EKOLOGIK MUAMMOLAR. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. BIOSFERA TUSHUNCHASI

Yuklangan vaqt

2024-08-29

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

57

Faytl hajmi

1,7 MB


1 EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH” FANINING PREDMETI, VAZIFALARI, MAQSADI VA TARIXI. EKOLOGIK MUAMMOLAR. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. BIOSFERA TUSHUNCHASI. REJA: Tayanchso’zlar: Ekologiya, autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya, biosfera, inson ekologiyasi, ijtimoiy ekologiyasi, ekologik muammolar, modellashtirish, biologik resurs, atrof-muhit. Muhit, sun’iy muhit, ekologik omil, abiotik omillar, biotik omillar, relef, antropogen omil, bilvosita, bevosita, kimyoviy moddalar, fitogen, zoogen, mikrobiogen, optimum zona, maksimum, minimum, individ. Biosfera, litosfera, gidrosfera, tirik modda, o’lik modda, oraliq modda, biogenmodda, biogeokimyoviy, energetik xususiyat, fotosintez, oksidlanish-qaytarilish, parchalanish, transport xususiyati Reja: 1. Ekologiyaning maqsadi, o’rganish usullari 2. Ekologiya fanining vazifalari 3. Ekologiya fanining bo’limlari 4. Ekologiyaning tarixi 5. Ekologiyada muhit tushunchasi. 6. Ekologik omillar va ularning tasnifi. 7. Ekologik omillar: tirik organizmlarga ta’sir etish umumiy qonuniyatlari. 1 EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH” FANINING PREDMETI, VAZIFALARI, MAQSADI VA TARIXI. EKOLOGIK MUAMMOLAR. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. BIOSFERA TUSHUNCHASI. REJA: Tayanchso’zlar: Ekologiya, autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya, biosfera, inson ekologiyasi, ijtimoiy ekologiyasi, ekologik muammolar, modellashtirish, biologik resurs, atrof-muhit. Muhit, sun’iy muhit, ekologik omil, abiotik omillar, biotik omillar, relef, antropogen omil, bilvosita, bevosita, kimyoviy moddalar, fitogen, zoogen, mikrobiogen, optimum zona, maksimum, minimum, individ. Biosfera, litosfera, gidrosfera, tirik modda, o’lik modda, oraliq modda, biogenmodda, biogeokimyoviy, energetik xususiyat, fotosintez, oksidlanish-qaytarilish, parchalanish, transport xususiyati Reja: 1. Ekologiyaning maqsadi, o’rganish usullari 2. Ekologiya fanining vazifalari 3. Ekologiya fanining bo’limlari 4. Ekologiyaning tarixi 5. Ekologiyada muhit tushunchasi. 6. Ekologik omillar va ularning tasnifi. 7. Ekologik omillar: tirik organizmlarga ta’sir etish umumiy qonuniyatlari.
2 8. Organizm va moslashish. 9. Biosfera haqida Vernadskiy ta’limoti. 10. Biosfera chegaralari va tarkibiy qismlari 11. Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari. 12. Biosferada moddalarning aylanishi. Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. ekologiya tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1866 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. Umumiy ekologiya to’rt bo’limga bo’lib o’rganiladi: autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya va biosfera. 1. Autekologiya ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o’zaro munosabatini, turlarning qanday muhitga ko’proq va uzviy moslashganligini o’rganadi. 2. Populyatsiyalar ekologiyasi populyatsiyalar tuzilmasi va dinamikasi, ma’lum sharoitda turli organizmlar sonining o’zgarishi (biomassa dinamikasi) sabablarini tekshiradi. 3. Sinekologiya biogeotsenozning tuzilishi va xossalarini, ayrim o’simlik va hayvon turlarining o’zaro aloqasini hamda ularning tashqi muhit bilan munosabatini o’rganadi. 4. Ekotizimlarni tadqiq qilishning rivojlanishi biosfera haqidagi ta’limotni vujudga keltiradi. Ushbu ta’limotning asoschisi V.I.Vernadskiy hisoblanadi. Sayyoramizda tarqalgan organizmlar, ya’ni Yer qobig’idagi mavjudotlar tizimi biosfera deb ataladi. Bugungi kunga kelib ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o’ta kengayib ketdi. Fanga “inson 2 8. Organizm va moslashish. 9. Biosfera haqida Vernadskiy ta’limoti. 10. Biosfera chegaralari va tarkibiy qismlari 11. Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari. 12. Biosferada moddalarning aylanishi. Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. ekologiya tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1866 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. Umumiy ekologiya to’rt bo’limga bo’lib o’rganiladi: autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya va biosfera. 1. Autekologiya ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o’zaro munosabatini, turlarning qanday muhitga ko’proq va uzviy moslashganligini o’rganadi. 2. Populyatsiyalar ekologiyasi populyatsiyalar tuzilmasi va dinamikasi, ma’lum sharoitda turli organizmlar sonining o’zgarishi (biomassa dinamikasi) sabablarini tekshiradi. 3. Sinekologiya biogeotsenozning tuzilishi va xossalarini, ayrim o’simlik va hayvon turlarining o’zaro aloqasini hamda ularning tashqi muhit bilan munosabatini o’rganadi. 4. Ekotizimlarni tadqiq qilishning rivojlanishi biosfera haqidagi ta’limotni vujudga keltiradi. Ushbu ta’limotning asoschisi V.I.Vernadskiy hisoblanadi. Sayyoramizda tarqalgan organizmlar, ya’ni Yer qobig’idagi mavjudotlar tizimi biosfera deb ataladi. Bugungi kunga kelib ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o’ta kengayib ketdi. Fanga “inson
3 ekologiya”si degan atama ham kirib keldi. Insonni tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amerikalik olimlar Borjes va Park tomonidan kiritildi. Dastlab inson ekologiyasi tibbiy soha bo’limi sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, me’moriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari ham o’rganildi. Inson ekologiyasi insonni atrof-muhitga va aksincha, muhitning insonga ta’sirini o’rganadi. Inson ekologiyasini o’rganish natijasida ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. Unga birinchi bo’lib Raderik Mak Kenzil ta’rif bergan. Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning predmeti inson bilan uning atrof-muhit o’rtasidagi xususiy bog’lanishlarini o’rganishdan iborat. Shunday qilib, ekologiya bugungi kunda tibbiy va ijtimoiy fanlar jumlasiga kirib, o’rganilayotgan ob’ekt yoki tizimni atrof-muhit bilan munosabatini keng miqyosda tadqiq etadi. Bir hujayrali sodda tuzilishdagi bakteriyalar, zamburug’lar, o’simlik, hayvonlar va ularning hamjamoalari, biosfera, shuningdek inson ham ekologiya fanining ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Ekologiya fani tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog’lanishini ifoda etar ekan, u shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. EKOLOGIYADA FOYDALANILADIGAN USLUBLAR Ekologik ilmiy-tadqiqotda ko’pincha tasviriy, taqqoslash, tajriba hamda ekotizimlarni modellashtirish uslublaridan foydalaniladi. ekologiyada tajriba va modellashtirish uslublaridan nisbatan keng foydalaniladi. Tajriba-tadqiqotchi tomonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma’lum tabiiy jarayonni kuzatishdir. Tajribada ma’lum ob’ektga (individ, populatsiya, biogeotsenoz) ta’sir etayotgan omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan taqqoslanadi. Tajriba natijalari haqida ko’rsatkichlarni o’zgarishiga qarab xulosa qilinadi. Buning uchun albatta namuna bilan taqqoslash zarur. Tajriba hech vaqt taqqoslashsiz olib borilmaydi. 3 ekologiya”si degan atama ham kirib keldi. Insonni tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amerikalik olimlar Borjes va Park tomonidan kiritildi. Dastlab inson ekologiyasi tibbiy soha bo’limi sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, me’moriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari ham o’rganildi. Inson ekologiyasi insonni atrof-muhitga va aksincha, muhitning insonga ta’sirini o’rganadi. Inson ekologiyasini o’rganish natijasida ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. Unga birinchi bo’lib Raderik Mak Kenzil ta’rif bergan. Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning predmeti inson bilan uning atrof-muhit o’rtasidagi xususiy bog’lanishlarini o’rganishdan iborat. Shunday qilib, ekologiya bugungi kunda tibbiy va ijtimoiy fanlar jumlasiga kirib, o’rganilayotgan ob’ekt yoki tizimni atrof-muhit bilan munosabatini keng miqyosda tadqiq etadi. Bir hujayrali sodda tuzilishdagi bakteriyalar, zamburug’lar, o’simlik, hayvonlar va ularning hamjamoalari, biosfera, shuningdek inson ham ekologiya fanining ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Ekologiya fani tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog’lanishini ifoda etar ekan, u shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. EKOLOGIYADA FOYDALANILADIGAN USLUBLAR Ekologik ilmiy-tadqiqotda ko’pincha tasviriy, taqqoslash, tajriba hamda ekotizimlarni modellashtirish uslublaridan foydalaniladi. ekologiyada tajriba va modellashtirish uslublaridan nisbatan keng foydalaniladi. Tajriba-tadqiqotchi tomonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma’lum tabiiy jarayonni kuzatishdir. Tajribada ma’lum ob’ektga (individ, populatsiya, biogeotsenoz) ta’sir etayotgan omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan taqqoslanadi. Tajriba natijalari haqida ko’rsatkichlarni o’zgarishiga qarab xulosa qilinadi. Buning uchun albatta namuna bilan taqqoslash zarur. Tajriba hech vaqt taqqoslashsiz olib borilmaydi.
