DUNYODA SANOATI RIVOJLANGAN DAVLATLARDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNING RIVOJLANISHI TAJRIBALARI TAHLILI Tayanch iboralar: Eksport, institutsional yurisdiksiya, izolyatsiyalangan qishloq, o‘sish nuqtalari, Davlat sektori, xususiy sektor, Davlat sektori va xususiy sektorning sherikchiligi, Maxsus iqtisodiy zonalar, maxsus ma’muriy rayon, maxsus iqtisodiy boshqaruv tizimi. Reja: 1.Lotin Amerikasi va Karib orollari. 2.Yaponiya. 3.Xitoy Xalq Respublikasi (XXR). 4.Xitoyning erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish tajribasidan O‘zbekiston uchun foydalanish imkoniyatlari. 1.Lotin Amerikasi va Karib orollari. Lotin Amerikasidagi (ya’ni Markaziy va Janubiy Amerika) 22 ta mamlakatda eksport qilinadigan mahsulotlarga ishlov berish bilan bog‘lanadigan zonalarning soni (EIZ) 258 tani, yoki ularning dunyodagi sonidan (1072 ta) 24% ni tashkil qilgan. Markaziy Amerikada ular 83 tani (8%), Karib havzasida – 98 tani (9%), Janubiy Amerikada esa – 77 tani (7%) tashkil qilgan. Ushbu mintaqada EIZ larni yaratish jarayoni o‘tgan asrning 60-yillarining oxiri – 70-yillarining boshida boshlangan[6]. Birinchi EIZ 1964 yilda Kolumbiyada yaratilgan, so‘ngra 1965 yilda Dominikan Respublikasi va Meksida uning analogi yaratilgan. 1990 yillarda bunday zonalarning soni va Lotin Amerikasi mamlakatlarining milliy iqtisodiyotida ularning roli tezkor sur’atlar bilan o‘sgan. Bu dastur ayniqsa Meksikada shiddat bilan rivojlangan, bu yerda 850 ta atrofida zonalar yaratilgan, Braziliyada esa bor-yo‘g‘i bitta erkin savdo zonasi faoliyat ko‘rsatgan mamlakat hukumati tomonidan 1996 yilda tasdiqlangan 19 ta EIZ lardan hozirgi kunda 4 tasi qurilish bosqichida turibdi[1]. Ular mamlakatning kamroq rivojlangan mintaqalarida iqtisodiy rivojlanishga ko‘maklashish maqsadida yaratilmoqda. Panamada hozirgi kunda EIZ lar ilgari AQSh ning harbiy bazalari joylashgan joylarda yaratilmoqda). Aksariyat faoliyat ko‘rsatayotgan zonalarning maydoni unchalik katta emas har birining maydoni 1 ming ga dan kichik va odatda ularning hududi ajratilgan. Mazkur bo‘limda tadqiq qilish predmeti Janubiy Amerika va Karib havzasi bo‘lishiga qaramasdan, unda Janubiy Amerikadagi ESZ larning faoliyat ko‘rsatishining spesifikasi va vazifalari to‘g‘risida aniqroq tasavvur berish uchun Shimoliy Amerikadagi (Kanada, AQSh, Meksika) ESZ larni ba’zi bir kuzatishlar ham keltirish maqsadga muvofiq. Masalan, Kanadada EIZ lar umuman yo‘q. Yangi Shotlandiya dengiz bo‘yi provinsiyasida ESZ ni yaratish bo‘yicha takliflar bo‘lgan, biroq ular amalga oshmagan[1]. 2001 yildan buyon mamlakat eksportni distribyusiyalash markazlari – import sohasidagi vaqtinchalik instrumentdan foydalanadi, uning faoliyat ko‘rsatish mexanizmi ESZ nikiga o‘xshaydi. Ular dengiz portlari va xalqaro aeroportlar yaqinida joylashish bilan o‘zida saqlash yoki distribyusiyalash uchun mo‘ljallangan makonni – ko‘pincha ombor binolari shaklida mavjud bo‘lgan makonni taqdim qiladi. Bu yerda reeksport qilish maqsadida (boj va soliqlar to‘lamasdan) ichki va xorijiy mahsulotni saqlash, saralash, qayta o‘rash mumkin. Biroq bu yerda mahsulotni ishlab chiqarish va yig‘ishga ruxsat berilmaydi [2]. Xususiy tasarrufda bo‘lgan, biroq davlat tomonidan boshqariladigan, maxsus bojxona rejimiga (MBR) ega bo‘lgan zonalar faqatgina eksport qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish imkonini beradi. Bunday zona Kanadada bitta va u Yangi Shotlandiya provinsiyasining Sidney shahrida Harbiy Dengiz Kuchlarining sobiq bazasi hududida joylashgan (Sidport sanoat parki). AQSh da ESZ lar – dengiz portlari yaqinida joylashgan sanoat parklari ishlayapti. Kompaniyalar o‘zlarining ofislarini bu zonalarning doirasiga mahsulotning tarkibiy qismlariga to‘lanadigan import bojlarini kechiktirish uchun joylashtiradi. Maxsus subzonalar ham alohida olingan kompaniyaning ishlab chiqarish ehtiyojlariga muvofiq ESZ lardan tashqarida joylashadi. Amerikadagi ESZ lar – ichki bozorning ehtiyojlari uchun mo‘ljallangan mahsulotlarga ishlov beradigan va marketinglaydigan platformalardir. Meksika birinchi ESZ larni 1946 yilda yaratgan. Ulardan ko‘p sonli fabrikalarga ega bo‘lgan ko‘pchiligi chegaraoldi sanoatlashtirish Dasturiga va “Makilador” Dasturiga birlashtirilgan. Bu eksport qilinadigan mahsulotlarga ishlov beradigan alohida korxonalarni butun mamlakat hududiga joylashtirish imkonini bergan. Boshqacha qilib aytganda, “Makila” rejimi vaqtinchalik importga ruxsat beradi (bojxona organlarining qattiq nazorati ostida bo‘lgan korxonalar uchun), biroq sanoat anklavini o‘z ichiga olmaydi. Bu zonalarda ishlaydigan kompaniyalarga turli rag‘batlar taqdim qilingan (soliq imtiyozlarini ham o‘z ichiga olgan holda), buning ustiga ular o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni eksport qilishga majbur emas. Mamlakatdagi ba’zi bir shtatlar “Makila” rejimida ishlaydigan korxonalarni yangi ESZ rejimiga o‘tkazishga talabnoma bergan. NAFTA ning shartlariga ko‘ra, Kanada va Meksikadagi ko‘rsatilgan zonalar eskirgan bo‘lib hisoblanadi, shu sababli bu mamlakatlarning butun hududi ESZ bo‘lib qoladi. Shunisi qiziqki, NAFTA ning shartlari AQSh da ESZ larni tugatishni ko‘zda tutmaydi. Yaratilish-zonalarning har xil turlarining mavjud bo‘lishi ularning mintaqaviy iqtisodiy rivojlantirish instrumenti sifatidagi roliga bog‘liq bo‘ladi, u xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, ish o‘rinlarini yaratish va oshiqcha ishchi kuchi, malakali mehnat va menejmentni absorbsiyalash, texnologiyalar va bilimlarni uzatish imkonini beradi, shuningdek valyuta mablag‘lari va soliq tushumlarining manbaiga aylanadi hamda xorijiy bozorlarga ruxsatnoma bo‘lib xizmat qiladi. ESZ lardan shuningdek milliy tadbirkorlarning eksport qilinadigan mahsulotlarning ushbu mamlakat uchun noan’anaviy bo‘lgan turlarini ishlab chiqarishda ishtirok etishga bo‘lgan intilishlarini rag‘batlantirish uchun ham foydalaniladi. Boshqacha qilib aytganda, EIZ lar mahalliy tadbirkorlar va butun boshli firmalarga ko‘rgazmali ta’sir ko‘rsatadi. Lotin Amerikasi va Karib havzasida ularni yaratishdan maqsad ishsizlik darajasini pasaytirishga bo‘lgan intilish, shuningdek byudjetga tushadigan valyuta tushumlarini ko‘paytirishdan iborat bo‘lgan. EIZ lar savdoning rivojlanishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi va G‘arbiy yarim sharning ko‘pgina hududlariga xorijiy investitsiyalarni jalb qilinishiga ko‘maklashgan bunga Boliviya, Kosta-Rika, Dominikan Respublikasi, Salvador va Gonduras misol bo‘lib xizmat qila oladi. Janubiy Amerika doirasida EIZ lar «… mintaqadagi mamlakatlarning iqtisodiyoti uchun Markaziy Amerika va Karib havzasi mamlakatlaridagichalik muhim rol o‘ynamagan». Janubiy Amerikada ESZ lardan ko‘pincha, masalan, xuddi Chili va Kolumbiyadagi kabi, “o‘sish nuqtalari” sifatida foydalaniladi. Biroq shuni qayd qilish lozimki, har ikkala Amerika miqyosida hamma zonalar ham faoliyat ko‘rsatish jarayonida muvaffaqiyatga erisha olmagan. EIZ–iqtisodiy rivojlantirishning samarali instrumentidir. Ular sanoatlashish davrining avvalida va uning oxirgi bosqichlarida eksportni o‘stirishga yo‘naltirilgan strategiyani amalga oshirishni osonlashtirish uchun yaratilgan. Shundan kelib chiqqan holda, ularning iqtisodiyoti rivojlanayotgan iqtisodiyot yoki o‘tish davrida bo‘lgan iqtisodiyot deya e’tirof qilingan mamlakatlar uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish va ishsizlik darajasini pasaytirishga erishish uchun birgina EIZ larga tayanmasliklari lozim, EIZ larning o‘zlari esa ichki iqtisodiy siyosatni liberallashtirishga yo‘naltirilgan iqtisodiy islohotlarga (makroiqtisodiyot, savdo va valyuta sohasidagi) to‘siq bo‘lmasligi yoki ularni to‘xtatib qo‘ymasligi lozim. Ular rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘tkaziladigan islohotlarni to‘ldirishi va liberallashtirish bo‘yicha sa’y-harakatlarga ko‘maklashishi lozim, bu islohotlar ushbu mamlakatlarning global raqobat imkoniyatlarini oshirishi mumkin. Uzoq muddatli istiqbolda EIZ lardan eksport tovarlarga ishlov berishga asoslangan iqtisodiyotga o‘tish instrumenti sifatida foydalanish lozim bo‘ladi. Lotin Amerikasi va Karib havzasidagi EIZ lar asosan to‘qimachilik va tikuvchilik tarmoqlarida ishlab chiqarishning mehnattalab fazalari bilan bog‘lanadi. Meksika va Braziliyadagi EIZ lar mikroelektronika buyumlarini ishlab chiqarish uchun past haq to‘lanadigan ishchi kuchi va import tarkibiy qismlardan foydalanadi. Janubiy Amerikadagi ESZ larda (masalan, Braziliya va Chili) sanoatning ma’lum bir tarmog‘iga tayanish tendensiyasi kuzatiladi. Ma’lumotlarga ishlov berish (masalan, Barbados, Yamayka va Sento-Lyusiyada) va moliyaviy xizmatlar (Aruba) Karib havzasidagi EIZ larning faoliyatining spesifikasini tashkil qiladi. Koll-markazlar va sayyohlik kabi xizmatlarni ko‘rsatish Markaziy Amerikadagi (xususan, Kosta-Rika, Dominikan Respublikasi va Panama) va Janubiy Amerikadagi (Kolumbiya, Urugvay, Venesuela) EIZ lar doirasida o‘smoqda. Markaziy Amerika va Karib havzasida EIZ lar zamonaviy infratuzilma va malakali ishchi kuchi mavjud bo‘lgan yirik shaharlar va sanoat markazlariga (ayniqsa Kosta-Rika va Gondurasda) va dengiz portlariga yaqin qilib joylashtirilgan. Shu bilan birgalikda izolyatsiyalangan qishloq joylarda joylashgan EIZ lar umuman olganda muvaffaqiyatli rivojlanishga ega bo‘lmagan. Bir qancha Markaziy Amerikadagi mamlakatlarning qonunchiligi bilan (Kosta-Rika, Dominikan Respublikasi), Salvador, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua) EIZ va ESZ larni mamlakatning har qanday nuqtasiga joylashtirishga ruxsat berilgan. Yamayka va Dominikan Respublikasida EIZ lar bir nechta joylarda yaratilgan, bu shu tariqa butun tevarak-atrofdagi hududni bitta katta EIZ ga aylantirgan. EIZ va EST-kompaniyalar mulkchilik shakli bo‘yicha xorijiy, milliy yoki aralash kapital asosida tashkil qilingan kompaniyalarga bo‘linadi. Xorijiy kapitalni jalb qilish uchun ba’zi bir mamlakatlarda xorijiy mulk ob’ektiga egalik qilishga cheklashlar bekor qilingan. Zonalarning xususiy developerlariga taqdim qilinadigan asosiy imtiyozlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Foyda solig‘iga soliq kanikullari Zonani qurish va rivojlantirish uchun mo‘ljallangan xomashyo, asbob-uskunalar va mexanizmlarni olib kirishda import bojlaridan ozod qilish; Soliqlarning ma’lum bir turlaridan ozod qilish (masalan, munitsipal soliq, sotishdan olinadigan soliq, mulk solig‘i). Davlat sektori va xususiy sektorning sherikchiligi EIZ lar avval-boshda davlat sektorining agentliklari tomonidan yaratilgan va boshqarilgan, biroq ularda xususiy sektorning ulushi (asosan xorijiy kompaniyalarning) tobora oshib bormoqda. Ba’zi bir mamlakatlarda EIZ larga davlat sektori ham, xususiy sektor ham egalik qiladi, ularni boshqaradi va rivojlantiradi, Boshqa bir mamlakatlarda esa EIZ lar shakli bo‘yicha davlat tuzilmalari bo‘lib hisoblanadi, biroq ularni xususiy kompaniyalar boshqaradi masalan, Meksikada bu zonalarga davlat egalik qiladi va boshqaradi, Braziliya, Kosta-Rika, Dominikan Respublikasi, Salvador, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua, Paragvay va Urugvayda ular xususiy kapitalga tegishli. Karib havzasida birinchi xususiy EIZ 1965 yilda Dominikan Respublikasida, Markaziy Amerikada esa – 1985 yilda Kosta-Rikada paydo bo‘lgan. Xususiy EIZ larda infratuzilma xizmatlari, boshqarish xizmatlarining sifati Davlat EIZ laridagi xuddi shunday ko‘rsatkichlardan ko‘pincha yuqori bo‘ladi. Bundan tashqari, xususiy kompaniyalarning tasarrufi va boshqaruvida bo‘lgan EIZ lar ko‘pincha xorijiy investorlar uchun barqaror ish muhitini va ma’muriy va byurokratik xarajatlarning – ayniqsa gap eksport va import tovarlarni bojxona tozalashidan o‘tkazishning davomiyligi xususida boradigan bo‘lsa – kamroq miqdorini taqdim qiladi. Xususiy EIZ larda ushbu mamlakatlardagi siyosiy kelishmovchiliklarga nisbatan “kattagina avtonomlik darajasi” bor. Federal hukumatlar ularga tartibga solish muhitini ta’minlash va ba’zan hatto ularning mahsulotini xorijda ilgari surish bilan xususiy EIZ larning rivojlanishiga ko‘maklashadi. Institutsional yurisdiksiya borasida esa, odatda Lotin Amerikasi va Karib havzasi mamlakatlarida bojxona protsedurasi milliy port xizmatlarining zimmasidagi majburiyatlarning bir qismi bo‘lib hisoblanadi. 2.Yaponiya. Yaponiya, dunyodagi yetakchi mamlakatlardan biri bo‘lib, o‘zining hududida erkin iqtisodiy zonalarni tashqi iqtisodiy faoliyat va mintaqaviy rivojlanishni faollashtirish maqsadida yaratadi. AQSh va boshqa rivojlangan mamlakatlardan farqli o‘laroq, mintaqaviy rivojlanishni mamlakat ko‘lamlarida rejalashtirishni qo‘llaydi. Bu yerda davlat rejalashtirishi ular doirasida mamlakatda erkin iqtisodiy zonalar yaratiladigan - mamlakatni rivojlantirishning umumiy rejasi va alohida vazirliklar tomonidan ishlab chiqilgan ko‘p sonli mintaqalarni rivojlantirish rejalarini o‘z ichiga oladi. Yaponiyada texnoparklarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan va qaratilmoqda. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi. 1950–1970 yillarda mamlakat xorijdan patentlar va litsenziyalarni faol tarzda sotib olishga intilgan. Ilg‘or xorijiy texnologiyalarning ommaviy oqib kelishi davlatga bir qator zamonaviy ishlab chiqarishlarni yangidan yaratish, iqtisodiyotning ko‘pgina tarmoqlarini tubdan qayta qurish, vaqtdan yutish va kattagina mablag‘larni tejash imkonini bergan. Biroq xorijiy litsenziyalar va patentlardan ommaviy foydalanish salbiy oqibatlarga ham ega bo‘lgan: birinchidan, yapon iqtisodiyatining xorij iqtisodiyotiga, ayniqsa Amerika iqtisodiyotiga, texnika va texnologiyalarga qaramligi kuchaygan; ikkinchidan, o‘zining fundamental tadqiqotlarini yig‘ishtirib qo‘yish jarayoni boshlangan. Shu sababli, 1960 yillarning oxiriga kelib xorijiy texnologiyalarni ommaviy import qilish bilan bir qatorda davlat va monopoliyalar tomonidan o‘zining ilmiy tadqiqotlari va ishlanmalarini faol tarzda rivojlantirish, ilmiy-texnik potensialni mustahkamlashga e’tibor qaratila boshlangan. Bunday siyosatning natijasi mamlakatda bir qator texnoparklarning yaratilishi bo‘lgan. Bu yerda bunday texnik-joriy qilish zonalari asosan xususiy kapital hisobiga yaratilgan AQSh dan farqli o‘laroq, Yaponiyada texnoparklar hukumatning tashabbusi bilan tashkil qilingan. 1970 yilda Ibaraki profekturasida, Tokiodan 60 km shimoliy-sharqda birinchi texnopark qurilgan (Sukuba ilm-fan shahri), uning umumiy maydoni 28 ming ga ni tashkil qiladi, aholisi esa taxminan 200 ming kishidan iborat. Shuni alohida qayd qilish lozimki, bu yapon hukumatining eng yirik investitsion loyihasi bo‘lgan. Yapon mutaxassislarining fikrlariga ko‘ra, texnoparkning muvaffaqiyatining sababoari quyidagilar bo‘lgan: Dastlabki hukumat investitsiyalarining anchagina kattaligi (1300 mlrd ien); Davlat tomonidan barcha zaruriy infratuzilmaning yaratilishi; Xodimlarning fidokorona mehnati (sutkasiga 12-14 soat, biroq 8 soatga haq to‘langan); Mos keluvchi sanoat bazasini yaratish uchun yapon hukumati tomonidan ilg‘or asbob-uskunalarning sotib olinishi. 1974 yilda yaratilgan boshqa bir texnopark Yaponiyaning janubiy-g‘arbiy qismida, Kyusyu orolida joylashgan. Zona 42 ming kv. km maydonni egallagan, aholisi 1,3 mln kishini tashkil qiladi. U elektronika, robototexnika va boshqa ilmtalab ishlab chiqarish sferalariga ixtisoslashgan. Zona uchun sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yuqori darajada o‘sishi xarakterli: u 1977 yildan 1980 yilning o‘rtalarigacha yiliga 30–40% ni tashkil qilgan. Texnoparkning bunday muvaffaqiyati quyidagi sabablar bilan shartlangan: Qulay tabiiy-iqlim sharoitlari; Yetarli miqdordagi yuqori malakali ishchi kuchi; Yuqori darajada rivojlangan transport tarmog‘i, ayniqsa dengiz va havo transporti; Elektronika sanoatini rivojlantirish uchun yaxshi moslashgan rivojlangan infratuzilma; Texnoparkning rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan tegishli sanoat bazasining borligi. Yaratilgan ilm-fan shaharlari Yaponiyaning ilmiy-texnik potensialining rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan, bu mamlakatning sanoat siyosatini belgilab bergan. Biroq yillar o‘tishi bilan mamlakatning ichidagi o‘zgarishlar va jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar bois milliy iqtisodiyot o‘zgargan. Mamlakatning xo‘jalik rivojlanishida o‘zgarishlarni, yangi uslublar va ularni amalga oshirish vositalarini talab qiladigan yangi iqtisodiy ustuvorliklar paydo bo‘lgan. 1980-yillarda Yapon hukumati texnopolislarni yaratish bo‘yicha keng ko‘lamli dasturni amalga oshirishga kirishgan. Bu siyosat shu bilan izohlanadiki, 1970- yillarda davlat jiddiy iqtisodiy silkinishlarga duch kelgan. Masalan, ikkita neft inqirozi Yaponiyada inflyatsiyaning o‘tkir chaqnashi va o‘sish sur’atlarining keskin pasayishini chaqirgan. Ishchi kuchining yangi resurslarini jalb qilish va sanoat mahsulotining nomenklaturasini yangilash yo‘li bilan ekstensiv rivojlanishning zahiratari tugab bo‘lgan. Ekologik qiyinchiliklar kapital qurilishning qimmatlashishiga olib kelgan. Ish haqi darajasi oshgan, yangi ish joylarini jihozlash qimmatlashgan. Natijada iqtisodiyot resurslarni tejash va kapitalni ko‘paytirish yo‘liga kirgan. Bu davrda Yaponiya sanoati tobora ko‘proq ilmtalab tarmoqlarga yo‘nala boshlagan. Bunda elektron mashinasozlik va zamonaviy aloqa vositalarini ishlab chiqarish yetakchilik qilgan. Ularni rivojlantirish uchun yirik firmalar tomonidan yuqori texnologiyalar sohasida bajarilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarini moliyaviy va tashkiliy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat dasturlari seriyasi amalga oshirilgan. Bu tadbirlar qatorida 1980 yilda Yaponiya tashqi savdo va sanoat Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan «Texnopolis» dasturi ham yaratilgan. Unga