Mavzu: Eftallar davlati . Eftallar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot Mavzuga oid tayanch tushunchalar: Eftallar . ijtimoiy-iqtisodiy . madaniy hayot Darsning maqsadi Ta‘limiy maqsad:- O‘quvchilarga Eftallar davlati . Eftallar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotning mazmun mohiyatini tushuntirish. Tarbiyaviy maqsad: - O‘quvchilarni o‘zlikni anglash, mustaqillikni qadrlash , uni asrab-avaylash ruhida tarbiyalash Rivojlantiruvchi maqsad: -o‘quvchilarni dunyoqarashini, nutqini,fikrlash qobilyatini, shakllantirish. Tayanch kompetentsiyalar: Kommunikativlik o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish, mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya olish va javob berish; Milliy va umummadaniy umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlarini (urf odatlar, marosimlar, milliy madaniy an‘analar va.h.k.) hurmat qilish; o‘zgalarga nisbatan mehrmuruvvat, saxiylik, diniy e‘tiqodi, milliy hususiyatlari, an‘ana va marosimlarini hurmat qilish; jamiyatda o‘rnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish O‘z-o‘zini rivojlantirish shaxs sifatida doimiy ravishda o‘z-o‘zini rivojlantirish, ma‘naviy va intellektual kamolotga intilish; o‘z hatti-harakatini adekvat baholash, o‘zini nazorat qila bilish, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish tarixda yil hisobini o‘qiy olish, tarixiy darvlarga oid chizmalarni o‘qiy olish, rim raqamida yozilgan raqamlarni o‘qiy oladi. miloddan avvalgi, era, milodiy yillar o‘rtasidagi farqalarni matematik amallar bilan yecha oladi. Fanga oid kompetensiyalar: Tarixiy voqeilikni tushunish va uni mantiqiy izchillikda tushuntira olish kompetensiyasi. tarixiy davrlar va -yillarni ajrata oladi, tarixiy hisobini tushuntira oladi; mazkur davrni o‘rganish orqali o‘quvchilar tarix fanining o‘rganilayot- gan davriga oid tarixiy atamalar mazmunini biladi; Tarixiy shaxslar haqida ma’lumot bera oladi,tarixiy sanalarda ro‘y bergan voqealar haqida ma‘lumot bera oladi Tarixiy manba va adabiyotlar bilan ishlash kompetensiyasi. Tarixiy illustrasiyalar asosida kichik hikoyalar tuza oladi, tarixiy joylarni xaritadan ko‘rsata oladi Dars turi: Yangi bilim beruvchi Dars metodi: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Jadval texnologiyasi” , “Tadqiqotlar yoki loyixa texnologiyasi”,“Rasmlarda aks etgan tarix” Dars shakli: jamoa, guruhda ishlash Dars jihozi: darslik,siyosiy xarita,tarqatma,rasmli ko‘rgazma,slayd,kompyuter. Nazorat: o`quvchilarning darsda faolligi kuzatilib, hisobga olib boriladi. Baholash: O`quvchilar bilimi reyting mezonlari asosida baholanib, dars oxirida e‘lon qilinadi. Darsning blok sxemasi: № Darsning qismlari Belgilangan vaqt. 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O`tilgan mavzuni takrorlash 12 daqiqa 3. Yangi mavzu bayoni 14 daqiqa 4. Mustahkamlash 12 daqiqa 5. Baholash 2 daqiqa 6. Uyga vazifa 2 daqiqa I.Tashkiliy qism: Salomlashish, davomat aniqlanadi , sinf tozaligi kuzatiladi, o`quvchilar bugunning Jahonda va O‘zbekistondagi siyosiy yangiliklari bilan tanishtiriladi. II.O‘tilgan mavzuni takrstorlash: O`qituvchi o‘tilgan darsni uyga vazifasini tekshiradi, savollar beriladi. 1. Qadimgi Xorazm davlati haqida nimalarni bilib olgansiz? 2. O‘ylab ko‘rib fikr yuriting-chi, ilk o‘rta asrlarda Xorazm o‘zining siyosiy mustaqilligini saqlab qolishining sababi nimada edi? 3. Xioniylar, Kidariylar davlatlari hududini xaritadan ko‘rsating. 4. Xioniylar O‘rta Osiyoga qaysi hudud orqali kirib kelgan? 1.Qaysi asrda eftallar Kidariylar davlatini mag‘lub etib, Xurosonning talay qismini egallaganlar va sosoniylar bilan to’qnashganlar? A) V asrda B) IV asrda C) VI asrda D) III asrda 2. Ilk o‘rta asrlarda Xorazmda shahar va qishloqlari qanday ko‘rinishda bo‘lgan? A) har bir shahar va qishloq markazida hukmdor qasri va ibodatxona mavjud bo‘lgan B) atrofi mustahkam devorlar bilan o‘ralgan va ularning soni juda ko‘p bo‘lgan C) qishloqlar o’rtasida kichik-kichik shaharlar mavjud bo‘lgan D) shahar va qishloqlarning mudofaa devorlari bo‘lmagan, ularning atroflari xandaqlar bilan o‘rab olingan 3. Ilk o‘rta asr davlatlarini hukmdorlarining nomlanishi bilan to‘g‘ri joylashtiring. 