4 Ilmiy tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitlarida olib boriladi. Modellashtirish jarayoni umumlashtirish uchun ancha qulay imkon beradi, shuningdek hodisaning ba’zi tomonlarini aniq ma’lumot bilan to’ldirish yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Modelь “ishlamay qolsa”, ya’ni haqiqatga uncha to’g’ri kelmasa, EHM tomonidan o’zgartirishlar kiritilishi va yaxshilash zarurligini aytib beradi.1 EKOLOGIYA FANINING VAZIFALARI Ekologlarning kelajakdagi amaliy vazifalari inson ehtiyojini yanada to’laroq qondirishga qaratilgan holda antropogen betsenozlarni qayta ko’rib chiqish va barqarorligini oshirishga qaratilishi kerak. “Inson va biosfera” deb atalgan yirik xalqaro dasturda keyingi yillarda ekologiya sohasida hamda insonni o’rab turgan atrof-muhitni tadqiq qilishning aniq ilmiy yo’nalishlari ko’rsatib berilgan: Hayot jarayoni qonuniyatlarini o’rganish, shuningdek insonning tabiiy tizimlarga va biosferaga bo’lagan ta’sirini bir butun holda o’rganish. Biologik resurslardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, inson faoliyati natijasida o’zgargan tabiatdagi o’zgarishlarni oldindan bilib olish va biosferada kuzatilayotgan jarayonlarni boshqarish va nihoyat insonning yashash muhitini saqlash. ANTIK VA XVII-XIX ASRLARDAGI EKOLOGIK TADQIQOTLAR Hozirgi davrdagi bilimlarimizning shakllanishida qadimgi yunon olimlarining xizmati katta. Masalan, Aristotel (e.av. 384-322 y.y) o’zining “Hayvonlar tarixi” degan asarida suvda va quruklikda yashovchi hayvonlar, shuningdek suzuvchi, havoda uchuvchi va o’rmalovchi kabi hayotiy shakllarni ajratgan. Ulardan tashqari, 1 Begon and others. Ecology. UK. 2006. P. 10-12. 4 Ilmiy tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitlarida olib boriladi. Modellashtirish jarayoni umumlashtirish uchun ancha qulay imkon beradi, shuningdek hodisaning ba’zi tomonlarini aniq ma’lumot bilan to’ldirish yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Modelь “ishlamay qolsa”, ya’ni haqiqatga uncha to’g’ri kelmasa, EHM tomonidan o’zgartirishlar kiritilishi va yaxshilash zarurligini aytib beradi.1 EKOLOGIYA FANINING VAZIFALARI Ekologlarning kelajakdagi amaliy vazifalari inson ehtiyojini yanada to’laroq qondirishga qaratilgan holda antropogen betsenozlarni qayta ko’rib chiqish va barqarorligini oshirishga qaratilishi kerak. “Inson va biosfera” deb atalgan yirik xalqaro dasturda keyingi yillarda ekologiya sohasida hamda insonni o’rab turgan atrof-muhitni tadqiq qilishning aniq ilmiy yo’nalishlari ko’rsatib berilgan: Hayot jarayoni qonuniyatlarini o’rganish, shuningdek insonning tabiiy tizimlarga va biosferaga bo’lagan ta’sirini bir butun holda o’rganish. Biologik resurslardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, inson faoliyati natijasida o’zgargan tabiatdagi o’zgarishlarni oldindan bilib olish va biosferada kuzatilayotgan jarayonlarni boshqarish va nihoyat insonning yashash muhitini saqlash. ANTIK VA XVII-XIX ASRLARDAGI EKOLOGIK TADQIQOTLAR Hozirgi davrdagi bilimlarimizning shakllanishida qadimgi yunon olimlarining xizmati katta. Masalan, Aristotel (e.av. 384-322 y.y) o’zining “Hayvonlar tarixi” degan asarida suvda va quruklikda yashovchi hayvonlar, shuningdek suzuvchi, havoda uchuvchi va o’rmalovchi kabi hayotiy shakllarni ajratgan. Ulardan tashqari, 1 Begon and others. Ecology. UK. 2006. P. 10-12.
5 organizmlarning yashash joylari, yolg’iz yoki gala bo’lib yashash, oziqlanishi va boshqalar qiziqtirgan. Tirik organizmlarning tuzilishi va hayoti Aristotelning shogirdi Teofrast (e.av. 380-271 y.y) ishlarida ham uchraydi. Teofrast o’simliklarning yashash joylarini hisobga olib, ularni o’t, chala buta, buta va daraxt kabi hayotiy shakllarga bo’ladi. XVII-XVIII asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim guruhlarini o’rganishga qaratilgan edi. J.Byuffon ishlarida hayvonlarning tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri, J.B.Lamark o’simlik va hayvonlarning evolyutsion o’zgarishlarida eng muhimi tashqi muhit ta’siri ekanligi, ekologik g’oyalarning rivojlanishida Ch.Darvinning organik olam evolyutsiyasi haqidagi ta’limoti ilgari surilgan. Nemis biologi Ernest Gekkel 1866 yilda fanga “ekologiya” tushunchasini birinchi bo’lib kiritdi va unga ta’rif berdi. ekologiya mustaqil fan sifatida XX asrning boshlarida vujudga keldi. Uning rivojlanishiga G.F.Morozov, V.N.Sukachev, V.G.Ramenskiy, K.Raunkier, Ch.Elton, M.S.Gilyarov, N.S.Serebryakov, A.Tensli, G.Odum, Yu.Odum va boshqalar katta hissa qo’shdi. Yirik rus olimi V.I.Vernadskiy biosfera haqidagi ta’limotni yaratdi va biosferaning holati inson faoliyati bilan bog’liqligi haqida xulosa keldi. O’RTA OSIYO ALLOMALARINING EKOLOGIYA HAQIDAGI QARASHLARI O’rta Osiyolik allomalar al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrlarda tabiat va undagi muvozanat, o’simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar. Muhammad Muso al-Xorazmiy “Bilginki, daryoning ko’zlari yoshlansa, uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi” deb ta’kidlagan edi. Buyuk alloma suvlarni ortiqcha sarflash hozirgi kundagi Orol fojiasi kabi noxo’sh hodisalarni keltirib chiqarishini nazarda tutgan bo’lsa, ehtimoldan holi emas. Abu Nasr Forobiy odam a’zosining tuzilishi va unda kelib chiqadigan o’zgarishlar, ya’ni kasalliklar, ovqatlanish tartibining buzilishi, kasallikning oldini olish chora- 5 organizmlarning yashash joylari, yolg’iz yoki gala bo’lib yashash, oziqlanishi va boshqalar qiziqtirgan. Tirik organizmlarning tuzilishi va hayoti Aristotelning shogirdi Teofrast (e.av. 380-271 y.y) ishlarida ham uchraydi. Teofrast o’simliklarning yashash joylarini hisobga olib, ularni o’t, chala buta, buta va daraxt kabi hayotiy shakllarga bo’ladi. XVII-XVIII asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim guruhlarini o’rganishga qaratilgan edi. J.Byuffon ishlarida hayvonlarning tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri, J.B.Lamark o’simlik va hayvonlarning evolyutsion o’zgarishlarida eng muhimi tashqi muhit ta’siri ekanligi, ekologik g’oyalarning rivojlanishida Ch.Darvinning organik olam evolyutsiyasi haqidagi ta’limoti ilgari surilgan. Nemis biologi Ernest Gekkel 1866 yilda fanga “ekologiya” tushunchasini birinchi bo’lib kiritdi va unga ta’rif berdi. ekologiya mustaqil fan sifatida XX asrning boshlarida vujudga keldi. Uning rivojlanishiga G.F.Morozov, V.N.Sukachev, V.G.Ramenskiy, K.Raunkier, Ch.Elton, M.S.Gilyarov, N.S.Serebryakov, A.Tensli, G.Odum, Yu.Odum va boshqalar katta hissa qo’shdi. Yirik rus olimi V.I.Vernadskiy biosfera haqidagi ta’limotni yaratdi va biosferaning holati inson faoliyati bilan bog’liqligi haqida xulosa keldi. O’RTA OSIYO ALLOMALARINING EKOLOGIYA HAQIDAGI QARASHLARI O’rta Osiyolik allomalar al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrlarda tabiat va undagi muvozanat, o’simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar. Muhammad Muso al-Xorazmiy “Bilginki, daryoning ko’zlari yoshlansa, uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi” deb ta’kidlagan edi. Buyuk alloma suvlarni ortiqcha sarflash hozirgi kundagi Orol fojiasi kabi noxo’sh hodisalarni keltirib chiqarishini nazarda tutgan bo’lsa, ehtimoldan holi emas. Abu Nasr Forobiy odam a’zosining tuzilishi va unda kelib chiqadigan o’zgarishlar, ya’ni kasalliklar, ovqatlanish tartibining buzilishi, kasallikning oldini olish chora-
6 tadbirlari, shuningdek, tabiiy sun’iy tanlanishlar haqida ma’lumotlar qoldirgan. Abu Rayhon Beruniy asarlarida o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi, tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi va xo’jalik ahamiyati haqida ma’lumotlar topish mumkin. Abu Ali Ibn Sino inson sog’lig’ini saqlash, parhez, gigiena to’g’risida, kasalliklarni, jumladan, asab kasalliklarini davolashda jismoniy usullar yaxshi natija berishini aytgan. U kishi organizmiga tashqi muhit ta’siri muhimligini, ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikrlar bayon etgan. O’ZBEKISTONDA EKOLOGIYA FANINING RIVOJLANISHI Ekologik yo’nalishdagi ishlar keyinchalik O’zFA Botanika instituti olimlari V.A.Burigin, O.X.Hasanov va boshqalar tomonidan o’simliklarni qurg’oqchil issiq (cho’l) sharoitiga moslashishi, o’simliklar hamjamoasining tuzilmasi, mahsuldorligi, em-xashakbop o’simliklarning orasidan qurg’oqchil issiq sharoitga chidamli turlarini tanlash va ularning ekologik-biologik xususiyatlarni o’rganib, sun’iy yaylovlar barpo etishning ilmiy asoslari ishlab chiqildi. O’zFA Zoologiya va parazitologiya institutida hayvonot olamini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish tadbirlari, qishloq xo’jalik hayvonlarida uchraydigan yuqumli kasalliklarning oldini olish, qimmatli hayvon turlarining kadastri va nazorat ishlari olib borildi. Ushbu ilmiy ishlarga T.Z.Zohidov, A.M.Muxammadiev, V.V.YAxontov, M.A.Sultonov, G.O.Olimjonov va boshqalar rahbarlik qildi. XX asrning ikkinchi yarmida hozirgi davr fanlarini “ekologlashtirish” boshlandi. Bu esa ekologik bilimlarning katta ahamiyatga ega ekanligini bildiradi. Demakki, hozirgi davrda ekologiya fanining kelajagi porloq, chunki insoniyatning sayyoramizda yashab qolishi, ko’p jihatdan ushbu fanning rivojlanish darajasi bilan bog’liq bo’lib qoladi. 