muvofiq mamlakatning iqtisodiy jihatdan orqada qolayotgan ba’zi bir prefekturalarida 20 ta ilmiy-texnik zonalarni yaratish ko‘zda tutilgan, ular texnopolislar deb atalgan, bu o‘zida sanoatning yuqori texnologiyali tarmoqlarining mos keluvchi zamonaviy ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaga ega bo‘lgan korxonalari, ilmiy muassasalar, ilmiy va muhandis kadrlarni tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtlari va yashash joylarini organik tarzda birlashtiradigan shahar va unga tutash bo‘lgan hududlarni anglatgan. Dasturga hukumat XXI asrga mo‘ralash imkonini beradigan konsepsiya va mamlakat ilmiy-texnik potensialini mamlakatning jahon bozoridagi raqobat kurashida muvaffaqiyatini belgilaydigan tezlashtirilgan rivojlantirishning samarali strategiyalaridan biri sifatida qaragan. «Texnopolis» dasturida quyidagi maqsadlar qo‘yilgan: sanoatni markazdan periferiyaga qayta taqsimlash va uni ilmtalab va energiya tejovchi texnologiyalarni rivojlantirishga yo‘naltirish, mahalliy universitetlarning faoliyatini faollashtirish yo‘li bilan mamlakatning butun hududida ilmiy tadqiqotlarni intensifikatsiyalash, innovatsiyalar jarayonini tezlashtirish va boshqalar. Dastur “yumshoq” infratuzilma – ilmiy muassasalar tarmog‘i, ma’lumotlar bilan almashinish vositalari va kadrlarni tayyorlashni rivojlantirishga tayangan. Texnopolislarni yaratishning eng muhim maqsadlaridan biri periferiya hududlarning iqtisodiyotini rivojlantirishni rag‘batlantirish bo‘lgan, ya’ni aholisi zich bo‘lgan «Tokio – Osaka» megapolisini yengillashtirish va yangi rayonlarning iqtisodiyotining rivojlanishiga ko‘maklashish vazifasi qo‘yilgan. Texnopolislarni rivojlantirish bo‘yicha rahbariyat hudud zona maqomini qo‘lga kiritishi uchun quyidagi asosiy me’zonlarni belgilagan: aholisi 200 mingdan kam bo‘lmagan “zona” shahardan 30 minut va Tokio, Nagoy va Osakadan 1 kundan oshiq bo‘lmagan yo‘l yuriladigan masofada joylashish, maydoni 500 kv mildan oshiq bo‘lmaslik (Amerikadagi “Silikon vodiysi” texnoparkining maydoniga taxminan teng). Bundan tashqari, bunday hudud ilmiy ishlab chiqarish majmualari, universitetlar, ilmiy-tadqiqot markazlari, yashash kvartallari, rivojlangan axborot infratuzilmasining muvozanatlangan birikishini o‘z ichiga olishi, turmush uchun qulay bo‘lishi va madaniy va rekreatsion imkoniyatlarga ega bo‘lishi, go‘zal tabiatli rayonda joylashishi, mahalliy an’analar va tabiiy shart-sharoitlar bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi lozim. Va nihoyat, EIZ ning faoliyatini rejalashtirishda har uchala manfaatdor tomon – biznes, universitetlar va mahalliy hokimiyat ishtirok etishi lozim. Texnopolislar hududida kredit va soliq rag‘batlantirishi bo‘yicha turli choralar ko‘zda tutilgan. Masalan, yuqori texnologiyalar sohalarida faoliyat yuritadigan firmalarga birinchi yili asbob-uskunalarning qiymatining 30% ini va binolar va inshootlarning qiymatining 15% ini hisobdan chiqarishga ruxsat berilgan, davlat prefektura laboratoriyalari va firmalar bilan birgalikda o‘tkaziladigan ilmiy tadqiqot ishlariga ketadigan xarajatlarning uchdan birini to‘lagan. Texnopolislarni qurish va rejalashtirish jarayonida yetakchilik roli mahalliy hokimiyatlarga berilgan. Tashqi savdo va sanoat Vazirligining funksiyalari texnopolislarni yaratishning asosiy kriteriylarini belgilash, texnik yordam ko‘rsatish, Yapon Rivojlanish Bankining soliq imtiyozlari va kreditlari bilan ta’minlash bilan cheklangan. XXI asrda Yaponiyani yetakchilik pozitsiyalariga olib chiqish uzoq muddatli strategiyasining asosi sifatida texnopolislarni yaratish va ularning muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishining garovi sifatida yaponlarga xos bo‘lgan xususiyatlar – sabr-toqat va qiyinchiliklarga bardosh bera olish xizmat qilishi lozim bo‘lgan. Hozirgi kunda mamlakatda 19 ta texnopolislar mavjud. Ularning aksariyati elektronika sohasidagi ishlanmalar, yangi materiallar va keramikani yaratish, robototexnikaga ixtisoslashgan. Ulardan ba’zi birlari tibbiyot elektronikasi, biotexnologiyalar, optik tolalar sohasida ilmiy-tadqiqotlar o‘tkazish va ularni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. Ilmtalab mahsulotlarni yaratishga ixtisoslashgan texnopolislar yapon eksportining raqobatbardoshligini oshirish va mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotiga yanada chuqurroq kirishiga ko‘maklashgan. Hukumat shuningdek tovarlar va kapitalning harakatlanish yo‘lidagi cheklashlarni bekor qilish bilan tashqi iqtisodiy aloqalarning liberallashuvini amalga oshirgan. Biroq biznes olamidagi uzoq muddatli aloqalarning an’anaviy amaliyoti, hukumat bilan ish doiralari o‘rtasidagi sherikchilik munosabatlari xorijda proteksionizm va yapon iqtisodiyotining yopiqligini himoyalash alomatlari sifatida qabul qilingan. 1980- yillarda AQSh va Yevropa mamlakatlari bilan savdo-sotiqdagi ulkan ijobiy saldo Yaponiya uchun o‘tkir ziddiyatlar manbai va davlatlararo iqtisodiy munosabatlarning asosiy masalalaridan biriga aylangan. Savdo balansini tekislash va sanoatni ichki bozorga yo‘naltirish uchun mamlakat hukumati 1990-yillarning boshlarida importni rag‘batlantirish choralarini qabul qilgan, ular, xususan, maxsus tashqi savdo zonalarini yaratishni o‘z ichiga olgan. Ular 1991 yilda ishlab chiqilgan erkin import zonalarini shakllantirish va rivojlantirish davlat konsepsiyasiga muvofiq yaratila boshlagan. Bunday zonalarni yaratishning huquqiy bazasi «Valyuta operatsiyalari va tashqi savdo operatsiyalari to‘g‘risida» gi Qonun va «Importga ko‘maklashish va Yaponiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha favqulodda choralar to‘g‘risida» gi Qonun bo‘lgan[1]. Keyingisi mamlakat parlamenti tomonidan 1992 yil iyulda qabul qilingan (1995 yilda parlament bu qonunning amal qilish muddatini 10 yilga – 1996 yildan 2006 yilning may oyigacha uzaytirgan). Ushbu qonunga muvofiq dengiz portlari va xalqaro aeroportlarda tashqi savdo zonalari tashkil qilingan, ular erkin import zonalari deb atalgan. Ular o‘zlarida erkin savdo zonalari va importning o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish zonalarining kombinatsiyasini taqdim qiladi. Bu yerda import tovarlarni joylashtirish, ularga qo‘shimcha ishlov berish va qayta ishlov berish, tovarlarning ko‘rgazmalarini tashkil qilish va ularni ulgurji sotish amalga oshiriladi. Zonalarning hududida xo‘jalik yuritish va tashqi iqtisodiy faoliyatning maxsus imtiyozli rejimi o‘rnatilgan. Erkin import zonalarini yaratishni moliyalashtirish mahalliy hokimiyat organlarining byudjetidan ham, xususiy kompaniyalar hisobidan ham amalga oshiriladi. Bundan tashqari, Yaponiya Markaziy Banki ularning infratuzilmasini yaratishni moliyalashtirish uchun kreditlar taqdim qiladi. Zonalarning faoliyati ichki bozorga yo‘naltirilgan. 2004 yilning boshida mamlakatda 23 ta erkin import zonasi faoliyat ko‘rsatgan (1992 yilda 5 ta zona, 1993 yilda – 10 ta, 1994 yilda – 8 ta zona yaratilgan). Ular shaharlar yoki prefekturalarda joylashgan va shu yerdagi ma’muriy tuzilmalarning organlariga bo‘ysunadi. Bunday tipdagi tuzulmaga Tottori prefekturasida joylashgan «Sakaiminato» erkin import zonasi misol bo‘lib xizmat qila oladi. Uning ajralib turuvchi chizgisi shu bo‘lib hisoblanadiki, uni rivojlantirish rejasi Tottori va Simane prefekturalarining mutaxassislari tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan. Ular zonani birgalikda boshqarishni ham amalga oshiradi. Bu reja quyidagi chora-tadbirlarni ko‘zda tutadi: o Sakai portini G‘arbiy Yaponiyaning do‘stlik va xalqaro hamkorlik darvozasiga aylantirish; o Import va axborot sohasining samaradorligini oshirish yo‘li bilan mahalliy sanoatni rivojlantirish; o Savdo-sotiq va sanoatni rivojlantirish vositasida xalqaro aloqalarni chuqurlashtirish. o Import yuklarga xizmat ko‘rsatuvchi tadbirkorlarga ko‘maklashish uchun erkin import zonalarini shakllantirish va rivojlantirish davlat konsepsiyasida bir qator imtiyozlar ko‘zda tutilgan, ular qatoriga quyidagilar kiradi: o Yapon Rivojlanish Banki va kichik va o‘rta tadbirkorlarga ko‘maklashish Jamg‘armasi tomonidan past foyizli kreditlarni taqdim qilish; o Import yuklarni joylashtirish joylarida ishlaydigan tadbirkorlarning ko‘chmas mulk va foydadan keladigan daromadlarini differensiallangan soliqqa tortish; o Ulgurji va chakana savdo va transport korxonalariga asbob-uskunalarni yetkazib berishda imtiyozli to‘lovlar; o Ishlov berish sanoati, ulgurji savdo va transport korxonalarini yer solig‘idan ozod qilish; o Tadbirkorlarga ishlab chiqarish bazasini shakllantirish jamg‘armasidan qarz majburiyatlariga kafolatlarni taqdim qilish; o Kichik va o‘rta korxonalarni imtiyozli sug‘urtalash; o Yapon tashqi savdoni rivojlantirish assotsiatsiyasi tomonidan import masalalari, shuningdek ko‘rgazmalar va yarmarkalar o‘tkazish masalalari bo‘yicha tekin maslahatlar taqdim qilish. Xokkaydo orolining janubida “Nyu Titose” aeroporti