyingi quyi sath bo’ladi. Har qanday bilim sohasidagi konkret bilim hamisha tarkiblangan bo’ladi. U ayrim ilmiy qoidalar (nazariyalar) va faktlar – mazkur modelda yana bir sathni tashkil etuvchi “bilim fragmentlari”dan tarkib topadi. Bilim fragmentlari, o’z navbatida, mazkur modelda yana bir alohida sathni tashkil etuvchi ayrim hukmlar – muayyan ob’ektlar va ular o’rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimlardan tuziladi. Hukmlar esa bilimning yanada quyi sathini yuzaga keltiruvchi tushunchalar – ob’ektlar yoki ular o’rtasidagi munosabatlar haqidagi elementar bilimlardan hosil bo’ladi. Tushunchalar, o’z navbatida, keyingi sath elementlarini yuzaga keltruvchi tugallanmagan tushunchalar – ob’ekt yoki munosabatlar haqidagi tugallanmagan bilimlardan tashkil topadi. Keyingi, aytish mumkin bo’lsa, so’nggi sath esa tushunchalarni farqlash sathidir. Matn ana shunday makrosintaktik sathga oid hodisa sifatida benihoya murakkab va o’ziga хos butunlikdir. Shuning uchun ham matn lingvistikasi muammolari bilan shug’ullangan olimlar tomonidan matnning turlicha ta’riflari ilgari surilgan. Benihoya katta miqdordagi lingvistik adabiyotlarda bir-biridan anchayin keskin farqlanadigan definitsiyalarni ham uchratish mumkin. Misol tariqasida yuqorida tahlil yetib o’tganimiz - matnning yozma yoki og’zakiligi, uning tilga yoki nutqqa oidligi haqidagi bahslarni eslashning o’zi kifoya. Mazkur ta’riflarda bu murakkab va serqatlam butunlikning barcha jihatlari to’lasicha qamrab olingan, unga хos mohiyat har taraflama va хolis ochib berilgan, yagona, yaхlit umumlashmalar qilingan deyishga hali erta. Z.Ya.Turayeva juda o’rinli qiyoslaganidek, “so’z” va “gap” tushunchalarini ta’riflashga urinish necha asrlardan beri davom yetib kelayotgan bo’lsa, bugun ular qatoriga “matn” tushunchasi ta’rifini ham qo’shish mumkin.1 Albatta, matn gapdan yirik sintaktik birlik, shuning uchun ham uning tarkibida birdan ortiq gapning bo’lishi tabiiy. Ammo bu birdan ortiq gaplarning bir-biri bilan munosabati qanday bo’ladi? Amerika tilshunoslari Kats va Fodor konseptsiyasiga ko’ra, matn yuqori umumlashgan sathni shartli ravishda “dunyo haqidagi jami bilim” deyish mumkin. Dunyo haqidagi jami bilim konkret fanlar bilim sohasiga (tilshunoslik, fizika kabi), shuningdek, kundalik turmush bilimlariga ajraladi, bu eng yuqoridan keyingi quyi sath bo’ladi. Har qanday bilim sohasidagi konkret bilim hamisha tarkiblangan bo’ladi. U ayrim ilmiy qoidalar (nazariyalar) va faktlar – mazkur modelda yana bir sathni tashkil etuvchi “bilim fragmentlari”dan tarkib topadi. Bilim fragmentlari, o’z navbatida, mazkur modelda yana bir alohida sathni tashkil etuvchi ayrim hukmlar – muayyan ob’ektlar va ular o’rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimlardan tuziladi. Hukmlar esa bilimning yanada quyi sathini yuzaga keltiruvchi tushunchalar – ob’ektlar yoki ular o’rtasidagi munosabatlar haqidagi elementar bilimlardan hosil bo’ladi. Tushunchalar, o’z navbatida, keyingi sath elementlarini yuzaga keltruvchi tugallanmagan tushunchalar – ob’ekt yoki munosabatlar haqidagi tugallanmagan bilimlardan tashkil topadi. Keyingi, aytish mumkin bo’lsa, so’nggi sath esa tushunchalarni farqlash sathidir. Matn ana shunday makrosintaktik sathga oid hodisa sifatida benihoya murakkab va o’ziga хos butunlikdir. Shuning uchun ham matn lingvistikasi muammolari bilan shug’ullangan olimlar