6 tadbirlari, shuningdek, tabiiy sun’iy tanlanishlar haqida ma’lumotlar qoldirgan. Abu Rayhon Beruniy asarlarida o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi, tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi va xo’jalik ahamiyati haqida ma’lumotlar topish mumkin. Abu Ali Ibn Sino inson sog’lig’ini saqlash, parhez, gigiena to’g’risida, kasalliklarni, jumladan, asab kasalliklarini davolashda jismoniy usullar yaxshi natija berishini aytgan. U kishi organizmiga tashqi muhit ta’siri muhimligini, ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikrlar bayon etgan. O’ZBEKISTONDA EKOLOGIYA FANINING RIVOJLANISHI Ekologik yo’nalishdagi ishlar keyinchalik O’zFA Botanika instituti olimlari V.A.Burigin, O.X.Hasanov va boshqalar tomonidan o’simliklarni qurg’oqchil issiq (cho’l) sharoitiga moslashishi, o’simliklar hamjamoasining tuzilmasi, mahsuldorligi, em-xashakbop o’simliklarning orasidan qurg’oqchil issiq sharoitga chidamli turlarini tanlash va ularning ekologik-biologik xususiyatlarni o’rganib, sun’iy yaylovlar barpo etishning ilmiy asoslari ishlab chiqildi. O’zFA Zoologiya va parazitologiya institutida hayvonot olamini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish tadbirlari, qishloq xo’jalik hayvonlarida uchraydigan yuqumli kasalliklarning oldini olish, qimmatli hayvon turlarining kadastri va nazorat ishlari olib borildi. Ushbu ilmiy ishlarga T.Z.Zohidov, A.M.Muxammadiev, V.V.YAxontov, M.A.Sultonov, G.O.Olimjonov va boshqalar rahbarlik qildi. XX asrning ikkinchi yarmida hozirgi davr fanlarini “ekologlashtirish” boshlandi. Bu esa ekologik bilimlarning katta ahamiyatga ega ekanligini bildiradi. Demakki, hozirgi davrda ekologiya fanining kelajagi porloq, chunki insoniyatning sayyoramizda yashab qolishi, ko’p jihatdan ushbu fanning rivojlanish darajasi bilan bog’liq bo’lib qoladi.
7 ATROF-MUHIT VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH SOHASIDAGI ASOSIY VAZIFALAR O’zbekiston Respublikasining atrof-muhit va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi birinchi navbatdagi vazifalari quyidagilar hisoblanadi: 1. Jamiyatning ta’lim olish va intelektual potentsialini o’sishini ta’minlovchi sharoit yaratish; 2. Atrof-muhit holatini yaxshilash uchun hamda global ekologik muammolarni hal etishga etarli mablag’ ajratish kerak; 3. Genetik fond, turlar va landshaftlar xilma-xilligini saqlash; 4. Tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish; 5. Maxsus muhofazaga olingan hududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar ishlab chiqish; 6. Atrof-muhitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini takomillashtirish va rivojlantirish; 7. Xususiylashtirish jarayonlarida ekologik talablarga rioya qilish va atrof- muhitga zarar keltirmaslik uchun javobgarlik kabilarni nazorat qilish mexanizmini yaratish; 8. Ekologik xavfsiz mahsulotlar va texnologik jarayonlar sohasida ekologik sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 9. Ekologik axborotlar va atrof-muhit monitoringi bo’yicha bank tizimini yaratish; 10. Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasining tabiatni muhofaza qilish ishlari bo’yicha faoliyatini yorituvchi markazlashgan axborot tizimini yaratish; 11. ekologik va tarbiyaviy tizimini yanada rivojlantirish; 12. Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich dasturlar ishlab chiqish; 7 ATROF-MUHIT VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH SOHASIDAGI ASOSIY VAZIFALAR O’zbekiston Respublikasining atrof-muhit va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi birinchi navbatdagi vazifalari quyidagilar hisoblanadi: 1. Jamiyatning ta’lim olish va intelektual potentsialini o’sishini ta’minlovchi sharoit yaratish; 2. Atrof-muhit holatini yaxshilash uchun hamda global ekologik muammolarni hal etishga etarli mablag’ ajratish kerak; 3. Genetik fond, turlar va landshaftlar xilma-xilligini saqlash; 4. Tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish; 5. Maxsus muhofazaga olingan hududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar ishlab chiqish; 6. Atrof-muhitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini takomillashtirish va rivojlantirish; 7. Xususiylashtirish jarayonlarida ekologik talablarga rioya qilish va atrof- muhitga zarar keltirmaslik uchun javobgarlik kabilarni nazorat qilish mexanizmini yaratish; 8. Ekologik xavfsiz mahsulotlar va texnologik jarayonlar sohasida ekologik sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 9. Ekologik axborotlar va atrof-muhit monitoringi bo’yicha bank tizimini yaratish; 10. Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasining tabiatni muhofaza qilish ishlari bo’yicha faoliyatini yorituvchi markazlashgan axborot tizimini yaratish; 11. ekologik va tarbiyaviy tizimini yanada rivojlantirish; 12. Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich dasturlar ishlab chiqish;
8 13. Xalq xo’jaligining turli sohalarida ekologik toza texnologiyalar, chiqindilarni zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlanmalarni hayotga tadbiq etish, hamda ilmiy tadqiqot ishlari olib borishni davom ettirish; 14. Atrof-muhitni muhofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari bo’yicha hamjamiyat ekologik tashkilotlari bilan o’zaro hamkorlikni kuchaytirish va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish. O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishganidan boshlab Rio-de-Janeyro shaxrida bo’lib o’tgan xalqaro konferentsiyada qabul qilingan ekologik siyosatni ya’ni atrof muhit holatini yaxshilash aholi salomatligini mustaxkamlashga qaratilgan ishlarni muvofaqqiyatli amalga oshirib kelmoqda . Ekologik muammolarni hal etishning asosisy yo’nalishlari Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi,Vazirlar maxkamasi,turli nodavlat tashkilotlari hamda davlat tomonidan qabul qilingan Atrof hitni muxofazasi,gigienik,biologik xilma- xillikni saqlash bo’yicha milliy xarakat rejalari va strategiyalarida o’z aksini topgan. Bozor iktisodiyoti sharoitida davlatning eng muhim vazifasi aholi sonini o’sishi,shaxarlarning transport orqali yuk tashishi, sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish bilan bo’g’liq ravishda atrof muhit muxofazasini muammolarini hal etish ya’ni tabiiy resurslarni qayta ishlash va ulardan oqilona foydalanish masalalari turibdi. O’tish davrida shubxasiz tabiiy resurslardan foydalanish darajasi o’zgaradi va atrof muhitnining ifloslanishiga ta’sir ko’rsatadi. Bunday sharoitda Tabiatni muhofaza qilish davdat qo’mitasi tomonidan tabiiy resurslardan tejab tergab foydalanish va kam chiqindili texnologiyalardan foydalanish kabi ekologik siyosatni qo’llashni taqoza etadi.Shunga qaramasdan respublikada quyidagi ekologik muammoalar hal etilmay qolmoqda: 1.Orol bo’yidagi ekologik tang ahvol; 2.Yer, suv, biologik resurslarning qisqarishi ; 8 13. Xalq xo’jaligining turli sohalarida ekologik toza texnologiyalar, chiqindilarni zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlanmalarni hayotga tadbiq etish, hamda ilmiy tadqiqot ishlari olib borishni davom ettirish; 14. Atrof-muhitni muhofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari bo’yicha hamjamiyat ekologik tashkilotlari bilan o’zaro hamkorlikni kuchaytirish va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish. O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishganidan boshlab Rio-de-Janeyro shaxrida bo’lib o’tgan xalqaro konferentsiyada qabul qilingan ekologik siyosatni ya’ni atrof muhit holatini yaxshilash aholi salomatligini mustaxkamlashga qaratilgan ishlarni muvofaqqiyatli amalga oshirib kelmoqda . Ekologik muammolarni hal etishning asosisy yo’nalishlari Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi,Vazirlar maxkamasi,turli nodavlat tashkilotlari hamda davlat tomonidan qabul qilingan Atrof hitni muxofazasi,gigienik,biologik xilma- xillikni saqlash bo’yicha milliy xarakat rejalari va strategiyalarida o’z aksini topgan. Bozor iktisodiyoti sharoitida davlatning eng muhim vazifasi aholi sonini o’sishi,shaxarlarning transport orqali yuk tashishi, sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish bilan bo’g’liq ravishda atrof muhit muxofazasini muammolarini hal etish ya’ni tabiiy resurslarni qayta ishlash va ulardan oqilona foydalanish masalalari turibdi. O’tish davrida shubxasiz tabiiy resurslardan foydalanish darajasi o’zgaradi va atrof muhitnining ifloslanishiga ta’sir ko’rsatadi. Bunday sharoitda Tabiatni muhofaza qilish davdat qo’mitasi tomonidan tabiiy resurslardan tejab tergab foydalanish va kam chiqindili texnologiyalardan foydalanish kabi ekologik siyosatni qo’llashni taqoza etadi.Shunga qaramasdan respublikada quyidagi ekologik muammoalar hal etilmay qolmoqda: 1.Orol bo’yidagi ekologik tang ahvol; 2.Yer, suv, biologik resurslarning qisqarishi ;