yaqinida yaratilgan va undan 5 km masofada joylashgan “Titose Rinku” sanoat majmuasi bilan chambarchas bog‘langan «Xokkaydo» erkin import zonasi samarali faoliyat ko‘rsatmoqda, bu yerda 214 ga maydonda 82 ta firma va ilmiy park joylashgan. Mamlakat hukumati zonani yaratish va obodonlashtirishga katta yordam ko‘rsatgan. Bu yordam import tovarlarni yetkazib kelish uchun aviatsiya transporti bilan ta’minlash, ofislarga ijraga berish uchun tayyor qilingan binolarni qurish, Internetga ulangan shaxsiy kompyuterlar bilan ta’minlash, import yuklarni qayta ishlaydigan ob’ektlarni qurishni texnik-iqtisodiy asoslashga ko‘maklashish, import yuklarni tashishga ko‘maklashishni o‘z ichiga olgan. Yaxshi joyda joylashganligi, yaxshi tashkil qilinganligi va davlatning qo‘llab-quvvatlashi tufayli «Xokkaydo» zonasi mintaqaning ko‘proq dinamik rivojlanayotgan savdo va distribyutorlik markaziga aylangan. Yaponiyada shuningdek erkin savdo zonalarining “bond zonalari” deb ataluvchi (ularda boj to‘lanmaydigan tovarlar saqlanadigan bojxona omborlari) turi ham faoliyat ko‘rsatadi, ular 5 ta toifaga bo‘linadi: Moliya Vazirligining tasarrufida bo‘lgan bond zonalari. Portlar yaqinida joylashgan bu zonalarda xorijiy yuklar (eksport yoki import uchun mo‘ljallangan yoki tranzit bilan o‘tadigan yuk partiyalarini ham o‘z ichiga olgan holda) tushirilishi, tashilishi va bir oy davomida saqlanishi mumkin. Bu vaqtinchalik hududlardan bojxona deklaratsiyasini to‘ldirish va bojxona hujjatlarini rasmiylashtirish davrida foydalanilishi mumkin. Ulardan tashqi iqtisodiy faoliyatning har qanday ishtirokchisi ma’lum bir haq evaziga foydalanishi mumkin; Bojxona boshlig‘ining ixtiyorida bo‘lgan - bond zonalari bajaradigan xuddi o‘sha funksiyalarni bajaradigan bond angarlari; Bojxona omborlari, bu yerda xorijiy yuklar ikki yil davomida saqlanishi mumkin (maxsus ruxsatnoma bo‘lgan taqdirda bundan ham uzoqroq), yuk bojxona omborida bo‘lgan butun davr davomida u bojxona bojiga tortilmaydi; Bond korxonalari, bu yerda ular uchun bojxona bojlarini to‘lamasdan xorijiy materiallardan tovarlar ishlab chiqarishga ruxsat berilgan; Bond ko‘rgazma zonalari – xalqaro ko‘rgazmalarni o‘tkazish uchun maxsus ajratilgan hududlar. Ular bojxona boshlig‘ining ixtiyorida bo‘ladi. Bu tizim xorijiy mamlakatlar tomonidan o‘tkaziladigan xalqaro ko‘rgazmalar va ekspozitsiyalarni muvofiqlashtirishni osonlashtirish uchun o‘ylab topilgan. Xorijiy yuklar soddalashtirilgan sxema bo‘yicha bojxona deklaratsiyasi to‘ldirilgandan keyin foydalanilishi yoki ekspozitsiyaga qo‘yilishi mumkin. Shunday qilib, mintaqalarni rivojlantirishning samarali instrumenti bo‘lib hisoblanadigan erkin iqtisodiy zonalar Yaponiyada keng tarqalishga ega bo‘lgan. Biroq ularning shakllanishi va rivojlanishi o‘zining o‘ziga xos spesifikasiga ega. Xususan, Yaponiya uchun EIZ lar, ayniqsa ilmiy-texnik tipdagi zonalar uchun shakllanish va rivojlanish jarayonida davlatning faol ishtiroki xarakterli. 3.Xitoy Xalq Respublikasi (XXR). Hozirgi kunda XXR da 4 ta maxsus iqtisodiy zonalar (Shenchjen, Chjuxay, Shantou, Syamen); Fuszyan dengizbo‘yi provinsiyasining janubidagi iqtisodiy uchburchakda joylashgan Xebey dengizbo‘yi provinsiyasi, Gaunsi-Chjuan avtonom rayoni, shuningdek Yanszi va Chjuszyan daryolarining deltalari va Shandun hamda Lyaodun yarim orollarida joylashgan 14 ta ochiq dengizbo‘yi shaharlari; 14 ta erkin (bojsiz) savdo zonalari (Tyanszin portining bojsiz zonasi, Vaygaosya, Dalyan, Shatouszyao, Futyan, Guanchjou, Chjanszyangan, Xaykou, Sindaoya, Ninbo, Fuchjouya, Syan’yuy, Shantou va Chjuxayya bojsiz zonalari); 13 ta ochiq chegaraoldi shaharlari (Xunchun (Szilin provinsiyasi), Suyfenke va Xeyxe (Xeylunszyan provinsiyasi), Manchjuriya va Erlyan-Xoto (Ichki Mongoliya avtonom rayoni), Tachen, Bole va Inin (Sinszyan- Uyg‘ur avtonom okrugi), Xekou, Vandin va Juyli (Yuannan provinsiyasi), Pinsyan va Dunsin (Guansi-Chjuan avtonom rayoni)); 53 ta yuqori va yangi texnologiyalar zonalari, xorijda ta’lim olgan mutaxassislar uchun 70 dan oshiq ilmiy-texnik zonalar, 38 ta eksportga yo‘naltirilgan mahsulotga ishlov beradigan zonalar, shuningdek 1988 yilda yaratilgan Xaynan erkin iqtisodiy zonasi va Xuanpu daryosining sharqiy qirg‘og‘ida Shanxayning eski qismining ro‘parasida joylashgan Pudun erkin iqtisodiy zonasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy islohotlarning boshlanishi va “ochiq eshiklar siyosati” ga o‘tish Guandun va Fuszyan janubiy provinsiyalarga 1980 yilda o‘zlarining hududida maxsus iqtisodiy zonalarni yaratish yo‘li bilan mustaqil iqtisodiy siyosat yurgizish imkonini bergan, bu zonalar keyinchalik Xitoy iqtisodiyotining ajralmas tarkibiy qismiga aylangan. Maxsus iqtisodiy zonalarning (MIZ) yaratilishi Xitoy hukumatining muhim qadami bo‘lib hisoblanadi. 30 kv km dan oshiq maydonga ega bo‘lgan hududda spesifik iqtisodiy siyosat yurgiziladi va G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridagi “erkin savdo portlari” ning amaliyotini eslatuvchi maxsus iqtisodiy boshqaruv tizimi amalga oshiriladi: tashqi bozorga yo‘naltirilish va soliq va bojxona imtiyozlarini ko‘zda tutish, soddalashtirilgan ro‘yxatga olish protseduralari va boshqa protseduralar, tadbirkorlik faoliyatini reglamentlashning yumshatilgan rejimini ko‘zda tutish bilan MIZ asosan eksportga yo‘naltirilgan ishlov berish sanoatiga tayanadi va ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlanmalari, ishlab chiqarish va savdoni yagona majmuaga birlashtiradi. Xitoy MIZ larning maqomi ba’zi bir mamlakatlarda mavjud bo‘lgan eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlarga ishlov beradigan zonalarning maqomidan ham, u Xitoyga qo‘shilgandan keyin qonuniy ravishda rasmiylashtirilgan Syangan maxsus ma’muriy rayonining (MMR) maqomidan ham farq qiladi. MMR ni tashkil qilishdan maqsad – xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, ilg‘or yuqori va yangi texnologiyalarni olib kirish, xorijiy sheriklarning boshqarish tajribasini “qarzga olib turish”, XXR fuqarolari uchun qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish, xodimlar tarkibining sifati va xo‘jalik yuritish darajasini oshirish bo‘lib hisoblanadi. Xitoyda MMR larning rivojlanishini 3 ta bosqichga ajratish qabul qilingan. Birinchi bosqichda (5-7 yil) ishlab chiqarish, muhandislik, transport, ijtimoiy va boshqa infratuzilmalar shakllantiriladi, xorijiy kapital, texnika va texnologiyalar jalb qilinadi, boshqarish ko‘nikmalari hosil qilinadi, tashqi iqtisodiy aloqalar yo‘lga qo‘yiladi. Ikkinchi bosqich (xuddi shunday davomiylikdagi) iqtisodiy rivojlanishning tashqi yo‘naltirilgan modeliga, iqtisodiy tuzilmada savdo va ixzmatlar sohasining katta solishtirma og‘irligidan sanoat va tashqi iqtisodiy faoliyatning ustivorligiga o‘tish bilan bog‘lanadi, shu bilan birgalikda an’anaviy faoliyat tarmoqlarida ilg‘or texnologiyalarni qo‘llashning o‘sishi va ularning modernizatsiyalanishi kuzatiladi, 50-60% investitsiyalarni xorijiy kapital hisobiga amalga oshirish, eksportning ulushini esa umumiy ishlab chiqarishdan 70% gacha yetkazish maqsad qilib qo‘yiladi. Uchinchi bosqich yetilgan faza bo‘lib hisoblanadi, u an’anaviy ishlab chiqarish tarmoqlarini rekonstruksiyalash, ilmtalab va yuqori texnologiyali tarmoqlar ulushining katta bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, iqtisodiy tizimni 20 yil davomida isloh qilish natijasida Xitoyda MMR ning xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay bo‘lgan nisbatan mukammal rejim shakllangan. XXR da MMR larning o‘ziga xos rivojlanishiga Shenchjen maxsus iqtisodiy zonasi misol bo‘lib xizmat qila oladi, u 1980 yil avgustda, “Guandun provinsiyasida maxsus iqtisodiy zonalarni tartibga solish to‘g‘risida” gi Qonun qabul qilingandan keyin rasmiy maqomga ega bo‘lgan va 20 yillik iqtisodiy rivojlanish davomida mamlakatning hatto Pekin, Tyanszin, Shandun, Shanxay, Fuszyan i Guandun kabi eng yirik iqtisodiy markazlaridan ham anchagina o‘zib ketgan. 