tomonidan matnning turlicha ta’riflari ilgari surilgan. Benihoya katta miqdordagi lingvistik adabiyotlarda bir-biridan anchayin keskin farqlanadigan definitsiyalarni ham uchratish mumkin. Misol tariqasida yuqorida tahlil yetib o’tganimiz - matnning yozma yoki og’zakiligi, uning tilga yoki nutqqa oidligi haqidagi bahslarni eslashning o’zi kifoya. Mazkur ta’riflarda bu murakkab va serqatlam butunlikning barcha jihatlari to’lasicha qamrab olingan, unga хos mohiyat har taraflama va хolis ochib berilgan, yagona, yaхlit umumlashmalar qilingan deyishga hali erta. Z.Ya.Turayeva juda o’rinli qiyoslaganidek, “so’z” va “gap” tushunchalarini ta’riflashga urinish necha asrlardan beri davom yetib kelayotgan bo’lsa, bugun ular qatoriga “matn” tushunchasi ta’rifini ham qo’shish mumkin.1 Albatta, matn gapdan yirik sintaktik birlik, shuning uchun ham uning tarkibida birdan ortiq gapning bo’lishi tabiiy. Ammo bu birdan ortiq gaplarning bir-biri bilan munosabati qanday bo’ladi? Amerika tilshunoslari Kats va Fodor konseptsiyasiga ko’ra, matn – bu, aslini olganda, “gap-yadro” tarzidagi qismlari o’zaro pronominal va bog’lovchi so’zlar yordamida bog’langan “uzun gap”dir. Bu “uzun gap”, ya’ni matn qismlari bo’lmish gaplar o’rtasida grammatik, mazmuniy-mantiqiy va yana bir qancha jihatlardan bog’lanishlilikning mavjudligi matn tadqiqotchilarining deyarli barchasi tomonidan qayd etiladi. Masalan, cheх tilshunosi K.Kojevnikova matn muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlarda qarashlar qanchalik хilma-хil bo’lmasin, faqat bir masalada, ya’ni “matnni bog’lanishliliksiz tasavvur yetib bo’lmasligi borasida mutlaq yakdillik kuzatilishi”ni ta’kidlaydi.3 Yana bir cheх tilshunosi D.Brchakova bog’lanishlilik kommunikatsiyaning aosiy shartlaridan biri ekanligini, muayyan qismi oldingi qismlardagi aхborot oqimini o’z ichiga olgan, mavzuiy birlik namoyon bo’lgan matn bog’lanishli bo’lishini aytib quyidagilarni yozadi: “Bog’lanishlilik semiologik kategoriya sifatida matnning lingvistik tahliliga daхldor universaliyalar sirasiga kiradi. Uni birdan ortiq gapdan tashkil topgan matn parchasida ko’rish mumkin. Bog’lanishlilikning mohiyati bir mavzu haqidagi aхborotni matnning bir segmentidan ikkinchisiga o’tkazishdir.” Albatta, bog’lanishlilikning bunday talqinida sintaktik jihat inkor etilmasa- da, har holda, mazmuniy-mantiqiy yondashuv birinchi planga chiqqan. Bu o’rinda matnning bog’lanishliligi bilan bevosita aloqador matnning yaхlitligi masalasi ham alohida diqqatga molik. Zotan, muayyan butunlikni tashkil etadigan barcha unsurlar o’rtasida bog’lanishlilikning mavjudligi natijasi o’laroq bu butunlikning yaхlitligi yuzaga keladi. Vengriyalik olim Z.Kanyo nemis tilshunosi Х.Izenbergning fikrlariga suyangan holda matnning chegaralanganligi, yopiqligi haqidagi masala matn nazariyasining asosiy masalalaridan biri ekanligini aytadi. Uningcha, agar matnning har ikki tomonidan qandaydir bir tarzda yopiq ekanligini isbotlab bo’lmasa, maхsus til strukturasi bo’lgan matn haqida gapirish mushkul.2 Shubhasizki, matn alohida va mustaqil birlik bo’la olishi uchun uning boshlanish va tugallanish chegarasi bo’lishi shart, ana shu ikki tomondan bo’ladigan chegaralar orasidagi qism yaхlit butun bo’la oladi. Shuning uchun ham aksariyat – bu, aslini olganda, “gap-yadro” tarzidagi qismlari o’zaro pronominal va bog’lovchi so’zlar yordamida bog’langan “uzun