9 3.Yer, suv, biologik xilma-hillikga va atmosfera havosini sifatiga qo’shni davlatlarning ta’siri; 4.Taiiy holatni va uning ifloslanish manbalari shuningdek tabiiy resurslardan foydalanishni nazorat qilish uchun yetarli texnik va metodik imkoniyatlarning cheklanganligi; 5.Atrof muhit holatini analitik nazorat qilish uchun maxsus asbob uskunalarning ishlab chiqarish korxonalarining mavjud emasligi; 6.Tog’-kon chiqindilari, avvalgi uran konlari ayniqsa ularning chegara xududlardagi holati; 7.Sanoat va maishiy turmushdagi chiqindilarning qayta ishlovchi va o’zlashtiruvchi tizimning takomillashmaganligi; 8.Tabiiy atrof muhit va ularning ifloslanish manbalari hamda tabiiy resurslardan foydalanish holati bo’yicha yetarli ekologik bank tizimi ma’lumotlari etarli bo’lmasligi; Tabiiy atrof muhitni muhofaza qilish va va tabiiy resurslardan samarali foydalanish masalalari makroiqtisodiyotni isloh qilish jarayonida uning diqqat markazida turmog’i lozim. O’zbekiston Respublikasi atrof muxit va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi birinchi navbatdagi vazialari quydagilar hisoblanadi: 1.Jamiyatning ta’lim olish va intellektual potentsialini o’sishini ta’minldovchi sharoitni yaratish; 2.Atrof muhit holatini yaxshilash uchun hamda global ekologik muammoalarni hal etish uchun yetarli mablag’lar ajaratilishi kerak; 3. Genetik fondni, turlar xilma xilligi va landshaftlarni saqlash; 4.Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish; 5.Maxsus muxofazaga olingan xududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar ishlab chiqish kerak; 6.Atrof muxitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini takomillashtirish va rivojlantirish; 9 3.Yer, suv, biologik xilma-hillikga va atmosfera havosini sifatiga qo’shni davlatlarning ta’siri; 4.Taiiy holatni va uning ifloslanish manbalari shuningdek tabiiy resurslardan foydalanishni nazorat qilish uchun yetarli texnik va metodik imkoniyatlarning cheklanganligi; 5.Atrof muhit holatini analitik nazorat qilish uchun maxsus asbob uskunalarning ishlab chiqarish korxonalarining mavjud emasligi; 6.Tog’-kon chiqindilari, avvalgi uran konlari ayniqsa ularning chegara xududlardagi holati; 7.Sanoat va maishiy turmushdagi chiqindilarning qayta ishlovchi va o’zlashtiruvchi tizimning takomillashmaganligi; 8.Tabiiy atrof muhit va ularning ifloslanish manbalari hamda tabiiy resurslardan foydalanish holati bo’yicha yetarli ekologik bank tizimi ma’lumotlari etarli bo’lmasligi; Tabiiy atrof muhitni muhofaza qilish va va tabiiy resurslardan samarali foydalanish masalalari makroiqtisodiyotni isloh qilish jarayonida uning diqqat markazida turmog’i lozim. O’zbekiston Respublikasi atrof muxit va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi birinchi navbatdagi vazialari quydagilar hisoblanadi: 1.Jamiyatning ta’lim olish va intellektual potentsialini o’sishini ta’minldovchi sharoitni yaratish; 2.Atrof muhit holatini yaxshilash uchun hamda global ekologik muammoalarni hal etish uchun yetarli mablag’lar ajaratilishi kerak; 3. Genetik fondni, turlar xilma xilligi va landshaftlarni saqlash; 4.Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish; 5.Maxsus muxofazaga olingan xududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar ishlab chiqish kerak; 6.Atrof muxitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini takomillashtirish va rivojlantirish;
10 7.Xususiylashtirish jarayonida ekologik talablarga rioya qilish va atrof muxitga zarar keltirgani uchun javobgarlik kabilarni nazorat mexanizmlarini yaratish; 8.Ekologik xavfsiz mahsulotlar ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar sohasida ekologik sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 9.Ekologik axborotlar va atrof muxit monitoringi bo’yicha bank tizimini yaratish; 10.Tabiatni muxofaza qilish davlat qo’mitasining tabiatni muxofaza qilish ishlari bo’yicha faoliyatini yoritib turuvchi markazlashgan axborot tizimini yaratish; 11.Ekologik ta’lim va tarbiya tizimini yanada rivojlantirish; 12.Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich dasturlar ishlab chiqarish; 13.Xalq xo’jaligining turli soxalarida ekologik toza texnologiyalar chmqindilarning zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlarni hayotga tadbiq etish hamda ilmiy –tadqiqot ishlarini olib borishin davom ettirish; 14.Atrof muxit muxofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari bo’yicha jamiyatdagi ekologik tashkilotlar bilan o’zaro xamkorlikni kuchaytirish va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish. 1-sxema Ekologiya fani sohalari 10 7.Xususiylashtirish jarayonida ekologik talablarga rioya qilish va atrof muxitga zarar keltirgani uchun javobgarlik kabilarni nazorat mexanizmlarini yaratish; 8.Ekologik xavfsiz mahsulotlar ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar sohasida ekologik sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 9.Ekologik axborotlar va atrof muxit monitoringi bo’yicha bank tizimini yaratish; 10.Tabiatni muxofaza qilish davlat qo’mitasining tabiatni muxofaza qilish ishlari bo’yicha faoliyatini yoritib turuvchi markazlashgan axborot tizimini yaratish; 11.Ekologik ta’lim va tarbiya tizimini yanada rivojlantirish; 12.Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich dasturlar ishlab chiqarish; 13.Xalq xo’jaligining turli soxalarida ekologik toza texnologiyalar chmqindilarning zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlarni hayotga tadbiq etish hamda ilmiy –tadqiqot ishlarini olib borishin davom ettirish; 14.Atrof muxit muxofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari bo’yicha jamiyatdagi ekologik tashkilotlar bilan o’zaro xamkorlikni kuchaytirish va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish. 1-sxema Ekologiya fani sohalari
11 Fiziologik ekologiya Global ekologiya Ijtimoiy ekologiya Shaxs ekologiyasi Muhandislik ekologiyasi Biokimyo ekologiya Evolyutsiya ekologiyasi Bioekologiya Qishloq ho’jaligi ekologiyasi O’simliklar va hayvonlar ekologiyasi Koinot ekologiyasi Hashorat va boshqa tirik guruhlar ekologiyasi 11 Fiziologik ekologiya Global ekologiya Ijtimoiy ekologiya Shaxs ekologiyasi Muhandislik ekologiyasi Biokimyo ekologiya Evolyutsiya ekologiyasi Bioekologiya Qishloq ho’jaligi ekologiyasi O’simliklar va hayvonlar ekologiyasi Koinot ekologiyasi Hashorat va boshqa tirik guruhlar ekologiyasi
12 Gidroekologiya Shahar ekologiyasi Landshaftlar ekologiyasi Sanoat ekologiyasi Meditsina ekologiyasi 12 Gidroekologiya Shahar ekologiyasi Landshaftlar ekologiyasi Sanoat ekologiyasi Meditsina ekologiyasi
13 2-sxema Ekologik qadriyatlarni asrashga intiluvchanlik Atrof-muhit himoyasidagi tashabbuskorlik Mehnatsevarlik Atrof-muhitni asrab- avaylashda faollik Vatanparvarlik, ona- tabiatga mehr-muhabbat Shaxsiy masuliyat Vijdonlilik, burchiga sadoqat Tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish O’z-o’zini nazorat qilish Tabiatni muhofaza qilishda qat’iyatlilik Tabiatda boyliklardan foydalanishda tejamkorlik Vatanparvarlik, ona- vatanga mehr-muhabbat Ekologik bilim va madaniyatni belgilovchi fazilatlar Atrof muhitga oid bilimdonlik Tabiatdagi obyekt va hodisalarni qiyoslay olish Atrof- muhitdagi o’zgarishlarga ziyraklik Atrof- muhitga nisbatan teran fikrlay olish Ahloqiy- ekologik onglik EKOLOGIK BILIM VA MADANIYAT Eko- logik mas’- uli- yatli- lik Eko- logik iroda viyli- lik Ekologik qadriyatlarni hurmat qilish 13 2-sxema Ekologik qadriyatlarni asrashga intiluvchanlik Atrof-muhit himoyasidagi tashabbuskorlik Mehnatsevarlik Atrof-muhitni asrab- avaylashda faollik Vatanparvarlik, ona- tabiatga mehr-muhabbat Shaxsiy masuliyat Vijdonlilik, burchiga sadoqat Tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish O’z-o’zini nazorat qilish Tabiatni muhofaza qilishda qat’iyatlilik Tabiatda boyliklardan foydalanishda tejamkorlik Vatanparvarlik, ona- vatanga mehr-muhabbat Ekologik bilim va madaniyatni belgilovchi fazilatlar Atrof muhitga oid bilimdonlik Tabiatdagi obyekt va hodisalarni qiyoslay olish Atrof- muhitdagi o’zgarishlarga ziyraklik Atrof- muhitga nisbatan teran fikrlay olish Ahloqiy- ekologik onglik EKOLOGIK BILIM VA MADANIYAT Eko- logik mas’- uli- yatli- lik Eko- logik iroda viyli- lik Ekologik qadriyatlarni hurmat qilish