327,5 kv km maydonni va materikdagi Xitoydan ajratib olish bilan Gonkongning bir qismini egallagan Shenchjen MMR eng tez rivojlanayotgan zona bo‘lib hisoblanadi. Masalan, 1980–2001 yillarda uning YaIM ning o‘sishi 29,5% ni, sanoat mahsulotiningg o‘sishi – 45% ni va tashqi savdoning o‘sishi – 39% ni tashkil qilgan, bu davrda xorijiy investitsiyalarning har yillik real o‘sishi esa 28% darajasida bo‘lgan. Shu sababli keyingi 9 yil davomida shahar tashqi savdo hajmlari bo‘yicha mamlakatda birinchi, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha – ikkinchi, mahalliy byudjetga daromad keltirish va real xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha uchinchi o‘rinni egallab turibdi. Bu yerda ikkilamchi va uchlamchi sanoat ishlab chiqarishi ustivorlik qiladi, xususan, 2000 yilda birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi sektorlarning nisbati 0,9 : 52,6 : 46,5 ni, ushbu sektorlarga xorijiy investitsiyalarning nisbati esa – 0,2 : 63,3 : 36,5 ni tashkil qiladi. Bugungi kunda Xitoydagi EIZ lar quyidagi ajralib turuvchi chizgilarning borligi bilan tavsiflanadi: yuqori va yangi texnologiyalar zonalari yoki Amerikadagi texnoparklarning analoglari, ularning ulushiga milliy YaIM ning 4% i va eksport va importning jamlanma qiymatining 10%i to‘g‘ri keladi, ular zamonaviy iqtisodiy iqtisodiyot uchun strategik ahamiyatga ega. 1991 yildan buyon ularning asosiy ko‘rsatkichlari har yili o‘rtacha 40% ga o‘sganligi fakti ularning XXR da iqtisodiy tuzilmalarni optimallashtirish fonida yuqori va yangi texnologiyalarni rivojlantirishda asosiy harakatlantiruvchi kuchga aylanganidan dalolat beradi. Natijada 2003 yilda ular shiddat bilan rivojlanishda davom etgan va mamlakatga birinchi marta 2 trln yuanidan oshiq (240 mlrd dollar) daromad keltirgan, bu oldingi yilning xuddi shu ko‘rsatkichidan 32% ga oshiq bo‘lgan. Bunda «Chjunguansun» ilmiy-texnik o‘zlashtirishning Pekin zonasi va yangi va yuqori texnologiyalarni o‘zlashtirishning Shanxay zonasida joylashgan yuqori texnologiyali korxonalarning mahsulotini sotishdan kelgan daromadlar 150 mlrd yuanidan (18 mlrd dollar) oshiq bo‘lgan. Shunday qilib, har xil tipdagi EIZ larni yaratish asosidagi hududiy-iqtisodiy ochiqlikning Xitoy modeli o‘ta realistik bo‘lib hisoblanadi va bozor iqtisodiyotiga nisbatan og‘riqsiz o‘tish, xalqaro mehnat taqsimoti tizimiga va mamlakatlar va mintaqalarning tashqi iqtisodiy tizimiga bosqichma-bosqich kirish imkonini beradi. Xitoy qukumati kuchli erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etar ekang erkin iqtisodiy zonalar rivojlanishining strategax yo‘nalishlarini belgilab berdi, ular oldiga aniq maqsad va vazifalarni qo‘ydi va ularni amalga oshirdi. Bu maqsad va vazifalarning asosiylari quyidagilardan iborat: Birinchidan, erkin iqtisodiy zonalar zamonaviy iqtisodiy munosabatlarni barqarorlashtirish va Xitoy tashqi iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri - " tashqi dunyo uchun ochish" tamoyilini hayotga tatbiq etishga yordam berdi; Ikkinchidan, erkin iqtisodiy zonalar siyosiy va iqtisodiy tomonidan, barcha mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarning sezilarli darajada o‘sishiga kuchli turtki bo‘ldi va ''Xitoy sotsialistik bozor iqtisodiyoti - jahsn iqtisodiyoti" zanjirida o‘ziga xos muhim xalqaga aylandi. Uchinchidan, xorijiy investorlar uchun ochiq hisoblangan erkin iqtisodiy zonalar nafaqat, yuqorida qayd etilgan hududlar, balki Markaziy, Shimoliy — G‘arbiy va Janubiy — G‘arbiy rayonlarga xorijiy investitsiyalarni, zamonaviy texnologiya va uskunalarni jalb etish bilan bog‘liq tashqi iqtisodiy siyosatning muhim yo‘nalishini amalga oshirishda katta rol o‘ynadi. To‘rtinchidan, erkin iqtisodiy zonalar rivojlangan mamlakatlar kabi fan va texnikaning eng yangi natijalaridan, yuqori va unumli mehnatdan, zamonavii ishlab chiqarish munosabatlaridan, xo‘jalik yuritishning yangi shakllaridan foydalanadigan o‘ziga xos labaratoriya vazifasini bajardi. Beshinchidan, erkin iqtisodiy zonalar qulay geoiqtisodiy joylashuvidan, boy tabiiy — iqtisodiy resurslaridan, shu hududda nstiqomat qilayotgan axolining malakali mehnatidan samarali foydalanishi, shuningdek, xorijiy investitsiyalarni keng miqyosda jalb etishi sharoitida qisqa muddatlarda yuqori iqtisodiy rivojlanish sur’atlariga, ushbu hududda istiqomat qilayotgan axolining farovonligini muttasil oshirib borishga erishdilar. Oltinchidan, erkin iqtisodiy zonalar Xitoyning qoloq xududlari uchun ijobiy namuna, ichki mzshaffaqiyatlarni ko‘rsatuvchi o‘ziga xos vitrina, shuningdek, Xitoy iqtisodiyotini oldinga yetaklovchi lokomotiv vazifasini bajardilar; Yettinchidan, xorijiy investorlar uchun ochiq bo‘lgan eryush iqtisodiy zonalar eksportga yo‘naltirilgan sanoat ishlab chpqarish turlari barpo etiladigan xudud hisoblanadi. Mazkur korxonalar mahsulotlari Xitoyning barqaror xalqaro savdosini kengaytirish, uning jahon iqtisodiyotidagi mavqeni mustahkamlash bilan bog‘liq muammolarni xal etishga yordam berdi; Xitoy hukumati erkin iqtisodiy zonalar uchun ushbu va boshqa shunga o‘xshash murakkab vaznfalarni belgilab berar ekan, ushbu zonalarga har tomonlama samarali yordam berdi. Hukumat erkin iqtisodiy zonalarning muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishi uchun qulay sharoitlarni barpo etishga yo‘naltirilgan qator chora — tadbirlarni amalga oshirdi. Bu sohada, eng avvalo, qonuniy va me’yoriy asoslarini tartibga solish bo‘yicha ishlar amalga oshirildi. XX asrning 80-yillar oxirlari va 90-yillar boshlarida, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi, 200 dan ortiq qonun va me’yoriy hujjatlar amal qilar edi. Bu qonunlar orasida "Xitoy Xalq Respublikasining Xitoy—xorijiy qo‘shma korxonalar to‘g‘risidagi Qonuni'gni (1979 yil 8 iyul), "XXRning Xitoy xorijiy qo‘shma korxonalarini soliqqa tortish to‘g‘risidagi qonuni"ni (1980 yil 10 sentyabr), "XXRning iqtisodiy shartnomalar to‘g‘risidagi Qonuni"ni (1985 yil 21 mart), "XXRning 100 foizli xorijiy korxonalar to‘g‘risidagi Qonuni"ni (1986 yil 12 aprel), "XXRning Xitoy -xorijiy kooperativ korxonalari to‘g‘risidagi qonuni"ni (1988 yil 13 aprel), "XXRning Xitoy va xorijiy kapitalga asoslangan qo‘shma korxonalar to‘g‘risidagi qonuniggni va boshqalarni alohida ko‘rsatish mumkin. Ushbu hujjatlarda xorijiy tadbirkorlarning huquq va majburiyatlari, ularning imtiyozlari aniq ko‘rsatib berilgan. Xitoy iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalarni jalb etishning muhim omillari.Jahon xo‘jaligida globallashuv jaryonlari kuchayib borayotgan va milliy xo‘jaliklarning jahon iqtisodiyotiga bog‘liqligi ortib borayotgan bir sharoitda, Xitoyda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning muhim shartlaridan biri, xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi bo‘layotgan o‘zgarishlarni amalga oshirish, XXR tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirish va mamlakatning jahon xujalik tizimiga integratsiyalashuvini ta’minlash masalalarini hal etish bilan bog‘liq ekanligi yaqqol ko‘rinib qoldi. 20- asrning 70 — yillari oxirlaridan boshlab, Xitoy ochiq iqtisodiyot asoslarini yaratishga kirishdi, sotsialistik mamlakatlarga yo‘naltirilgan bir tomonlama iqtisodiy aloqalarga barham berildi. Bu esa, mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga tub o‘zgarishlar kiritdi hamda iqtisodiy o‘sish uchun mustahkam poydevor yaratdi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Xitoy iqtisodiyotini modernizatsiyalash, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini jahon standartlari darajasiga chiqarish uchun, teng huquqlilik, o‘zaro manfaatdorlik asosida barcha mamlakatlar bilan savdo — iqtisodiy munosabatlarini izchil kengaytirib bordi. Shu munosabat bilan, Xitoy hukumati tashki savdo aylanmasini kengaytirishga yo‘naltirilgan qator chora — tadbirlarni amalga oshirdi. Xususan, ilg‘or texnologiya va zamonaviy uskunalar importini rag‘batlantirish, boshqa mamlakatlar va transmilliy banklardan qarz va kreditlar olishga ko‘maklashish bo‘yicha ishlar amalga oshirildi. Davlat o‘z vaqtida eski an’analardan voz kechishga erishdi va ko‘shma korxonalar barpo etish uchun, xorijiy investitsiyalarga ruxsat berdi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar ikki shaklda: Xitoy va xorijiy mamlakat kapitali asosida hamda yuz foizlik xorijiy investitsiyalar asosida tashkil etildi. Tashki iqtisodiy faoliyatni jadal rivojlantirishga qaratilgan muhim chora — tadbirlardan biri erkin iqtisodiy zonalarning turli ko‘rinishlari: alohida iqtisodiy zonalar, ochiq (dengiz bo‘yi shaharlari, ochiq port shaharlari vaboshqalarni) tashkil etish bo‘ldi. Bu zonalarning tashkil etilishi mamlakat iqtisodiyotiga yirik miqdordagi xorijiy investitsiyalarni jalb etish, yangi ish o‘rin larini barpo etish, ishlab chiqarishni yangi texnika va ilg‘or texnologiya asosida modernizatsiyalash imkonini berdi. Bu gadbirlarning barchasi mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga, eng avvalo tashqi iqtisodiy aloqalarning sezilarli darajada rivojlanishiga olib keldi. Xitoyda xalqaro savdoni izchil kengaytirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishning muhim omili sifatida erkin iqtisodiy zonalarga alohida e’tibor karatiladi. Keyingi yillarda xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida shu qadar ko‘p muvaffaqiyatlarga erishildiki, xorijiy investorlarga taqdim etilgan imtiyozlarning bir qismi bekor qilindi. Masalan, 1996 yilda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tomonidan kiritilayotganmashina, uskunalar va materiallarga boj to‘lovlari qayta joriy etildi. Biroq bu chora -tadbirlarni Xitoy hukumatining xorijiy investitsiyalarni jalb etishni chegaralashga qaratilgan xatti harakatlari deb tushunish noto‘g‘ri bo‘lar edi. Bu chora — tadbirlar iqtisodiy rivojlanish strategiyasining ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqayotgan xarakatlardir. Erkin