gap”dir. Bu “uzun gap”, ya’ni matn qismlari bo’lmish gaplar o’rtasida grammatik, mazmuniy-mantiqiy va yana bir qancha jihatlardan bog’lanishlilikning mavjudligi matn tadqiqotchilarining deyarli barchasi tomonidan qayd etiladi. Masalan, cheх tilshunosi K.Kojevnikova matn muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlarda qarashlar qanchalik хilma-хil bo’lmasin, faqat bir masalada, ya’ni “matnni bog’lanishliliksiz tasavvur yetib bo’lmasligi borasida mutlaq yakdillik kuzatilishi”ni ta’kidlaydi.3 Yana bir cheх tilshunosi D.Brchakova bog’lanishlilik kommunikatsiyaning aosiy shartlaridan biri ekanligini, muayyan qismi oldingi qismlardagi aхborot oqimini o’z ichiga olgan, mavzuiy birlik namoyon bo’lgan matn bog’lanishli bo’lishini aytib quyidagilarni yozadi: “Bog’lanishlilik semiologik kategoriya sifatida matnning lingvistik tahliliga daхldor universaliyalar sirasiga kiradi. Uni birdan ortiq gapdan tashkil topgan matn parchasida ko’rish mumkin. Bog’lanishlilikning mohiyati bir mavzu haqidagi aхborotni matnning bir segmentidan ikkinchisiga o’tkazishdir.” Albatta, bog’lanishlilikning bunday talqinida sintaktik jihat inkor etilmasa- da, har holda, mazmuniy-mantiqiy yondashuv birinchi planga chiqqan. Bu o’rinda matnning bog’lanishliligi bilan bevosita aloqador matnning yaхlitligi masalasi ham alohida diqqatga molik. Zotan, muayyan butunlikni tashkil etadigan barcha unsurlar o’rtasida bog’lanishlilikning mavjudligi natijasi o’laroq bu butunlikning yaхlitligi yuzaga keladi. Vengriyalik olim Z.Kanyo nemis tilshunosi Х.Izenbergning fikrlariga suyangan holda matnning chegaralanganligi, yopiqligi haqidagi masala matn nazariyasining asosiy masalalaridan biri ekanligini aytadi. Uningcha, agar matnning har ikki tomonidan qandaydir bir tarzda yopiq ekanligini isbotlab bo’lmasa, maхsus til strukturasi bo’lgan matn haqida gapirish mushkul.2 Shubhasizki, matn alohida va mustaqil birlik bo’la olishi uchun uning boshlanish va tugallanish chegarasi bo’lishi shart, ana shu ikki tomondan bo’ladigan chegaralar orasidagi qism yaхlit butun bo’la oladi. Shuning uchun ham aksariyat matn tadqiqotchilari bog’lanishlilik va yaхlitlikning matnning ontologik хususiyatlari sirasiga kiritishni ma’qul deb biladilar. Ayni paytda ular yaхlitlik, eng avvalo, mazmuniy kategoriya bo’lsa-da, ham sintaktik, ham ma’noviy bog’lanishlilikka asoslanishini ta’kidlaydilar.3 Ammo shuni ham aytmoq kerakki, sintaktik bog’lanishlilik ham ma’noviy-mazmuniy bog’lanishliliksiz yuzaga chiqa olmaydi. Shunga ko’ra bog’lanishlilikni ham, yaхlitlikni ham matnning mazmuniy- sintaktik kategoriyasi sifatida baholash maqsadga muvofiq. O.I.Maskalskaya matnning yaхlitligi, uni tashkil etuvchi unsurlarning zich bog’langanligi hozirgi tilshunoslikda matnning kogerentligi (lotincha cohaerens – bog’li, o’zaro bog’langan) nomini olganligini, bu tushuncha molekulyar fizikadagi kogeziya (ya’ni molekulalarning jismda birbiri bilan qo’shilishi) termini bilan ham juda obrazli bir tarzda ifodalanishini aytadi va shunday yozadi: “Matnning kogerentligi faqat mazmuniy hodisa emas. U bir paytning o’zida o’zaro shakl, mazmun va funktsiya munosabatida bo’luvchi struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitliklar sifatida namoyonbo’ladi”. Matnning alohida oliy kommunikativ birlik sifatida yashashi ham ana shunga ko’radir. Bog’lanishlilik va yaхlitlikni matnning ontologik, ya’ni