14 John Harper tabiatdagi o’zgarishlarni izohlar ekan, “tabiat barcha narsani hazm qilishi mumkin, biroq uning sog’lom muhiti yo’qolishi muqarrar” deydi. Ekologiyaning tarixi haqida quyidagi olimlar tadqiqot olib borganlar. Jumladan, Jonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela Douglas, Chris Elphick, Valerie Eviner, Andy Foggo, Jerry Franklin, Kevin Gaston, Charles Godfray, Sue Hartley, Marcel Holyoak, Jim Hone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier Lambin, Svata Louda, Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, Andrew Watkinson, Jacob Weiner, and David Wharton. Shuningdek, Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, Delia Sandford and Nancy Whilton kabilar tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari haqida fikr yuritishagan2. Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. Ekologiya tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1869 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. “Ekologiya” – yunoncha so‘z bo‘lib, “oykos” – uy, vatan, makon va “logos” – ta’limot, - degan ma’nolarni bildiradi. Ekologiya bu - organizmlar va ularning atrof- muhit bilan o’zaro sodir bo’layotgan hamkorligini o’rganadigan soha hisoblanadi. Ekologlar esa mana shu hamkorlikni o’rganadigan olimlardir. “Ekologiya” fani quyidagilarni o’rganadi:  Hayot jarayonlari, o’zaro aloqalar, adaptatsiyalar.  Energiya oqimi, hamjamoalar.  Ekotizimlar va suktsessiya.  Bioxilma xillik va cho’llanish. Ekologiya fanining maqsadi: • Ekosistema komponetlarini aniqlash va himoyalash. • Evolyutsion nazariya bosqichlarini o’rganish. • Ekosistemada hayvonlar mavjudlgi va himoyasini muhokama qilish. 2 M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet 14 John Harper tabiatdagi o’zgarishlarni izohlar ekan, “tabiat barcha narsani hazm qilishi mumkin, biroq uning sog’lom muhiti yo’qolishi muqarrar” deydi. Ekologiyaning tarixi haqida quyidagi olimlar tadqiqot olib borganlar. Jumladan, Jonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela Douglas, Chris Elphick, Valerie Eviner, Andy Foggo, Jerry Franklin, Kevin Gaston, Charles Godfray, Sue Hartley, Marcel Holyoak, Jim Hone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier Lambin, Svata Louda, Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, Andrew Watkinson, Jacob Weiner, and David Wharton. Shuningdek, Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, Delia Sandford and Nancy Whilton kabilar tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari haqida fikr yuritishagan2. Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. Ekologiya tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1869 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. “Ekologiya” – yunoncha so‘z bo‘lib, “oykos” – uy, vatan, makon va “logos” – ta’limot, - degan ma’nolarni bildiradi. Ekologiya bu - organizmlar va ularning atrof- muhit bilan o’zaro sodir bo’layotgan hamkorligini o’rganadigan soha hisoblanadi. Ekologlar esa mana shu hamkorlikni o’rganadigan olimlardir. “Ekologiya” fani quyidagilarni o’rganadi:  Hayot jarayonlari, o’zaro aloqalar, adaptatsiyalar.  Energiya oqimi, hamjamoalar.  Ekotizimlar va suktsessiya.  Bioxilma xillik va cho’llanish. Ekologiya fanining maqsadi: • Ekosistema komponetlarini aniqlash va himoyalash. • Evolyutsion nazariya bosqichlarini o’rganish. • Ekosistemada hayvonlar mavjudlgi va himoyasini muhokama qilish. 2 M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet
15 • Ekologik vaziyatlarni muhokama qilish. • Tog’lar, daryolar va cho’llarni ekologik xususiyatlarini o’rganish va muhokama qilish. • Marjon qoya toshlari va namgarchilik ko’p hududlarni o’rganish. • Insonning atrof muhitga ta’sirini o’rganish va muhokama qilish. Ilmiy metodlar Olimlar muammolarni hal qilishda turli xil ilmiy metodlardan foydalanadilar. Bu metodlar boshqalar tushuna oladigan faktlarni tashkil qilish va yozishni o’z ichiga. Olimlar muammoni hal etishda ko’pgina variantlarini qo’llaydilar. Ilmiy tadqiqotda birinchi qadam bu hal qilinishi kerak bo’lgan muammoni yoki savolni aniqlab olish. Savolni aniqlab olgandan so’ng ma’lumotlar to’planadi va ular tahlil qilinadi. Ma’lumot to’plashda kutubxona fondi materiallarini tahlil qilish, soha haqidagi bilimlarni yig’ib chiqish, labarotoriya va dalada test ishlarini olib borish kerak. Yangi yo’nalishga o’tishdan avval soha haqida ma’lum bo’lgan barcha ma’lumotlarni to’plash juda muhim sanaladi. Ishni o’zingiz nimani bilishingiz kerak ekanligi haqidagi savoldan boshlang. So’ngra turli xil manbalardan yig’ilgan ma’lumotlarni tekshiring. Adabiyotlar, entsiklopediya, hukumat hujjatlari, kasbiy jurnallar, ilmiy maqolalar va internet kabi manbalardan foydalanish mumkin (M.Begon va boshqalar, 2006. 154-bet). Bazida olimlar o’zlari to’plamagan yoki boshqalar tomonidan to’plangan ma’lumotlardan foydalanadilar. Barcha to’plangan ma’lumotlar ham ishonarli emas. Siz barcha ma’lumot manbalarini o’rganishingiz va ma’lumotlarni ilmiy jihatdan to’g’ri, ishonchli ekanligini tekshirib ko’rib foydalanishingiz kerak. SHunda bu ma’lumotlar siz kutgan natijaga erishishingizda samarali natija beradi (M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet)3. 3Begon and others. Ecology. UK. 2006. B. 10-12; 154;174. 15 • Ekologik vaziyatlarni muhokama qilish. • Tog’lar, daryolar va cho’llarni ekologik xususiyatlarini o’rganish va muhokama qilish. • Marjon qoya toshlari va namgarchilik ko’p hududlarni o’rganish. • Insonning atrof muhitga ta’sirini o’rganish va muhokama qilish. Ilmiy metodlar Olimlar muammolarni hal qilishda turli xil ilmiy metodlardan foydalanadilar. Bu metodlar boshqalar tushuna oladigan faktlarni tashkil qilish va yozishni o’z ichiga. Olimlar muammoni hal etishda ko’pgina variantlarini qo’llaydilar. Ilmiy tadqiqotda birinchi qadam bu hal qilinishi kerak bo’lgan muammoni yoki savolni aniqlab olish. Savolni aniqlab olgandan so’ng ma’lumotlar to’planadi va ular tahlil qilinadi. Ma’lumot to’plashda kutubxona fondi materiallarini tahlil qilish, soha haqidagi bilimlarni yig’ib chiqish, labarotoriya va dalada test ishlarini olib borish kerak. Yangi yo’nalishga o’tishdan avval soha haqida ma’lum bo’lgan barcha ma’lumotlarni to’plash juda muhim sanaladi. Ishni o’zingiz nimani bilishingiz kerak ekanligi haqidagi savoldan boshlang. So’ngra turli xil manbalardan yig’ilgan ma’lumotlarni tekshiring. Adabiyotlar, entsiklopediya, hukumat hujjatlari, kasbiy jurnallar, ilmiy maqolalar va internet kabi manbalardan foydalanish mumkin (M.Begon va boshqalar, 2006. 154-bet). Bazida olimlar o’zlari to’plamagan yoki boshqalar tomonidan to’plangan ma’lumotlardan foydalanadilar. Barcha to’plangan ma’lumotlar ham ishonarli emas. Siz barcha ma’lumot manbalarini o’rganishingiz va ma’lumotlarni ilmiy jihatdan to’g’ri, ishonchli ekanligini tekshirib ko’rib foydalanishingiz kerak. SHunda bu ma’lumotlar siz kutgan natijaga erishishingizda samarali natija beradi (M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet)3. 3Begon and others. Ecology. UK. 2006. B. 10-12; 154;174.
16 TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida 16 TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida
17 energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00 S dan past 500 S dan yuqori bo’1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o’sha muhitga moslashib yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim, shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi.4 Cheklovchi omillar Cheklovchi omil tirik va notirik organizmlarning ekotizmini o'z ichiga oladi.Cheklovchi omil aloqada bo'luvchibir nechapopulyatsiyaga ta'sir eta oladi. Biroz yomg'ir yog'ishi ham o'tloqdagi o'simliklarni o'sishini cheklay oladi. O'simliklar urug'ni sichqonlar yeydi, bu oziqlanish jarayoni cheklovchi omilga aylanishi mumkin. Boyo'g'lilar va qirg'iylar sichqonlar bilan ozuqlanishi natijasida, sichqonlar sonining kamayishiga olib keluvchicheklovchi omilga aylanishi mumkin (1-rasm). 1Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (36- бет). 17 energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00 S dan past 500 S dan yuqori bo’1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o’sha muhitga moslashib yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim, shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi.4 Cheklovchi omillar Cheklovchi omil tirik va notirik organizmlarning ekotizmini o'z ichiga oladi.Cheklovchi omil aloqada bo'luvchibir nechapopulyatsiyaga ta'sir eta oladi. Biroz yomg'ir yog'ishi ham o'tloqdagi o'simliklarni o'sishini cheklay oladi. O'simliklar urug'ni sichqonlar yeydi, bu oziqlanish jarayoni cheklovchi omilga aylanishi mumkin. Boyo'g'lilar va qirg'iylar sichqonlar bilan ozuqlanishi natijasida, sichqonlar sonining kamayishiga olib keluvchicheklovchi omilga aylanishi mumkin (1-rasm). 1Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (36- бет).