iqtisodiy zonalar hozirgi kunda ham muvaffaqiyat bilan rivojlanmoqda. Xitoyning hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini erkin iqtisodiy zonalarsiz tasavvur etish qiyin. Bu sohada qonuniy — me’yoriy xujjatlarni takomillashtirish ishlari davom etgirilmoqda. Masalan, eksportga mahsulot ishlab chiqarayotgan korxonalarga solinadigan daromad solig‘i 10 foizni, erkin iqtisodiy zonalardagi korxonalarga — 15 foizni va boshqa hududlarda 30 foizni tashkil etadi. Ko‘p xollarda qo‘shma korxonalar 2-5 yilga daromad solig‘idan ozod qilinganlar. Erkin iqtisodiy zonalar eksporta boj to‘lovlaridan ozod qilingan va litsenziyalanmaydi. Bojxona nmtiyozlari to‘trisida fikr yuritadigan bo‘lsak, qo‘shma korxonalar erkin iqtisodiy zonalarga olib kirilayotgan ishlab chiqarish maqsadidagi tovarlarga boj to‘lovlari tulamaydilar. Umuman olganda, Xitoy Xalq Respublikasidagi erkin iqtisodiy zonalar uchun quyidagi xususiyatlar xos:  mamlakatning boshqa rayonlariga nisbatan, bozor munosabatlari soqasida erkinlikning yuqoriligi;  xorijiy investitsiyalarga tayanish;  sanoat tarmoqlari rivojlanishiga ustuvorlik berilishi;  ishlab chiqarishning eksportga yo‘naltirilganligi;  xorijiy xom ashyolarni keng jalb etish;  xorijiy investorlarga imtiyozlar va alohida ustunliklarning taqdim etilganligi;  ishchi kuchining arzonligi va ortiqchaligi;  qulay geografik joylashuvi. Bu imtiyozlarning barchasi XXRda erkin iqtisodiy zonalar shakllanishiga va muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishiga olib keldi. Shunday qilib, XXR dengiz oldi mintaqasida, chet el sarmoyalarini jalb etish uchun, imtiyozli tartib o‘rnatilgan hududlarning tashkil etilishi, mamlakatga zararli omillar ta’siridan holi bo‘lishga katta yordam berdi. Birinchidan, ularning o‘zgarayotgan shart - sharoitlarga o‘ta xushyorlik bilan qarashi va tez moslashishi jihatidan ajralib turadigan maxsus hududlarni rivojlantirish bo‘yicha, oldindan puxta o‘ylangan, uzoq muddatga mo‘ljallangan strategiyasining mavjudligi, diqqatni o‘ziga jalb etadi. Deyarli, 10 yil mobaynida, tajriba usulida, alohida iqtisodiy hududlar (1979 yil), maxsus mintaqaviy shakllanish tizimi, o‘zining texnik - iqtisodiy rivojlanish hududlariga ega bo‘lgan ochiq shaharlar (80 - yillar o‘rtasi) hamda ochiq mintaqalar (1987 yil) yaratildi va ular muayyan faoliyat ko‘rsata boshladilar. Natijada, Xitoyning dengiz-oldi provinsiyalari va shaharlarida qulay tashkiliy muhit shakllangan bo‘lib, chet el sarmoyadorlari uchun, xitoy bozoriga, uning ustivorligiga qarab, chiqish yo‘lini tanlash imkoniyatlari tug‘ildi. Ikkinchidan, Xitoy hukumatining siyosiy ustivorliklari shundan iborat bo‘ldiki, - aniq ko‘zlangan maqsad ishlab chiqilgan (Xalq iste’mol mollarini ishlab chiqarish, eksport va yuqori texnologiyali ishlab chiqarish) va chet el sarmoyalarini joylashtirish shart- sharoitlari tegishli tarzda farqlangan bo‘lib, chet el sarmoyasini qabul qiluvchi tomon manfaatlarini qanchalik aniq hisobga olsa, ular, shunchalik, tez va oson joylashtirildi. Mamlakatning nisbatan, kichik maxsus iqtisodiy zonalarida, shuningdek, eksportga mo‘ljallangan tovarlar va yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish shakllantirilgan bo‘lib, texnik - iqtisodiy rivojlanish kompakt holda joylashtirilgan zonalarida anchagina imtiyozli tartiblar o‘rnatildi. Shu bilan birga, mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham dadil tajribalar olib borilishiga imkon yaratildi. Mana shu hududlarda amalga oshirilgan islohotlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri sezilarli bo‘ldi. Ularda ochilgan shaharlar va mintaqalar, nisbatan kamroq imtiyozlarga ega bo‘lsalarda, biroq, ularga o‘ziga yetarli darajada, keng shart - sharoitlar yaratib berildi. Uchinchidan, chet el omonatchilari uchun, zonalarning turiga qarab, ularning joylashtirish shart-sharoitlari aniq va tartibli bo‘lishi alohida ahamiyatga egadir. Bu shart-sharoitlar (soliqqa tegishli imtiyozlarning kattaligi, yer va binolarni ijaraga berish narxi va muddatlari, bojxona imtiyozlari va boshqalar) bilan ular, zonalarning axborot markazlarida osongina tanishib chiqishlari mumkin. To‘rtinchidan, Xitoy rahbariyati, sarmoyalarni qabul qilish uchun, hududlar infratuzilmasini loyihalashtirish va oldindan tayyorlash yuzasidan katta moliyaviy xarajatlar qilishga ongli ravishda yondoshdi. Bunda, ko‘proq dotatsiyalardan emas, balki, moliyalashning qaytariladigan shakllari - davlat banklarining imtiyozli kreditlaridan foydalanildi. (7-10 yil muddatga, yiliga 4 foizdan to‘lash sharti bilan). Xitoy tijorat banklari mablag‘lari va "Xuasyao" bank kapitalidan foydalanildi. Davlat bank muassasalarining kreditlari, hududlarning texnik - iqtisodiy jihatdan asoslab berilgan va aniq ishlab chiqarilgan loyihalari bo‘yicha berildi. Ko‘pgina hududlar 5-8 yil davomida, korxonalar faoliyatiga qatnashuvchilarga, soliq to‘lovlarini o‘z byudjetida to‘plash huquqini berdilar. Hozirgi vaqtda, zonalarning ko‘p qismi olingan qarzlar bo‘yicha hisob-kitob qilishni boshlash uchun yetarli mablag‘larni jamgardi. Beshinchidan, barcha hududlar va alohida rayonlar tizimi makroiqtisodiy darajada (mamlakat hukumatidagi maxsus organlar, provinsiyalar, shaharlar), shuningdek, hududlarning ichida samarali boshqariladi. Ularning tashkiliy shakllarini turli-tumanligi va bosh tamoyillariga asoslanganligi, barcha tashkiliy masalalarni tezkorlik bilan hal qilishda, sarmoyadorlar uchun qulay bo‘lgan vosita bo‘lib xizmat qilishga tayyor ekanligi bilan ajralib turadi. Alohida maxsus hududlar va texnik iqtisodiy rivojlanish zonalarining katta qismi, ular barpo etilgan vaqtdan boshlab, chet el kapitali ishtirokidagi yetarli darajada rivojlangan ishlab chiqarish majmualariga aylandi. Zonalarda joylashgan va mahsulot ishlab chiqara boshlagan korxonalar soni - 10tadan, (texnik-iqtisodiy rivojlanish zonalarida), 100 tagacha (Shenchjen) tebranib turdi. Hozirgi kunda, (2006-2008 yy.), mazkur zonalar barqaror sur’atlar bilan rivojlanib borib, Xitoy hukumatining bu yo‘nalishda amalga oshirayotgan ishlari samaradorligi - ushbu maxsus zonalarga, mamlakatga jalb qilingan chet el sarmoyalarining deyarli 60 foizini kirib kelganligi bilan, asoslanadi. Erkin iqtisodiy zonalarning xorijiy investitsiyalar jalb etishdagi rolini quyidagi raqamlar yaqqol ko‘rsatadi. 1979—2009 yillarda Xitoy iqtisodiyotiga bevosita xorijiy investitsiyalar jalb etishning barcha jihatlari bo‘yicha dastlabki 5 ta erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilgan Guandun va Fuszyan provinsiyalari egalladi. Tashkil etilgan 10052 ta xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning 7786 tasi yoki 80 foizdan ko‘prog‘i ushbu provinsiyalar hissasiga to‘g‘ri keldi. Ammo bu sohada Guandun provinsiyasi yetakchi o‘rinni egallaydi. Bu provinsiyada esa Shenchjen erkin iqtisodiy zonasi samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Mazkur davrda bu yerda 6634 ta xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tuzish to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi (65,9 foiz), shartnomada ko‘rsatilgan bevosita xorijiy investitsiyalar hajmi 9750 mln. doll.ni tashkil etib (45,6 foiz), uning haqiqatda 3280 mln. dollari o‘zlashtirildi (36,8 foiz)[3]. Agar, Xitoyda faoliyat ko‘rsatayotgan jami erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida fikr yuritadigan bo‘lsak, mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilgan jami bevosita xorijiy investitsiyalarning 1979—2009 yillarda 90 foizdan ko‘prog‘i ular hissasiga to‘g‘ri keldi. Iqtisodiy islohotlar asosiy yo‘nalishlari va "ochiq eshiklar siyosati"ning bosqichma — bosqich joriy etilishi, erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilishi bilan Xitoy tashqi iqtisodiy faoliyati sezilarli darajada faollashdi. Keyingi yillarda ham erkin iqtisodiy zonalar tufayli Xitoy iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar jalb etish sezilarli darajada o‘sdi va 1993 yilda o‘zining eng yuqori to‘qqisiga yetdi. Mazkur yilda mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilgan xorijiy investitsiyalar hajmi 122,7 mlrd.doll.ga yetdi. 1994 yida esa ushbu ko‘rsatkich 81,4 mlrd.doll.gacha pasaydi[3]. 4.Xitoyning erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish tajribasidan O‘zbekiston uchun foydalanish imkoniyatlari. Xitoy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda miqdor va o‘zlashtirish maydoni bo‘yicha gigantomaniyaga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Shuningdek, erkin iqtisodiy zonalarning tez muddatlarda samara berishi va valyuta daromadlari keltirishining noreal ekanligini anglash, xorijiy texnologiyalarni jalb etish va boshqarish qobiliyati va tajribasini egallash muhim ahamiyatga ega. Xorijiy va mahalliy investorlarga imtiyozlar taqdim etishg soliqqa tortish masalalarini tartibga sbluvchi qonuniy — me’yoriy asosni ishlab chiqish bo‘yicha ishlarni bajarish zarur. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasida ixcham erkin iqtisodiy zonalar barpo etish maqsadga muvofiq. Bunday erkin iqtisodiy zonalarda qisqa muddatlarda va unchalik yirik bo‘lmagan xarajatlar evaziga zaruriy infratuzilmani ta’minlash va imtiyozli bojxona tartibini ta’minlash mumkin. Xitoy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, erkin iqtisodiy zonalar joilashgan o‘rnini tanlashda ularning xalqaro ishbilarmonlik markazlariga va bozorlarga yaqinligi, infratuzilma muassasalarining mavjudligi, moddiy — texnika bazasi bilan ta’minlanganligi va boshqa omillarni birinchi navbatda hisobga olish lozim. Shu omillarni hisobga olgan holda mutaxassislar Toshkent, Samarqand, Buxoro xalqaro aeroportlari va Termiz portida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish, shuningdek, Toshkentda eksportga mo‘ljallangan va yirik moliyaviy va moddiy xarajatlarni talab qilmaydigan erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishning maqsadga muvofiqligini ta’kidlmoqdalar. Xitoyda muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatayotgan eng muhim erkin iqtisodiy zonalar shakllaridan biri — texnoparklardir. Erkin iqtisodiy zonalarning mazkur shakli O‘zbekiston uchun ham istiqbolli isoblanadi. Buning bir qator sabablari mavjud: Birinchidan, texnoparklar ilmiy ishlanmalarning ishlab chiqarishga joriy etilishini jadallashtirish maqsadyda yirik ilmiy va o‘quv markazlari hududlarida tashkil etiladi. Buning uchun esa ular nafaqat zamonaviy laboratoriyalar, laboratoriya uskunalari, balki sanoat sharoitida unikal priborlar, mashina va uskunalar tayyorlash uchun mini zavodlar bilan ta’minlanadilar. Ayni vaqtda laboratoriya va mini zavodlar sharoitida zamonaviy texnologiyalarning ishlab chiqarishga joriy etish muammolari xal etiladi. Bu yo‘nalishda yuqori fan —texnika salohiyatiga ega bo‘lgan Toshkent shaxridagi talabalar va akademiklar shaxarchasi eng muvofiq keladi. Ikkinchidan, texnoparklar mustaqil O‘zbekiston Respublikasi uchun ilmtalab sanoat tarmoqlari, elektrodvigatellar, murakkab maishiy xizmat maxsulotlari ishlab chiqarishning asosi sifatida tashkil etiladi. Bunday texnoparklar uchun "Uzelektroapparat" ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi, Quyosh fizikasi, Foton, Algoritm, Sovplastital qo‘shma korxonasi va boshqalar baza bo‘lib xizmat qiladi. Xitoy Xalq Respubliksining erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish sohasidagi tajribasining yana bir e’tiborga loyiq jihati — erkin chegara savdosi zonasidir. O‘zbekiston Respublikasining boshqa chegaradosh mamlakatlar bilan kesishgan hududlarida erkin chegara savdo zonasini tashkil etish mamlakatlar o‘rtasidagi integratsion aloqalarni kuchaytirish bilan birga mamlakatimiz tashqi savdosini sezilarli darajada oshirish imkoniyatini beradi. Erkin iqtisodiy zonalarning bunday shakllarini rivojlantirish uchun Andijon va O‘sh viloyatlari, Toshkent va Chimkent viloyatlari kesishgan hududda, shuningdek tumanlar darajasida Sariosiyo va Regar (Tojikiston), Toshkent va Sariyog‘och (Qozog‘iston), Tallimarjon va Kirikichi 'Turkmaniston), Qorako‘l va Chorjo‘ (Turkmaniston) va boshqa tumanlarida zarurii shart—sharoitlarni yaratish orqali chegara savdosini rivojlantirish mumkin. Albatta, mazkur erkin iqtisodiy zonalarni barpo etishga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi, ammo ushbu yo‘nalish istiqbolli soha sifatida saqlanib qoladi. Xitoy Xalq Respublikasining turizm sohasidagi tajribasi xam e’tiborga loyiq. Xalkaro turizm zonalari Xitoyga yirik valyuta daromadlarini keltiruvchi muhim manba hisbolanadi. O‘zbekistonda esa xalqaro turizm zonalarini Samarqandda, Buxoroda, Xivada, Farg‘ona viloyatining qator shaxarlarida, shuningdek, Toshkent shaxri va Toshkent viloyatida jadal sur’atlarda rivojlantirish maqsadga muvofiq. Bu esa o‘z navbatida mamlakatimizni yirik valyuta mablag‘lari bilan ta’minlashi va bandlik muammosini xal etishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Mustaqillik yillarida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha bir qator ijobiy ishlar amalga oshirilganligini ta’kidlash lozim. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘grisida»gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Turistik tashkilotlarni tashkil etinshi takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Buyuk Ipak yo‘lini rivojlantirish va xalkaro turizm infratuzilmasini takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilindi. O‘zbekistonda turizm rivojlanishining 2005 yilgacha bo‘lgan dasturi ishlab chiqildi. Bir so‘z bilan aytganda, respublikamizda turizm rivojlanishining tashkiliy — huquqiy asoslari yaratildi. Turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarga turli xil imtiyozlar berildi. Bu soxada xususiy mulkka asoslangan korxona va tashkilotlar faoliyat ko‘rsata boshladi. Xorijiy hamkorlar bilan aloqalar yo‘lga qo‘yilmoqda va mustaxkamlanmokda. Natijada turistlar almashuvi, mehmonxonalar va boshqa turistik ob’ektlarni qurish va ishga tushirish, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish bo‘yicha xorijiy mamlakatlar bilan qator shartnomalar imzolandi. Respublika bo‘yicha asosiy turistik zonalar — Toshkent, Samarkand, Buxoro va Xiva xamda boshqa istiqbolli turistik markazlarni o‘z ichiga oluvchi 200 ga yaqin marshrutlar ishlab chiqildi. Yuqoridagi chora — tadbirlarning natijasi o‘laroq turizm butungi kunda asosan o‘z mablag‘lari va xorijiy investitsiyalar jalb etish hisobiga faoliyat ko‘rsatayotgan iqtisodiy tarmoqlaridan biriga aylandi. Shunday qilib, O‘zbekiston Resnublikasida erkin iqtisodiy zonalarning alohida ixcham shakllarini barpo etish uchun zaruriy shart — sharoitlar mavjud. Shu bilan birga bunday zonalarni Xitoy Xalq Respublikasidagi singari yirik miqyosda tashkil etish masalasi keskin emas. Yana shuni ta’kidlash lozimki, Xitoyning erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish tajribasidan O‘zbekistonda to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanish maqsadga muvofiq emas. Gap shundaki, Xitoy Xalq Respublikasida erkin iqtisodiy zonalarning muvaffaqiyatli rivojlayaishi bir qator omillar bilan tushuntiriladi. Bu omillar quyidagilardan iborat: —Xitoyning Shimoliy — Sharqiy, Sharqiy va Janubiy — Sharqiy rayonlarida tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalarning dengiz yo‘llariga chiqish nuqtai nazardan geoiqtisodiy jihatdan qulay joylashganligi va ning joylashganligi; —XXRning erkin iqtisodiy zonalarida ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarning asosiy iste’molchilarga yaqin ekanligi va Xitoy uchun eng zamonaviy texnika va texnologiyalar yetkazib beruvchi mamlakatlarning geografik jihatdan yaqinligi; —Xitoy Xalq Respublikasining ajralmas qismi hisoblangan va moliyaviy — iqtisodiy jihatdan qudratli Tayvan, Makao, Gonkong davlatlarining mavjudligi. Bu mamlakatlar XXRdagi iqtisodiy islohotlarning boshlang‘ich bosqichidayoq Xitoy iqtisodiyotiga investitsiyalarni amalga oshirish uchun yirik miqdordagi bo‘sh kapital mablag‘lariga ega edilar; —Malayziya, Indoneziya, Filippin va Janubiy — Sharqiy Osiyoning boshqa yangi indo‘strial mamlakatlarida asli xitoylik bo‘lgan aholi qatlamining yuqori ulushga ega ekanligi. Bu aholi qatlami yuqorida nomlari keltirilgan mamlakatlar moliyaviy — iqtisodiy hayotiga sezilarli ta’sir kursatgan va yirik kapitalga ega bo‘lgan kishilardir va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi to‘g‘risida fikr yuritadigan bo‘lsak, respublikamiz xuddi boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlari singari ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko‘ra erkin iqtisodiy zonalarni ustun darajada rivojlantirish uchun Xitoy Xalq Respublikasiga xos bo‘lgan imkoniyatlarga ega emas. Bu, eng avvalo, mamlakatimizda yirik dengiz portlarining mavjud emasligi bilan bog‘liq. Xitoyda erkin iqtisodiy zonalar iqtisodiy islohotlar va "ochiq eshiklar siyosatining" boshlang‘ich davrida — 1981 — 1982 yillarda paydo bo‘ldi va mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga, tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayonlariga, Xitoyning jahon xo‘jaligi tizimiga integratsiyalashuviga hamda 2001 yilning oxirida Butunjahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo‘lishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Shu sababli Xitoyda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va "ochiq eshiklar siyosati"ga hamda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish tajribasiga jahonnning ko‘plab mamlakatlari tomonidan qiziqish bildirilmoqda. Shu jumladan, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlarida, xususan, O‘zbekistonda ham ushbu tajribani o‘rganishga va erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish bo‘yicha Xitoy tajribasidan mamlakatimizda foydalanish yo‘nalishlarini asoslashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish bo‘yicha aniq chora — tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, 1996 yilda "Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni qabul qilindi. Ushbu qonunga muvofiq mamlakatimizda erkin savdo, erkin jsport — ishlab chiqarish va texnologik zonalar tashkil etish ko‘zda tutilgan. Bu zonalarni tashkil etishda xorijiy mamlakatlar, shu jumladan Xitoy Xalq Respublikasi tajribasini hisobga olish va ularning ijobiy jixatlaridan samarali foydalanish nazarda tutilgan. Mazkur qonunga muvofiq, Uzbekiston Respublikasida erkin iqtisodiy zonalar barpo etilgan taqdirda ular oldiga aniq maqsad — jaxon bozorida raqobatbardosh eksport maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi texnologiyalarni rivojlantirish maqsadi qo‘yiladi. Bunday yondashuv Xitoy va boshqa xorijiy mamlakatlar tajribasida o‘z samaradorligini ko‘rsatdi. Eksport ishlab chiqarishini rivojlantirish esa eng yangi texnologiyalar va jaxon sifat standartlariga erishishni taqozo etadi. Eksport ishlab chiqarishini rivojlantirish quyidagilarga imkon beradi: —jaxon bozoridagi kuchli raqobat, ichki nomunatosibliklarni bartaraf etish va foydanilayotgan zaxiralarni izlab topish zaruriyati tufayli iqtisodiyotni barcha bo‘g‘inlarida boshqarish sifati yaxshilanadi; —eksportni barqaror o‘stirish orqali uzoq muddatli barqaror iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi; — ko‘p sonli ish o‘rinlari yaratiladi, chunki ish kuchining arzoligi tufayli tashqi bozorda mehnat sig‘imi yuqori bo‘lgan mahsulotlarning raqobatbardoshligi yuqoriroq bo‘ladi; —bozor sig‘imining kattaligi evaziga miqyos samarasining yuqori bo‘lishi ta’minlanadi, bu esa chuqurroq ixtisoslashuv va shu orqali jaxon xo‘jaligida munosib o‘rin egallashga imkon beradi; —texnologik rivojlanish jadallashadi va "inson kapitali" ning sifati oshadi, chunki vaqt o‘tishi bilan jaxon bozorining qattiq talablari ta’sirida eksporterlar texnologiyalar, loyihalashtirish, sifatni boshqarish va nazorat qilish, yshlab chiqarishni tashkil etish va menejment sohasida ko‘proq bilimga ega bo‘lib boradilar; —bevosita xorijiy investitsiyalar hajmi oshadig negaki, investorlar mamlakatlarning to‘lov qobiliyati, ayniqsa, esport tushumlari miqdoriga qarab tegishli qarorlar qabul qiladilar; —xorijiy uskunalarni import asosida sotib olish uchun xorijiy valyutalar tushumi ortadi va hokazo. Tabiiyki, erkin iqtisodiy zonalarni barpo etish orqali eksportni rivojlantirysh Uzbekiston Respublikasida ishlab chiqarish umumiy darajasining oshishiga olib keladi. Bu, ayniqsa, xorijiy eksporter firmalar bilan hamkorlikda ishlayotgan korxonalar uchun qulay shart — sharoitlar yaratadi. Umuman olganda, eksport ishlab chiqarishini rivojlantirysh Uzbekiston Respublikasi Prezidentining Vazirlar Mahkamasi yig‘ilishida so‘zlagan ma’ruzasida qo‘ygan vazifalarini, xususan, "iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishni yanada chuqurlashtirish va investitsiyalarni, shu jumladan, xorijiy investitsiyalarni keng miqyosda jalb etish", "yangi tarmoqlar va ishlab chiqarish turlarini barpo etish", "eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish turlarini rivojlantirysh", va "mahalliy xom ashyo asosida import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish turlarini tashkil etish"vazifalarini hal etishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bularning barchasini hisobga olgan holda, shuningdek, Uzbekiston iqtisodiyotining hozirgi qolatini tahlil qilish asosida erkin iqtisodiy zonalarning respublikamizga muvofiq keladigan shakllarini tanlash bu sohadagi eng muhim yunalishlardan hisoblanadi. Erkin iqtisodiy zonalarning hajmi tug‘risidagi masala ham jiddiy masalalardan sanaladi. Shu nuqtai nazardan erkin iqtisodiy zonalarning tur.sh shakllarini tashkil etish sohasida Xitoy tajribasi samarali hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi orasidagi savdo-iqtisodiy, moliyaviy va investitsion hamkorlikni kengaytirish va bu bo‘yicha hukumatlararo komissiya tuzish, ikki tomonlama soliq solishga yo‘l qo‘ymaslik va bojxona ishlarida o‘zaro ko‘maklashish yuzasidan texnik-iqtisodiy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish kabi muhim hujjatlar imzolangan. 2018 yil yakunlariga ko‘ra ikki mamlakat o‘rtasida tovar aylanmasi 1,3 mlrd. AQSh dollariga yetdi (2017 yilga nisbatan 43 foiz ortdi), shu jumladan, eksport 257,4 mln. AQSh dollarini, import 1.040 mln. AQSh dollarini tashkil qildi. Eksport tarkibini asosan paxta tolasi, kimyoviy mahsulotlar, rangli metallar, energiya manbaalari, mashina va uskunalar, oziq-ovqat mahsulotlari, xizmatlar va boshqalar tashkil etadi. Import tarkibini esa kimyoviy mahsulotlar, qora metall, mashina va uskunalar, oziq-ovqat mahsulotlari, xizmatlar va boshqalar tashkil qiladi. Bugungi kunda ikki mamlakat o‘rtasida investitsion sohadagi hamkorlik ham rivojlanib bormoqda. Xususan, ikki mamlakat o‘rtasida imzolangan shartnomalarga asosan O‘zbekistonga jami 1,5 mlrd. AQSh dollari miqdorida Xitoy investitsiyalarini jalb qilish nazarda tutilgan. Ushbu mablag‘lar neft-gaz va kimyo tarmog‘i, kommunal xo‘jalik, melioratsiya va irrigatsiya, elektrotexnika sanoati, telekommunikatsiya, ijtimoiy sohada loyihalarni amalga oshirishga, shuningdek kichik va xususiy biznesni rivojlantirishga yo‘naltirilmoqda. O‘zbekiston hududida ish olib borayotgan Xitoy kapitali ishtirokidagi korxonalar soni 2018 yil yakunida 140 taga yetdi. Bu kompaniyalar investitsiyalarining umumiy hajmi 30 mln. AQSh dollarini tashkil qildi. Shuningdek, Xitoy kompaniyalarining 26 ta vakolatxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular asosan yengil va to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash, axborot texnologiyalari sohalariga ixtisoslashgan. XXR kompaniyalari bilan investitsion hamkorlikning muhim yo‘nalishi hisoblangan neft-gaz sektorini alohida qayd etish lozim. Bu borada 2005 yilda «O‘zbekneftegaz» kompaniyasi va Xitoy milliy neft-gaz korporatsiyasi (CNPC) o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar kiritish bo‘yicha hajmi taxminan 600 mln. dollar bo‘lgan qo‘shma korxona tashkil etish to‘g‘risida bitim imzolandi. 2006 yilda O‘zbekistonda Xitoy kapitalining ulushi 100 foiz bo‘lgan «CNPC Silk Road» sho‘ba kompaniyasi tashkil etilib, u hozirgi vaqtda O‘zbekistondagi Buxoro-Xiva, Farg‘ona va Ustyurt neft-gaz mintaqalarida beshta investitsion blokda geologiya-qidiruv ishlarini amalga oshirishga kirishdi. Bunda Xitoy korporatsiyasi O‘zbekistondagi geologiya-qidiruv ishlariga 5 yil mobaynida 208,5 mln. AQSh dollari miqdorida mablag‘ investitsiya qiladi. Muhim loyihalardan hisoblangan Buyuk ipak yo‘lini tiklash strategiyasi doirasida O‘zbekiston - Qirg‘iziston - Xitoy temir yo‘lini qurish va avtomobil magistralini qayta tamirlash loyihasi yaxshi imkoniyatlarga ega. Tranzit imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish istiqbollari ham Xitoy - Qirg‘iziston - O‘zbekiston temir yo‘li (Qoshg‘ar - Irkishtam - O‘sh - Andijon - Toshkent) magistrali loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq. Loyihaning dastlabki qiymati 1,2-1,5 mlrd. AQSh dollarni tashkil etadi (bu mablag‘lar donorlardan olinadi). Temir yo‘l magistrali Janubi-sharqiy Osiyoni Yevropa, Yaqin Sharq va Fors ko‘rfazi mamlakatlari bilan bog‘laydi. Loyiha amalga oshirilsa, O‘zbekiston va Qirg‘izistonning qit’a tranzitidagi mavqei ortadi, chunki mutaxassislarning hisob- kitoblariga ko‘ra, dastlabki bosqichning o‘zida tashiladigan yuklar hajmi yiliga 5 mln. tonnani, keyinchalik esa ushbu ko‘rsatkich 17-20 mln. tonnani tashkil etishi mumkin. Ushbu yo‘l yuklarni transportda tashish vaqti va masofasini foydalanilayotgan yo‘llarga nisbatan 7-8 kun va 900 km.ga kamaytirish imkonini beradi. Bundan tashqari, Xitoy - Qirg‘iziston - O‘zbekiston avtomobil yo‘lini rekonstruksiya qilish ishlari olib borilmoqda. Bu loyiha Qoshg‘ar - Irkeshtam - Saritosh - O‘sh - Andijon - Toshkent marshruti bo‘ylab katta hududni o‘z ichiga oladi. Bu yerda yo‘lning 450 km. O‘zbekiston hududi orqali o‘tadi. Mazkur loyihani amalga oshirish XXR va Markaziy Osiyo mamlakatlariga zamonaviy magistral avtomobil yo‘liga ega bo‘lish imkonini beradi. Bu yo‘l XXRning janubiy marshruti (Xitoy - Markaziy Osiyo - Eron - Turkiya - Yevropa) hisoblanadi. Biroq ushbu loyihalarni amalga oshirish uchun yo‘lning Qirg‘iziston hududi orqali o‘tuvchi qismini rekonstruksiya qilishga mablag‘lar taqchilligi muammosi mavjud. Umuman, O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi ikki tomonlama iqtisodiy hamkorlik keng doiradagi masalalarni qamrab olib, o‘zaro manfaatli aloqalarga asoslangan. XXR bilan ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirish O‘zbekiston uchun xalq xo‘jaligining zamonaviy tuzilmalari barpo etilishiga, dunyo bozorlariga eltuvchi yo‘llarni qurilishiga va mamlakat tranzit salohiyatini kuchaytirishga hamda jahon iqtisodiy munosabatlar tizimi bilan integratsion aloqalarini yanada chuqurlashtirishga imkoniyat yaratadi.