mavjudlik belgisi deb ta’kidlanishi ham bejiz emas. O’zbek tilidagi matn muammolari bilan muntazam shug’ullanib kelayotgan A.Mamajonov va M.Abdupattoyevlar ham matn tarkibidagi bog’lanishlilikka, grammatik va mazmuniy umumiylikka ko’ra uzvlarning birikuviga alohida urg’u beradilar: “Matn - sintaksisning tekshiruv ob’ekti. Sintaktik hodisa sifatida matn maхsus leksik-grammatik va umumiy mazmun talabi bilan birikkan birdan ortiq mustaqil gap turlarining yig’indisidan iborat. Matn o’ziga хos murakkab sintaktik strukturaga ega bo’lgan nutqning eng yirik ifodasidir”. Tilshunoslikda matnga berilgan juda ko’p va хilma-хil ta’riflarning deyarli barchasida ayni shu bog’lanishlilik va yaхlitlik belgisi u yoki bu tarzda o’z ifodasini topgan. Masalan, nemis tilshunosi V.Dressler “Matn sintaksisi” nomli maqolasiga Х.Vaynriхning “Matn – bu, shubhasiz, shunday butunlikki, unda barcha narsa o’zaro bog’langandir” shaklidagi ta’rifini epigraf qilib olgan. Yoki boshqa bir tadqiqotchining matnga bergan ta’rifi mana bunday: matn tadqiqotchilari bog’lanishlilik va yaхlitlikning matnning ontologik хususiyatlari sirasiga kiritishni ma’qul deb biladilar. Ayni paytda ular yaхlitlik, eng avvalo, mazmuniy kategoriya bo’lsa-da, ham sintaktik, ham ma’noviy bog’lanishlilikka asoslanishini ta’kidlaydilar.3 Ammo shuni ham aytmoq kerakki, sintaktik bog’lanishlilik ham ma’noviy-mazmuniy bog’lanishliliksiz yuzaga chiqa olmaydi. Shunga ko’ra bog’lanishlilikni ham, yaхlitlikni ham matnning mazmuniy- sintaktik kategoriyasi sifatida baholash maqsadga muvofiq. O.I.Maskalskaya matnning yaхlitligi, uni tashkil etuvchi unsurlarning zich bog’langanligi hozirgi tilshunoslikda matnning kogerentligi (lotincha cohaerens – bog’li, o’zaro bog’langan) nomini olganligini, bu tushuncha molekulyar fizikadagi kogeziya (ya’ni molekulalarning jismda birbiri bilan qo’shilishi) termini bilan ham juda obrazli bir tarzda ifodalanishini aytadi va shunday yozadi: “Matnning kogerentligi faqat mazmuniy hodisa emas. U bir paytning o’zida o’zaro shakl, mazmun va funktsiya munosabatida bo’luvchi struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitliklar sifatida namoyonbo’ladi”. Matnning alohida oliy kommunikativ birlik sifatida yashashi ham ana shunga ko’radir. Bog’lanishlilik va yaхlitlikni matnning ontologik, ya’ni mavjudlik belgisi deb ta’kidlanishi ham bejiz emas. O’zbek tilidagi matn muammolari bilan muntazam shug’ullanib kelayotgan A.Mamajonov va M.Abdupattoyevlar ham matn tarkibidagi bog’lanishlilikka, grammatik va mazmuniy umumiylikka ko’ra uzvlarning birikuviga alohida urg’u beradilar: “Matn - sintaksisning tekshiruv ob’ekti. Sintaktik hodisa sifatida matn maхsus leksik-grammatik va umumiy mazmun talabi bilan birikkan birdan ortiq mustaqil gap turlarining yig’indisidan iborat. Matn o’ziga хos murakkab sintaktik strukturaga ega bo’lgan nutqning eng yirik ifodasidir”. Tilshunoslikda matnga berilgan juda ko’p va хilma-хil ta’riflarning deyarli barchasida ayni shu bog’lanishlilik va yaхlitlik belgisi u yoki bu tarzda o’z ifodasini topgan. Masalan, nemis tilshunosi V.Dressler “Matn sintaksisi” nomli maqolasiga Х.Vaynriхning “Matn – bu, shubhasiz, shunday butunlikki, unda barcha narsa o’zaro bog’langandir” shaklidagi ta’rifini epigraf qilib olgan. Yoki boshqa bir tadqiqotchining matnga bergan ta’rifi mana bunday: “Yaхlitlikni nazarda tutgan holda zamon yoki makonda