18 1 -rasm. Hayvonlar populyatsiyasining abiotik omillar bilan aloqasi Populyatsiya zichligi. 2--rasm. Populyasiyadagi o’sish jarayoni (1-jadval) 18 1 -rasm. Hayvonlar populyatsiyasining abiotik omillar bilan aloqasi Populyatsiya zichligi. 2--rasm. Populyasiyadagi o’sish jarayoni (1-jadval)
19 Populyasidagi o’sish 3-rasm Ekologik nisha Moslashish jarayoni organizmlarni ular hayotidagi o‘rni va tashqi tuzilishini ifodalaydi. Buni biz ekologik nisha (joy) bilan ham izohlashimiz mumkin. Ya’ni, qancha ekologik tur mavjud bo‘lsa, shuncha ular uchun yashash muhiti mavjud bo‘ladi. “Nisha” terminifransuzcha “niche” – chuqurlashuv, degan ma’noni ham anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki tabiatda turning o‘rni, biologik jamoadagi funksional roli, tashqi muhit omillariga bardoshliligi ham hisoblanadi (4-5- rasmlar). Kooperatsiya - ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil qiladilar. Bunday kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. Masalan, krablar bilan kovakichlilar bunga misol bo‘la oladi. Kovakichlilar krablarning orqasiga yopishib olib (ba’zan ularni krablarning o‘zlari o‘tqazib oladilar) ularni dushmanlardan, himoya qiladilar. Kovakichlilar esa o‘z navbatida 19 Populyasidagi o’sish 3-rasm Ekologik nisha Moslashish jarayoni organizmlarni ular hayotidagi o‘rni va tashqi tuzilishini ifodalaydi. Buni biz ekologik nisha (joy) bilan ham izohlashimiz mumkin. Ya’ni, qancha ekologik tur mavjud bo‘lsa, shuncha ular uchun yashash muhiti mavjud bo‘ladi. “Nisha” terminifransuzcha “niche” – chuqurlashuv, degan ma’noni ham anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki tabiatda turning o‘rni, biologik jamoadagi funksional roli, tashqi muhit omillariga bardoshliligi ham hisoblanadi (4-5- rasmlar). Kooperatsiya - ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil qiladilar. Bunday kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. Masalan, krablar bilan kovakichlilar bunga misol bo‘la oladi. Kovakichlilar krablarning orqasiga yopishib olib (ba’zan ularni krablarning o‘zlari o‘tqazib oladilar) ularni dushmanlardan, himoya qiladilar. Kovakichlilar esa o‘z navbatida
20 krablardan transport vazifasida foydalanadilar hamda ulardan qolgan ovqat qoldiqlari bilan ovqatlanadilar. Mutualizm. Birlashgan ikki populyatsiya ham faqat foyda ko‘radi, bu birlashish ular uchun foydalidir, bunday birlashgan organizmlar tabiiy sharoitda biri ikkinchisiz hayotkechira olmaydi. Masalan, termitlar va ularning ichaklarida yashovchi xivchinlilar bunga yaqqol misoldir. Bunda xivchinlilar termitlar qabul qilgan kletchatkani hazm qilishga yordam beradilar, chunki termitlar kletchatkani mustaqil o‘zlashtira olmaydilar. Xivchinlilar ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki ular uchun yashash sharoiti termitlar ichaklaridir. Turlar o‘rtasidagi munosabatlarning ikki va undan ko‘p tur uchun qulaylik tug‘diradigan xilini o‘zaro yordam deyiladi. Masalan, hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar changni bir o‘simlikdan ikkinchio‘simlikka olib o‘tadigan va shu bilan o‘simliklarning chetdan changlanishini ta’minlaydigan hasharotlarga muhtojdir. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. Ekotizimda moddalar aylanishini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda kerak bo‘ladigan anorganik moddalar zahirasi va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar bo‘lishi zarur.Birinchi guruhga o‘simliklar kirib, ular produtsentlar deyiladi. Produtsentlar assimilyatsiya jarayonida to‘plangan energiyasini boshqa organizmlarga beradi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular o‘simliklar tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar hisoblanadi va kontsumentlar, deb ataladi. Ekologik nisha (4-rasm) 20 krablardan transport vazifasida foydalanadilar hamda ulardan qolgan ovqat qoldiqlari bilan ovqatlanadilar. Mutualizm. Birlashgan ikki populyatsiya ham faqat foyda ko‘radi, bu birlashish ular uchun foydalidir, bunday birlashgan organizmlar tabiiy sharoitda biri ikkinchisiz hayotkechira olmaydi. Masalan, termitlar va ularning ichaklarida yashovchi xivchinlilar bunga yaqqol misoldir. Bunda xivchinlilar termitlar qabul qilgan kletchatkani hazm qilishga yordam beradilar, chunki termitlar kletchatkani mustaqil o‘zlashtira olmaydilar. Xivchinlilar ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki ular uchun yashash sharoiti termitlar ichaklaridir. Turlar o‘rtasidagi munosabatlarning ikki va undan ko‘p tur uchun qulaylik tug‘diradigan xilini o‘zaro yordam deyiladi. Masalan, hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar changni bir o‘simlikdan ikkinchio‘simlikka olib o‘tadigan va shu bilan o‘simliklarning chetdan changlanishini ta’minlaydigan hasharotlarga muhtojdir. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. Ekotizimda moddalar aylanishini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda kerak bo‘ladigan anorganik moddalar zahirasi va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar bo‘lishi zarur.Birinchi guruhga o‘simliklar kirib, ular produtsentlar deyiladi. Produtsentlar assimilyatsiya jarayonida to‘plangan energiyasini boshqa organizmlarga beradi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular o‘simliklar tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar hisoblanadi va kontsumentlar, deb ataladi. Ekologik nisha (4-rasm)
21 Yirtqich-o’lja (5-rasm) 21 Yirtqich-o’lja (5-rasm)
22 22
23 NOTIRIK ATROF MUHIT Abiotik omillar Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta ahamiyatga ega (6-7-rasmlar). 23 NOTIRIK ATROF MUHIT Abiotik omillar Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta ahamiyatga ega (6-7-rasmlar).
24 6-rasm. Abiotik omillar. Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00S dan past 500S dan yuqori bo‘1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o‘shamuhitga moslashib yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim, 24 6-rasm. Abiotik omillar. Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00S dan past 500S dan yuqori bo‘1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o‘shamuhitga moslashib yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim,
25 shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi (8-rasm). Fotosintez jarayoni (8-rasm) Barcha organizmlar uchun yorug‘likning ahamiyati katta, chunki ekosistemada kechadigan jarayonlarda sarflanadigan energiya bu asosan quyosh energiyasidir.O‘simliklarda fotosintez jadalligi yorug‘likning optimal darajasiga 25 shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi (8-rasm). Fotosintez jarayoni (8-rasm) Barcha organizmlar uchun yorug‘likning ahamiyati katta, chunki ekosistemada kechadigan jarayonlarda sarflanadigan energiya bu asosan quyosh energiyasidir.O‘simliklarda fotosintez jadalligi yorug‘likning optimal darajasiga
26 (yorug‘lik to‘yinishiga) bog‘liq. Yorug‘likka 20 -munosabatiga qarab o‘simliklarni yorug‘sevar, soyasevar va soyaga chidamlilarga bo‘lamiz. Yorug‘sevar o‘simliklar yaxshiyorug‘ tushadigan ochiq joylardagina rivojlanadi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi.Cho‘llarda va chala cho‘llarda o‘sadigan izenlar, shuvoqlar, saksovullar, chogonlar, qizilchalar, qandimlar, qo‘ng‘irboshlar va shu kabilar yorug‘sevar o‘simliklarga kiradi. Soyasevar o‘simliklar esa, aksincha kuchli yorug‘likni yoqtirmaydi va ular doimiy soya joylarda o‘sadi.Bunday o‘simliklargao‘rmonlarda o‘sadigan paporotniklar, moxlar, yong‘oqzorlar ostida o‘suvchiyovvoyi xina, tog‘ gunafsha kabilar kiradi. Soyaga chidamli o‘simliklar soya joyda ham, yaxshiyoritilgan joylarda ham bemalol o‘saveradi.Bularga qayin, qarag‘ay, eman daraxtlari, o‘rmon yer tuti, g‘ozpanja, binafsha kabi o‘simliklar kiradi.Yorug‘likning hayvonlar uchun asosan informativ ahamiyati mavjud. Sodda hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi organlari bo‘lib, ular orqali fototaksis (yoritilgan tomonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichaklilardan tortib deyarlik hamma hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi a’zolar mavjud.Ayrim hayvonlar (ukki, ko‘rshapalak) faqat kechasi faol hayot