1) Farg‘ona; 2) Ustrushona; 3) Choch; 4) Toxariston; 5) Xorazm; 6) Eloq a) afrig‘iylar; b) yabg’u; c) tudun; d) afshin; e) ixshid; f) dehqon A) 1-a, 2-d, 3-f, 4-b, 5-e, 6-c B) 1-e, 2-d, 3-c, 4-b, 5-a, 6-f C) 1-e, 2-c, 3-d, 4-b, 5-f 6-a D) 1-d, 2-e, 3-c, 4-a, 5-f, 6-b 4. Qo‘lida burgut qo‘ndirilgan tojdor hukmdor haykali qaysi manzilgohdan topilgan? A) Varaxsha B) Bolaliktepa C) Anqaqal‘a D) Tuproqqal‘a 5. Anqaqal‘a manzilgohi qaysi hududda joylashgan? A) Farg’ona B) Toshkent C) Xorazm D) Surxandaryo 6. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha, xorazmshohlar unvoni dastlab qaysi sulola tomonidan qabul qilingan? A) ahamoniylar B) afrig’iylar C) kidariylar D) siyovushlar 7. Abu Rayxon Beruniyning miloddan avvalgi VII asrda shakllangan qadimgi Xorazm davlatini avval kimlar boshqargan? A) ahamoniylar B) afrig’iylar C) kidariylar D) siyovushlar 8. Xorazm davlatini afrig‘iylardan avval kimlar boshqargan? A) ahamoniylar B) afrig‘iylar C) kidariylar D) siyovushlar 9. Qaysi tarixchi Xorazm VI asrning 60-yillarida Vizantiya va turklar bilan diplomatik aloqalar olib borganligi to‘g‘risida ayrim ma‘lumotlarni yozib qoldirgan? A) arab tarixchisi Ibn Xaqval B) vizantiylik tarixchi Menandr Xorazm Xioniylar Kidariylar C) Abu Rayxon Beruniy D) Muhammad Narshaxiy 10. Qo’lida shohbozlochin tutgan tasviri so’qilgan tanga qaysi manzilgohdan topilgan? A) Varaxshadan B) Bolaliktepadan C) Anqaqa‘ladan D) Tuproqqal’a savol 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 javob A B B D C D A A B C III.Yangi mavzu bayoni : Eftallar davlati.eftallar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot EFTALIYLAR V asr 20-yillaridan VI asrning 70-yillarigacha a. EFTALIYLAR Hududi O’rta Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston EFTALIYLAR V a. 50-y.- Eftaliylar davlatining kuchayishi 456 -Xitoyga elchi yuborilishi 457- Vaxshunvarning Chag’oniyon, Toha-riston, Badaxshonni bosib olishi 459-484 -Eron bilan 3 marotaba to’qnashishi 563-567 - Turk xoqonligidan zarbaga uchrashi va barbod bo’lishi V asrning 20-yillaridan VI asrning 70-yillarigacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyoda Eftaliylar davlati faoliyat ko‘rsatgan. Yozma manbalarda eftaliylar, eftallar, eftalitlar, xaytallar kabi turli nomlar bilan atalgan bo‘lib, bu nomlar Eftallar shohi “Eftalon”, ba’zi manbalarda “Vaxshunvar” dan olingan. Eftallar V asr boshlarida O‘rta Osiyo hududiga Sharqdan kirib kelganlar. Eftaliylar davlatining dastlabki poytaxti Buxoro yaqinidagi Poykant va Varaxsha shaharlari bo‘lgan. Bu davlatga O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va hozirgi Pokiston hududlari ham kirgan. Eftallar davlati o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida 456- yilda Xitoyga elchi yuborgan. Eftallarning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan sosoniylar ularga qarshi yurish qiladi. Sosoniylar shohi Pero‘z 484-yilda eftallarga qarshi bo‘lgan urush Pero‘zning halokati bilan tugaydi. Shundan so‘ng eftallarga qaram bo‘lib qolgan sosoniylar ularga kumush hisobida belgilangan bojni uzluksiz to‘lab turganlar. Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Nomzodni aniqlab taqdim etadigan kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a‘yonlaridan iborat bo‘lgan. Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib borilgan. Mazkur mulklar hukmdor – Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki mis tangasini zarb etgan. IV.Mustahkamlash: Tushuncha Mazmuni Eftal Vahshunvar Sho Poykant va Varaxsha Tushuncha Mazmuni Eftal 1. “Eftal” degan nom ilk bor arman manbalarida “xeptal” shalkda uchraydi Vahshunvar Eftallar shohi “Eftalon”, ba’zi manbalarda “Vaxshunvar” dan olingan. Eftallar V asr boshlarida O‘rta Osiyo hududiga Sharqdan kirib kelganlar Sho Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib borilgan. Mazkur mulklar hukmdor – Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki mis tangasini zarb etgan. Poykant va Varaxsha Eftaliylar davlatining dastlabki poytaxti 1.Eftallarning ilk ajdodlari qayerda yashagan? Yozuvsiz xaritada ularning yashagan joylarini va yo‘nalishlarini bo‘yab chiqing. 