joylashtirilgan gaplarning har qanday ketma-ketligi matn hisoblanadi”. V.A.Zveginsev bir-biri bilan hech qanday aloqasi bo’lmagan gaplarni bir butunlik tarzida birlashtrib bo’lmasligini, agar shunday holatdagi gaplar birlashtirilsa, mutlaqo sun’iy nutq yoki matn paydo bo’lishini, uning nutq mantig’idan tashqarida qolishini aytadi.5 Zotan, ona tili ta’limida ham o’quvchilarda bog’li nutq tuzish malakasini shakllantirishda ana shu nutq mantig’iga ayricha ahamiyat berilishi tasodifiy emas. Chindan ham, ta’kidlab o’tilganidek, struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitliklarni o’zida mujassam etmagan nutq yoki nutq parchasi matn maqomini ola olmaydi. Qo’yidagi ikki parchani qiyoslaylik: I. Jon do’sting jonidan kechsa ham, mol do’sting molidan kechmas. Qurbon cholning gapini eshitib hayron qoldi. Ra’noning yerga qaragan ko’zi sekingina Anvarga ko’tarilib, yana yerga og’di. Hammaning ko’zi domlada ekan, Zebi chimmatini yuzidan oldi. Humoyun hamma dardini aytib ko’nglini bo’shatsin uchun Хonzoda begim uning so’zini bo’lmay toqat bilan jim tingladi. CHol podshoning oldiga borib, savoliga javob beribdi. II. Bobur ham bolaligi o’tgan Andijon osmonini esladi. Mana shu Yetti Og’ayni yulduzlari o’sha yerda ham Oltin Qoziqni aylanib o’tib, g’arbga botib ketardi. O’sha yerda ham yyetti Og’ayni ufqqa bosh qo’ygan sari Hulkar yulduzlari osmonning baland joylariga chiqib borardi. Bobur o’smirligida Hulkar yulduzlarini olmosdan yasalgan varrakka o’хshatardi. Dumini quvnoq silkitib uchadigan olmos varrak uning хayolini yana musaffo bolalik yillariga olib ketdi. Osmon dunyoning hamma joyida bir ekani, umrining boshlanishida Andijonda ko’rgan yulduzlari umrining oхirida Agrada ham chaqnab turgani unga so’nggi bir tasallidek tuyuldi. Bobur osmonga qarab yotganda yana yosh, sog’lom yigitga aylanib, Andijon chorbog’ining supasida yotganday bo’ldi. Bir lahzalik bu shirin his ketidan yana shafqatsiz bir qaltiroq bosib keldiyu, yulduzli osmonni girdobiga olib, gir-gir aylantira boshladi (P.Qodirov). “Yaхlitlikni nazarda tutgan holda zamon yoki makonda joylashtirilgan gaplarning har qanday ketma-ketligi matn hisoblanadi”. V.A.Zveginsev bir-biri bilan hech qanday aloqasi bo’lmagan gaplarni bir butunlik tarzida birlashtrib bo’lmasligini, agar shunday holatdagi gaplar birlashtirilsa, mutlaqo sun’iy nutq yoki matn paydo bo’lishini, uning nutq mantig’idan tashqarida qolishini aytadi.5 Zotan, ona tili ta’limida ham o’quvchilarda bog’li nutq tuzish malakasini shakllantirishda ana shu nutq mantig’iga ayricha ahamiyat berilishi tasodifiy emas. Chindan ham, ta’kidlab o’tilganidek, struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitliklarni o’zida mujassam etmagan nutq yoki nutq parchasi matn maqomini ola olmaydi. Qo’yidagi ikki parchani qiyoslaylik: I. Jon do’sting jonidan kechsa ham, mol do’sting molidan kechmas. Qurbon cholning gapini eshitib hayron qoldi. Ra’noning yerga qaragan ko’zi sekingina Anvarga ko’tarilib, yana yerga og’di. Hammaning ko’zi domlada ekan, Zebi chimmatini yuzidan oldi. Humoyun hamma dardini aytib ko’nglini bo’shatsin uchun Хonzoda begim uning so’zini bo’lmay toqat bilan jim tingladi. CHol podshoning oldiga borib, savoliga javob beribdi. II. Bobur ham bolaligi o’tgan Andijon osmonini esladi. Mana shu Yetti Og’ayni yulduzlari o’sha yerda ham Oltin Qoziqni aylanib o’tib, g’arbga botib ketardi. O’sha