kechiradi, ayrimlari esa doimo qorong‘i sharoitda yashashga moslashgan (askarida, ko‘rsichqonlar).Ko‘pchilik hayvonlar uchun yorug‘lik fazoda mo‘ljal olishda yordam beradi. Masalan, asalarilar asal shira ko‘p bo‘lgan joylarni bildirish uchun iniga qaytgach uzoq muddat davomida gir aylanib quyosh bilan oziqa joylashishiga nisbatan ma’lum burchak hosil qilgan xolda to‘xtaydi. Qushlar esa uzoq joylarga uchib ketayotganda quyoshga qarab mo‘ljal oladi. Dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar va quruqlikda yashaydigan ba’zi qo‘ng‘izlar o‘z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega. Bu hodisa biolyuminestsentsiya deb ataladi.Biolyuminestsentsiya hayvonlar uchun signal vazifasini o‘taydi. Ular jinsiy marosim, dushmandan himoyalanish, o‘ljaga tashlanish kabi jarayonlarni amalga oshiradi. Yorug‘lik hayvonlarning rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.Masalan, uzoq muddatda yorug‘lik ta’sir ettirilganda hasharotlar va sut emizuvchi hayvonlarda jinsiy balog‘atga yetish tezlashadi. Ba’zi hasharotlar kun qisqarishi natijasida ko‘payish jarayonini to‘xtatadi, kun uzayishi bilan esa ko‘payish qayta tiklanadi. Buning sababi shuki, 26 (yorug‘lik to‘yinishiga) bog‘liq. Yorug‘likka 20 -munosabatiga qarab o‘simliklarni yorug‘sevar, soyasevar va soyaga chidamlilarga bo‘lamiz. Yorug‘sevar o‘simliklar yaxshiyorug‘ tushadigan ochiq joylardagina rivojlanadi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi.Cho‘llarda va chala cho‘llarda o‘sadigan izenlar, shuvoqlar, saksovullar, chogonlar, qizilchalar, qandimlar, qo‘ng‘irboshlar va shu kabilar yorug‘sevar o‘simliklarga kiradi. Soyasevar o‘simliklar esa, aksincha kuchli yorug‘likni yoqtirmaydi va ular doimiy soya joylarda o‘sadi.Bunday o‘simliklargao‘rmonlarda o‘sadigan paporotniklar, moxlar, yong‘oqzorlar ostida o‘suvchiyovvoyi xina, tog‘ gunafsha kabilar kiradi. Soyaga chidamli o‘simliklar soya joyda ham, yaxshiyoritilgan joylarda ham bemalol o‘saveradi.Bularga qayin, qarag‘ay, eman daraxtlari, o‘rmon yer tuti, g‘ozpanja, binafsha kabi o‘simliklar kiradi.Yorug‘likning hayvonlar uchun asosan informativ ahamiyati mavjud. Sodda hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi organlari bo‘lib, ular orqali fototaksis (yoritilgan tomonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichaklilardan tortib deyarlik hamma hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi a’zolar mavjud.Ayrim hayvonlar (ukki, ko‘rshapalak) faqat kechasi faol hayot kechiradi, ayrimlari esa doimo qorong‘i sharoitda yashashga moslashgan (askarida, ko‘rsichqonlar).Ko‘pchilik hayvonlar uchun yorug‘lik fazoda mo‘ljal olishda yordam beradi. Masalan, asalarilar asal shira ko‘p bo‘lgan joylarni bildirish uchun iniga qaytgach uzoq muddat davomida gir aylanib quyosh bilan oziqa joylashishiga nisbatan ma’lum burchak hosil qilgan xolda to‘xtaydi. Qushlar esa uzoq joylarga uchib ketayotganda quyoshga qarab mo‘ljal oladi. Dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar va quruqlikda yashaydigan ba’zi qo‘ng‘izlar o‘z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega. Bu hodisa biolyuminestsentsiya deb ataladi.Biolyuminestsentsiya hayvonlar uchun signal vazifasini o‘taydi. Ular jinsiy marosim, dushmandan himoyalanish, o‘ljaga tashlanish kabi jarayonlarni amalga oshiradi. Yorug‘lik hayvonlarning rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.Masalan, uzoq muddatda yorug‘lik ta’sir ettirilganda hasharotlar va sut emizuvchi hayvonlarda jinsiy balog‘atga yetish tezlashadi. Ba’zi hasharotlar kun qisqarishi natijasida ko‘payish jarayonini to‘xtatadi, kun uzayishi bilan esa ko‘payish qayta tiklanadi. Buning sababi shuki,
27 uzun kun bosh miyadagi gepofiz beziga ta’sir etib, ichki sekretsiya bezlari ishini kuchaytiradi va jinsiy bezlarga ham signal beradi. Harorat ekologik omili Er yuzidagi organizmlarning yashashi, rivojlanishiva tarqalishiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biri haroratdir. O‘simliklar va ko‘pchilik xayvonlar tana haroratini birday saqlay olmaydi. O‘simliklarning sovuqqa chidamliligi hujayralarda qand miqdorining ko‘p bo‘lishi natijasida hujayra shirasi kontsentratsiyasining ortishiga va suvning kamayishiga bog‘liqdir. Harorat 0 °C dan past bo‘lsa, urug‘ unibchiqmaydi. Binobarin har bir o‘simlik urug‘i unib chiqishi uchun minimal, optimal va maksimal harorat talab qiladi. Sibirda o‘sadigan tilog‘och, qarag‘ay, pixta vashu kabi daraxtlar –70 °C gacha sovuqqa bardosh bera oladi. Bunday o‘simliklar psixrofil o‘simliklar deyiladi.O‘rta Osiyoning jazirama issiq cho‘llarida o‘sadigan yantoq, qovul, saksavul, shuvoq, izen o‘simliklari +60 +70 °C haroratga ham bardosh bera oladi. Ular termofil o‘simliklar hisobanadi.O‘simliklar uchun ularning butun vegetatsiya davrida oladigan foydali harorat yig‘indisi ham jiddiy ahamiyatga ega. Agar harorat yig‘indisi yetarli bo‘lmasa o‘simlik gullamaydi va hosilga kirmaydi. O‘simlik va hayvonlar uchun suv muhim ahamiyatga ega (9-10-11-rasmlar). O‘simliklarning tuproq va havo namligiga bo‘lgan talabiga ko‘ra ular kserofitlar, mezofitlar, gigrofitlar va gidrofitlarga bo‘linadi. Kserofitlar. Dasht va cho‘llarda o‘sadigan, qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklarga kserofitlar deyiladi. Kserofitlarda hujayralar kichik bo‘ladi, hujayra po‘sti qalinlashgan, barg mezofilida palisad parenxima yaxshi rivojlangan, barg tomirlari zich joylashgan, bargdagi og‘izchalar soni ham ko‘p bo‘ladi. Kserofitlarga shuvoq, erman-shuvoq, izen, oq saksovul, qora saksovul, juzg‘un, pista, teresken, kamforosma va shu kabilar kiradi.Kserofitlarga oid maxsus bir guruh o‘simliklar sukkulentlar deyiladi. Bu o‘simlik organlarida maxsus suv g‘amlovchi to‘qimalari yaxshi rivojlangan bo‘lib, ularda suv zahirasi saqlanadi. Bunday o‘simliklarga kaktuslar, agavalar kiradi. Kserofitlarning yana bir guruhi sklerofitlar hisoblanadi. Sklerofitlar qurg‘oqchilikka chidamli, ko‘p yillik, dag‘al, ko‘pincha barglari reduktsiyalangan va tikanlarga aylangan, yaxshi rivojlangan mexanik to‘qimaga ega bo‘ladi. Ularga 27 uzun kun bosh miyadagi gepofiz beziga ta’sir etib, ichki sekretsiya bezlari ishini kuchaytiradi va jinsiy bezlarga ham signal beradi. Harorat ekologik omili Er yuzidagi organizmlarning yashashi, rivojlanishiva tarqalishiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biri haroratdir. O‘simliklar va ko‘pchilik xayvonlar tana haroratini birday saqlay olmaydi. O‘simliklarning sovuqqa chidamliligi hujayralarda qand miqdorining ko‘p bo‘lishi natijasida hujayra shirasi kontsentratsiyasining ortishiga va suvning kamayishiga bog‘liqdir. Harorat 0 °C dan past bo‘lsa, urug‘ unibchiqmaydi. Binobarin har bir o‘simlik urug‘i unib chiqishi uchun minimal, optimal va maksimal harorat talab qiladi. Sibirda o‘sadigan tilog‘och, qarag‘ay, pixta vashu kabi daraxtlar –70 °C gacha sovuqqa bardosh bera oladi. Bunday o‘simliklar psixrofil o‘simliklar deyiladi.O‘rta Osiyoning jazirama issiq cho‘llarida o‘sadigan yantoq, qovul, saksavul, shuvoq, izen o‘simliklari +60 +70 °C haroratga ham bardosh bera oladi. Ular termofil o‘simliklar hisobanadi.O‘simliklar uchun ularning butun vegetatsiya davrida oladigan foydali harorat yig‘indisi ham jiddiy ahamiyatga ega. Agar harorat yig‘indisi yetarli bo‘lmasa o‘simlik gullamaydi va hosilga kirmaydi. O‘simlik va hayvonlar uchun suv muhim ahamiyatga ega (9-10-11-rasmlar). O‘simliklarning tuproq va havo namligiga bo‘lgan talabiga ko‘ra ular kserofitlar, mezofitlar, gigrofitlar va gidrofitlarga bo‘linadi. Kserofitlar. Dasht va cho‘llarda o‘sadigan, qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklarga kserofitlar deyiladi. Kserofitlarda hujayralar kichik bo‘ladi, hujayra po‘sti qalinlashgan, barg mezofilida palisad parenxima yaxshi rivojlangan, barg tomirlari zich joylashgan, bargdagi og‘izchalar soni ham ko‘p bo‘ladi. Kserofitlarga shuvoq, erman-shuvoq, izen, oq saksovul, qora saksovul, juzg‘un, pista, teresken, kamforosma va shu kabilar kiradi.Kserofitlarga oid maxsus bir guruh o‘simliklar sukkulentlar deyiladi. Bu o‘simlik organlarida maxsus suv g‘amlovchi to‘qimalari yaxshi rivojlangan bo‘lib, ularda suv zahirasi saqlanadi. Bunday o‘simliklarga kaktuslar, agavalar kiradi. Kserofitlarning yana bir guruhi sklerofitlar hisoblanadi. Sklerofitlar qurg‘oqchilikka chidamli, ko‘p yillik, dag‘al, ko‘pincha barglari reduktsiyalangan va tikanlarga aylangan, yaxshi rivojlangan mexanik to‘qimaga ega bo‘ladi. Ularga