2. Eftallar yozma manbalarda qanday nomlar bilan tilga olinadi? 3. Ayting-chi, nega eftallar bilan sosoniylar o‘rtasidagi munosabatlar keskin bo‘lgan? 4. Eftallar kelib chiqishiga ko‘ra qanday qabilalarga mansub bo‘lgan? Asosiy mashg‘uloti-chi? 5. Eftallar davlatida boshqaruv tizimi qanday bo‘lgan? 1. “Eftal” degan nom ilk bor arman manbalarida qanday shalkda uchraydi? A) “eftalon” B) “xeftal” C) “xeytal” D) “xeptal” 2. Eftaliylar Xitoyga elchi yuborgan yili sodir bo’lgan voqeani toping. A) sosoniylar shohi Pero’z hukmronligi boshlandi B) kidariylar sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchraydi C) xioniylar davlati tarix sahnasidan ketdi D) turklar Vizantiyaga elchi yuborishdi 3. Qaysi davrda kelib kidariylar va sosoniylar o’rtasida ziddiyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo‘lib qoladi? A) V asr 30-50-yillari B) V asr 20-yillari C) V asr 50-60-yillari D) V asr oxirlari 4. Quyidagi qaysi ilk o‘rta asr davlati hukmdori “Sho” deb yuritilgan? A) Sosoniylar B) Kidariylar C) Eftallar D) Xioniylar 5. Berilgan javoblarning qaysi biri noto‘g‘ri? A) xioniylar Shimoliy Hindistonda 75 yil hukmronlik qilgan B) Pero‘z 484-yilda eftaliylarga qarshi uchinchi marta yurishga otlanadi C) IV asrning 70-yillarida O’rta Osiyoda hukmronligi o‘rnatildi D) kidariylar V asrning 20-yillarida O‘rta Osiyoga kirib keldi 6. Eftallarning ilk ajdodlari qayerda yashagan? A) Xitoyning shimoliy-g’arbiy hududida B) Pomir tog‘i etaklarida C) Kaspiy dengizning shimoliy etaklarida D) Sharqiy Turkiston va Yettisuvda 7. Eftallarning bir qismi m.a. VII asrda qayerga kelib o’rnashgan? A) Xitoyning shimoliy-g’arbiy hududlarida B) Pomir tog‘i etaklarida C) Kaspiy dengizning shimoliy etaklarida D) Orol va Sirdaryo bo’ylariga 8. Quyidagi qaysi Eron hukmdori 488-531-yillarida hukmronlik qilgan? A) Kubod B) Yazgirid III C) Anushervon D) Shopur II 9. Xunnlar davlati yemirilgach, eftallarning ikkinchi qismi qaysi hududga borib o‘rnashgan? A) Xitoyning shimoliy-g‘arbiy hududlariga B) Orol va Sirdaryo bo’ylariga C) Jung‘ariyaga, Elsuvi havzasiga D) Sharqiy Turkiston va Yettisuvga 10. Eftallar qaysi hududda Yueban etnik uyushmasini tashkil qilganlar? A) Pomir tog’ etaklarida B) Kaspiy dengizning shimoliy etaklarida C) Sharqiy Turkiston va Yettisuvda D) Jung‘ariyaga va Elsuvi havzasida 11. Afrig‘iylar sulolasiga qachon asos solingan? A) III asr o’rtalarida B) 305-yilda C) IV asr boshlarida D) 353-yilda 12. Eftallar qaysi asrda Turonning janubiy va Kaspiy dengizining shimolida yastangan yaylovlarga o‘rnashib, boshqa turkiy elatlar bilan aralashib ketadi? A) IV asr oxirida B) II asrda C) III asrda D) V asrda 13. Quyidagi voqelardan V asrda bo’lib o’tganlarini aniqlang. 1) Xorazm Vizantiya imperiyasi bilan diplomatik aloqalar olib brogan; 2) eftallar sosoniylar bilan to’qnashganlar; 3) “Eftal” degan nom ilk bor “xeptal” shaklida arman manbalarida uchraydi; 4) O’rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o’rnatildi; 5) Eftallar davlati o’zaro aloqa o’rnatish maqsadida elchi yuboradilar; 6) Eftallar Kidariylar davlatini mag’lub etib, Xurosonning talay qismini egallaganlar A) 1,4,6 B) 1,2,4,5,6 C) 1,2,3,4 D) 2,3,5,6 14. Ilk o’rta asrlarda tanga zarb qildirgan Mixirakula qaysi davlat hukmdori bo’lgan? A) Sosoniylar B) Xioniylar C) Xorazmshohlar D) Eftallar 15. Eftaliylarning 25 harfli yozuvi qaysi yozuv asosida paydo bo’ldi? A) baqtriya yozuvi B) oromiy yozuvi C) kushon yozuvi D) so’g’d yozuvi Savol 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 javob D B A C A A B A C D A C D D A V.Baholash: Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar baholanadi. VI.Uyga vazifa: savollariga javob yozish. Mavzuning asosiy mazmunini so`zlab berish.