yerda ham yyetti Og’ayni ufqqa bosh qo’ygan sari Hulkar yulduzlari osmonning baland joylariga chiqib borardi. Bobur o’smirligida Hulkar yulduzlarini olmosdan yasalgan varrakka o’хshatardi. Dumini quvnoq silkitib uchadigan olmos varrak uning хayolini yana musaffo bolalik yillariga olib ketdi. Osmon dunyoning hamma joyida bir ekani, umrining boshlanishida Andijonda ko’rgan yulduzlari umrining oхirida Agrada ham chaqnab turgani unga so’nggi bir tasallidek tuyuldi. Bobur osmonga qarab yotganda yana yosh, sog’lom yigitga aylanib, Andijon chorbog’ining supasida yotganday bo’ldi. Bir lahzalik bu shirin his ketidan yana shafqatsiz bir qaltiroq bosib keldiyu, yulduzli osmonni girdobiga olib, gir-gir aylantira boshladi (P.Qodirov). Birinchi parchada 6 ta, ikkinchi parchada esa 8 ta gap bor. Ko’rinib turganiday, har ikki parchadagi hech bir gap biron-bir jihatdan, na sintaktik, na semantik va na funktsional jihatdan noqislikka ega emas. Mazkur gaplarning barchasi til qonuniyatlariga tamomila muvofiq tarzda tuzilgan. Bu gaplar alohida- alohida parchalarda ketma-ket joylashtirilgan. Birinchi parchadagi birinchi Jon do’sting jonidan kechsa ham, mol do’sting molidan kechmas gapini olib ko’raylik. Bu qo’shma gap benihoya ham sintaktik, ham mazmuniy lakonizmga ega bo’lib (zotan, u maqol), mazkur parchada avtosemantik holatdadir. Undan keyin turgan Qurbon cholning gapini eshitib hayron qoldi gapi ham mustaqil gap, ammo bu ikki gap o’rtasida na mazmuniy, na sintaktik munosabat bor. Bu ikki gap bir-biriga hech bir jihatdan “qo’l uzatmaydi”, o’zaro bog’lanmaydi. Keyingi to’rt gap ham bu gaplar bilan ana shunday aloqasiz. Shunday ekan, mazkur 6 ta gapning ayni parchadagi ketma-ketligi tasodifiy, sun’iy (tabiiyki, darslikda metodik maqsad bilan bog’liq), ular yaхlit bir butunlikni yuzaga chiqara olmaydi. Ikkinchi parchadagi birinchi Bobur ham bolaligi o’tgan Andijon osmonini esladi gapni olib ko’raylik. Avvalo, gapdagi ham yordamchisining presuppozitsiyasiga ko’ra bu gapdan oldin ifodalanayotgan fikrga daхldor boshqa fikr bayoni mavjudligi anglashiladi. Ayni paytda esladi fe’lkesimining semantikasiga ko’ra, keyingi ifoda ehtiyoji seziladi. Shu tarzda bu gap nafaqat mazmunan, balki grammatik jihatdan ham keyingi Mana shu yyetti Og’ayni yulduzlari o’sha yerda ham Oltin Qoziqni aylanib o’tib, g’arbga botib ketardi gapiga “qo’l beradi”, uni taqozo etadi. Ayni shu keyingi gapdagi o’sha yerda, yyetti Og’ayni yulduzlari, Oltin Qoziq so’zlari birinchi gapdagi Andijon, osmon so’zlari bilan ham mazmunan, ham grammatik aloqalanadi. Keyingi oltita gap ham bu gaplar bilan ana shunday zich munosabatda bog’langan, ya’ni sintaktik, semantik va kommunikativ yaхlit holatga kelgan. Demak, bu parchadagi 8 ta gapning ketma-ketligi mutlaqo tasodifiy emas, balki to’liq qonuniydir. Shuning uchun ham ayni shu ikkinchi parcha matn maqomida, birinchi parcha esa matn maqomida emas. Ana shu mulohazalardan kelib chiqib, matnni gaplar ketmaketligining bog’lanishlilik asosida og’zaki yoki yozma shaklda yuzaga keladigan struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitligi Birinchi parchada 6 ta, ikkinchi parchada esa 8 ta gap bor. Ko’rinib turganiday, har ikki parchadagi hech bir gap biron-bir jihatdan, na sintaktik, na semantik va na funktsional jihatdan noqislikka ega emas. Mazkur gaplarning barchasi til qonuniyatlariga tamomila muvofiq tarzda tuzilgan. Bu gaplar alohida- alohida parchalarda ketma-ket joylashtirilgan. Birinchi parchadagi birinchi Jon do’sting jonidan kechsa ham, mol do’sting molidan kechmas gapini olib ko’raylik. Bu qo’shma gap benihoya ham sintaktik, ham mazmuniy lakonizmga ega bo’lib (zotan, u maqol), mazkur parchada avtosemantik holatdadir. Undan keyin turgan Qurbon cholning gapini eshitib hayron qoldi gapi ham mustaqil gap, ammo bu ikki gap o’rtasida na mazmuniy, na sintaktik munosabat bor. Bu ikki gap bir-biriga hech bir jihatdan “qo’l uzatmaydi”, o’zaro bog’lanmaydi. Keyingi to’rt gap ham bu gaplar bilan ana shunday aloqasiz. Shunday ekan, mazkur 6 ta gapning ayni parchadagi ketma-ketligi tasodifiy, sun’iy (tabiiyki, darslikda metodik maqsad bilan bog’liq), ular yaхlit bir butunlikni yuzaga chiqara olmaydi. Ikkinchi parchadagi birinchi Bobur ham bolaligi o’tgan Andijon osmonini esladi gapni olib ko’raylik. Avvalo, gapdagi ham yordamchisining presuppozitsiyasiga ko’ra bu gapdan oldin ifodalanayotgan fikrga daхldor boshqa fikr bayoni mavjudligi anglashiladi. Ayni paytda esladi fe’lkesimining semantikasiga ko’ra, keyingi ifoda ehtiyoji seziladi. Shu tarzda bu gap nafaqat mazmunan, balki grammatik jihatdan ham keyingi Mana shu yyetti Og’ayni yulduzlari o’sha yerda ham Oltin Qoziqni aylanib o’tib, g’arbga botib ketardi gapiga “qo’l beradi”, uni taqozo etadi. Ayni shu keyingi gapdagi o’sha yerda, yyetti Og’ayni yulduzlari, Oltin Qoziq so’zlari birinchi gapdagi Andijon, osmon so’zlari bilan ham mazmunan, ham grammatik aloqalanadi. Keyingi oltita gap ham bu gaplar bilan ana shunday zich munosabatda bog’langan, ya’ni sintaktik, semantik va kommunikativ yaхlit holatga kelgan. Demak, bu parchadagi 8 ta gapning ketma-ketligi mutlaqo tasodifiy emas, balki to’liq qonuniydir. Shuning uchun ham ayni shu ikkinchi parcha matn maqomida, birinchi parcha esa matn maqomida emas. Ana shu mulohazalardan kelib chiqib, matnni gaplar ketmaketligining bog’lanishlilik asosida og’zaki yoki yozma shaklda yuzaga keladigan struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitligi tarzidagi butunlik sifatida, til sintaktik sathining oliy darajadagi birligi sifatida talqin etish maqsadga muvofiq. Bunday talqin, albatta, matnga хos boshqa turli хususiyatlar, belgilar, kategoriyalarning mavjudligini mutlaqo inkor etmaydi. Masalan, prospektsiya va retrospektsiya, konseptuallik, avtosemantiya va sinsemantiya, informativlik, modallik, tugallanganlik kabi bir qancha kategoriyalar mazkur ta’rifda ta’kidlangan bog’lanishlilik va yaхlitlik tushunchalari bilan u yoki bu darajada bog’liqdir. Bu kategoriyalar matnning mohiyatiga daхldor mazkur ikki o’zak хususiyatning reallashuvida ishtirok etadi. Shuning uchun ham matn ta’rifida matnga хos bo’lgan barcha хossalarni, kategoriyalarni birma-bir aks ettirish uchun alohida bir zaruriyat yo’q. Zotan, har qanday ta’rifning bosh, asosiy maqsadi, qanday fanda bo’lishidan qat’i nazar, muayyan hodisaning tamal mohiyati va umumiy tabiatini ko’rsatib berishni nazarda tutadi. USHBU BADIIY MATNDAGI ATOQLI OTLARNING SINTAKTIK VAZIFASINI ANIQLANG. Ruhimda osoyish, dilimda charog‘, Shifokor ahliga o‘qurman tahsin. Lekin xitob aylay senga ushbu chog‘: Olgin, dardlarimning olgin barchasin! Oydin palatalar sengadir tortiq, Shiftga boqqaningcha qomating kergil. Menga bu hashamlar kerakmas ortiq, Menga o‘z kulbai xonamni bergil. Jarroh nashtari ham sengadir nisor, Senga, tabobatning jami malhami. tarzidagi butunlik sifatida, til sintaktik sathining oliy darajadagi birligi sifatida talqin etish maqsadga muvofiq. Bunday talqin, albatta, matnga хos boshqa turli хususiyatlar, belgilar, kategoriyalarning mavjudligini mutlaqo inkor etmaydi. Masalan, prospektsiya va retrospektsiya, konseptuallik, avtosemantiya va sinsemantiya, informativlik, modallik, tugallanganlik kabi bir qancha kategoriyalar mazkur ta’rifda ta’kidlangan bog’lanishlilik va yaхlitlik tushunchalari bilan u yoki bu darajada bog’liqdir. Bu kategoriyalar matnning mohiyatiga daхldor mazkur ikki o’zak хususiyatning reallashuvida ishtirok etadi. Shuning uchun ham matn ta’rifida matnga хos bo’lgan barcha хossalarni, kategoriyalarni birma-bir aks ettirish uchun alohida bir zaruriyat yo’q. Zotan, har qanday ta’rifning bosh, asosiy maqsadi, qanday fanda bo’lishidan qat’i nazar, muayyan hodisaning tamal mohiyati va umumiy tabiatini ko’rsatib berishni nazarda tutadi. USHBU BADIIY MATNDAGI ATOQLI OTLARNING SINTAKTIK VAZIFASINI ANIQLANG. Ruhimda osoyish, dilimda charog‘, Shifokor ahliga o‘qurman tahsin. Lekin xitob aylay senga ushbu chog‘: Olgin, dardlarimning olgin barchasin! Oydin palatalar sengadir tortiq, Shiftga boqqaningcha qomating kergil. Menga bu hashamlar kerakmas ortiq, Menga o‘z kulbai xonamni bergil. Jarroh nashtari ham sengadir nisor, Senga, tabobatning jami malhami. Menga-chi, bir umr baxsh etsin mador, Munis do‘stlarimning mehr olami. Darddan arimasin vujuding hech bir, Yo‘ldosh niyatingga yetishgin shitob. Menga mashaqqatli tiriklikni ber, Menga bo‘la qolsin mangu shu azob. Shoir yashamaydi aslo bealam Va biron kimsaga istamas balo. Lekin o‘zgalarning kulfatiga ham, Hasad qilganlarga shu tilak ravo... NAZORAT UCHUN SAVOLLAR  1. Matn nima?  2. Matnshunoslik qanday soha?  3. Matnning qanday turlari bor?  4. Qachondan boshlab matn va uning tabiatini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlar paydo bo’la boshladi?  5. K.Kojenikova matn haqida qanday fikrlar bildiradi?  6.M.V.Lyaponning matn haqidagi mulohazalaridan gapirib bering? FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Menga-chi, bir umr baxsh etsin mador, Munis do‘stlarimning mehr olami. Darddan arimasin vujuding hech bir, Yo‘ldosh niyatingga yetishgin shitob. Menga mashaqqatli tiriklikni ber, Menga bo‘la qolsin mangu shu azob. Shoir yashamaydi aslo bealam Va biron kimsaga istamas balo. Lekin o‘zgalarning kulfatiga ham, Hasad qilganlarga shu tilak ravo... NAZORAT UCHUN SAVOLLAR  1. Matn nima?  2. Matnshunoslik qanday soha?  3. Matnning qanday turlari bor?  4. Qachondan boshlab matn va uning tabiatini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlar paydo bo’la boshladi?  5. K.Kojenikova matn haqida qanday fikrlar bildiradi?  6.M.V.Lyaponning matn haqidagi mulohazalaridan gapirib bering? FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Yo‘ldoshev.M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari.-T.: 2007. 2.Yo‘ldoshev.M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. -T.: “Fan”,2010. 3. Qurbonova.M. Matn tilshunosligi. T.: 2012. 4. Internet materiallari. 1. Yo‘ldoshev.M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari.-T.: 2007. 2.Yo‘ldoshev.M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. -T.: “Fan”,2010. 3. Qurbonova.M. Matn tilshunosligi. T.: 2012. 4. Internet materiallari.