28 saksovul, yantoq, shuvoq, betaga va boshqalar kiradi. Cho‘l zonasidagi sho‘rxok yerlarda esa danasho‘r, seta, sarsazan va qizil sho‘ra o‘sib, ular galofitlar deb ataladi. Mezofitlar. Nami yetarli bo‘lgan tuproq va iqlim sharoitida o‘sadigan o‘simliklar mezofitlar deyiladi. Bu xil o‘simliklar hujayralaridagi osmotik bosim kserofitlarga qaraganda pastroq, ya’ni 11-15 atmosfera orasida bo‘ladi. Mezofitlarga ko‘pchilik daraxt va aksari ekiladigan o‘t o‘simliklar: g‘o‘za, beda, makkajo‘xori, qovun, tarvuz, pomidor, boyimjon hamda deyarli hamma mevali o‘simliklar kiradi. Bu xil o‘simliklarning ildizi unchachuqur ketmaydi, lekin u kuchli tarmoqlanib, tuproq orasida katta hajmni egallab oladi.Gigrofitlar. Namlik ko‘p bo‘lgan sharoitda, ya’ni daryo bo‘ylari, o‘tloqlar, hamda o‘rmonlar orasida o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning barglari odatda yirik, kutikulasiz va tuksiz bo‘ladi. Barg yuzasidagi og‘izchalar doimo ochiq bo‘lib, ular bargning ham ostki, ham ustki qismida joylashadi. Ildizlari yerga chuqur kirmaydi, chunki ildizlar yoyilgan joy doimo nam bo‘ladi. Ulardagi osmotik bosim 8-12 atmosferani tashkil etadi. Daryo va ko‘l bo‘ylarida o‘sadigan savagich, qamish, qiyoq, ba’zi bir begona o‘simlik turlari va madaniy ekinlardan, sholi gigrofitlarga misol bo‘ladi.Gidrofitlar. Suvga botib o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning organlarida mexanik to‘qima deyarli rivojlanmaydi. Bu o‘simliklarning suv yuzasida qolgan barglarning faqatgina ustki epedermisida og‘izchalar joylashadi. Ostki suvga tegib turgan tomonida og‘izchalar bo‘lmaydi. Barglarda kutikula qavati deyarli rivojlanmaydi.O‘simlik butun organlari yuzasi bilan suvni shimib olishi mumkin. Shu sababli bu xil o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimalar ildiz tuklari ham yaxshio‘smagan, ildizning suv va mineral tuzlarni shimish qobiliyati ham past. Gidrofitlarga barcha suv o‘tlari, gulli o‘simliklardan chilim yoki suv yonog‘i (Trapa natans), suv grechixasi (Polygonum amphilium), vallesneriya (Vallesneria), elodea (Elodeae) vashu kabilar misol bo‘la oladi. Cho‘l va dashtda yashovchi hayvonlarda ham suvsizlikka moslanish mavjud. Kemiruvchilar, sudralib yuruvchilar, hasharotlar va boshqa mayda cho‘l hayvonlari oksidlanish reaktsiyalari natijasida hosil bo‘ladigan suvlarni g‘amlash hisobiga tanadagi suv muvozanatini saqlaydi, ayniqsa, yog‘ning oksidlanishi natijasida ko‘p miqdorda 28 saksovul, yantoq, shuvoq, betaga va boshqalar kiradi. Cho‘l zonasidagi sho‘rxok yerlarda esa danasho‘r, seta, sarsazan va qizil sho‘ra o‘sib, ular galofitlar deb ataladi. Mezofitlar. Nami yetarli bo‘lgan tuproq va iqlim sharoitida o‘sadigan o‘simliklar mezofitlar deyiladi. Bu xil o‘simliklar hujayralaridagi osmotik bosim kserofitlarga qaraganda pastroq, ya’ni 11-15 atmosfera orasida bo‘ladi. Mezofitlarga ko‘pchilik daraxt va aksari ekiladigan o‘t o‘simliklar: g‘o‘za, beda, makkajo‘xori, qovun, tarvuz, pomidor, boyimjon hamda deyarli hamma mevali o‘simliklar kiradi. Bu xil o‘simliklarning ildizi unchachuqur ketmaydi, lekin u kuchli tarmoqlanib, tuproq orasida katta hajmni egallab oladi.Gigrofitlar. Namlik ko‘p bo‘lgan sharoitda, ya’ni daryo bo‘ylari, o‘tloqlar, hamda o‘rmonlar orasida o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning barglari odatda yirik, kutikulasiz va tuksiz bo‘ladi. Barg yuzasidagi og‘izchalar doimo ochiq bo‘lib, ular bargning ham ostki, ham ustki qismida joylashadi. Ildizlari yerga chuqur kirmaydi, chunki ildizlar yoyilgan joy doimo nam bo‘ladi. Ulardagi osmotik bosim 8-12 atmosferani tashkil etadi. Daryo va ko‘l bo‘ylarida o‘sadigan savagich, qamish, qiyoq, ba’zi bir begona o‘simlik turlari va madaniy ekinlardan, sholi gigrofitlarga misol bo‘ladi.Gidrofitlar. Suvga botib o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning organlarida mexanik to‘qima deyarli rivojlanmaydi. Bu o‘simliklarning suv yuzasida qolgan barglarning faqatgina ustki epedermisida og‘izchalar joylashadi. Ostki suvga tegib turgan tomonida og‘izchalar bo‘lmaydi. Barglarda kutikula qavati deyarli rivojlanmaydi.O‘simlik butun organlari yuzasi bilan suvni shimib olishi mumkin. Shu sababli bu xil o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimalar ildiz tuklari ham yaxshio‘smagan, ildizning suv va mineral tuzlarni shimish qobiliyati ham past. Gidrofitlarga barcha suv o‘tlari, gulli o‘simliklardan chilim yoki suv yonog‘i (Trapa natans), suv grechixasi (Polygonum amphilium), vallesneriya (Vallesneria), elodea (Elodeae) vashu kabilar misol bo‘la oladi. Cho‘l va dashtda yashovchi hayvonlarda ham suvsizlikka moslanish mavjud. Kemiruvchilar, sudralib yuruvchilar, hasharotlar va boshqa mayda cho‘l hayvonlari oksidlanish reaktsiyalari natijasida hosil bo‘ladigan suvlarni g‘amlash hisobiga tanadagi suv muvozanatini saqlaydi, ayniqsa, yog‘ning oksidlanishi natijasida ko‘p miqdorda
29 suv hosil bo‘ladi. Shu tufayli cho‘lda yashovchi hayvonlarda qalin yog‘ qatlamlari bo‘ladi (tuyaning o‘rkachi). Ko‘pginacho‘l hayvonlarining qoplovchi qalin to‘qimasi mavjudligi tufayli, ular teri orqali suvni bug‘lantirmaydi, ularning ko‘pchiligi kechasi hayot kechiradi, kunduz kunlari esa uyalariga yashirinib oladi. Hayvonlar hayotida ham namlik yoki suv muhim ahamiyatga ega 5. Harorat omili (9-rasm). 5 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati). 29 suv hosil bo‘ladi. Shu tufayli cho‘lda yashovchi hayvonlarda qalin yog‘ qatlamlari bo‘ladi (tuyaning o‘rkachi). Ko‘pginacho‘l hayvonlarining qoplovchi qalin to‘qimasi mavjudligi tufayli, ular teri orqali suvni bug‘lantirmaydi, ularning ko‘pchiligi kechasi hayot kechiradi, kunduz kunlari esa uyalariga yashirinib oladi. Hayvonlar hayotida ham namlik yoki suv muhim ahamiyatga ega 5. Harorat omili (9-rasm). 5 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati).
30 Shamol omili (10-rasm) Yomg’ir hosil bo’lish jarayoni (11-rasm) 30 Shamol omili (10-rasm) Yomg’ir hosil bo’lish jarayoni (11-rasm)
31 BIOMALAR Biomalarcho‘l, adir, tog‘ va yaylov tizimlarida namoyon bo‘ladi. Biroq okean va dengiz biomalari ham farqlanib ularda mahsuldorlik ko‘rsatkichlari faqa tsifat ijihatdan yuqori turadi. Har bir biomalarda o‘ziga xos iqlim va abiotik omillarning farqli ta’sirlari mavjud bo‘ladi. Tundra va tayga hayoti o‘zgacha ko‘rinishda bo‘lib, inson uchun ilmiy izlanishlar manbai hisoblanadi. Tropik o‘rmonlar biologik xilma xillikning eng boy darajasi hisoblanadi (12-13-14-15-16- rasmlar)6. 6 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati). 31 BIOMALAR Biomalarcho‘l, adir, tog‘ va yaylov tizimlarida namoyon bo‘ladi. Biroq okean va dengiz biomalari ham farqlanib ularda mahsuldorlik ko‘rsatkichlari faqa tsifat ijihatdan yuqori turadi. Har bir biomalarda o‘ziga xos iqlim va abiotik omillarning farqli ta’sirlari mavjud bo‘ladi. Tundra va tayga hayoti o‘zgacha ko‘rinishda bo‘lib, inson uchun ilmiy izlanishlar manbai hisoblanadi. Tropik o‘rmonlar biologik xilma xillikning eng boy darajasi hisoblanadi (12-13-14-15-16- rasmlar)6. 6 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati).
32 Biomalar (12-rasm) Tundra (Alyaska, 13-rasm) 32 Biomalar (12-rasm) Tundra (Alyaska, 13-rasm)
33 33
34 Tayga (14-rasm) Tropik o’rmon (15-rasm) 34 Tayga (14-rasm) Tropik o’rmon (15-rasm)
35 Cho’l o’simliklari (16-rasm) Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqali abiotik va biotik sharoitlarni o’zgartiradi (2-jadval). 2-adval. 35 Cho’l o’simliklari (16-rasm) Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqali abiotik va biotik sharoitlarni o’zgartiradi (2-jadval). 2-adval.
36 EKOLOGIK OMILLARNING TIRIK ORGANIZMLARGA TA’SIR ETISH UMUMIY QONUNIYATLARI Ma’lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ekologik omillar turlicha ta’sir etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning tirik organizmlarga ta’sir etish xarakteri nuqtai nazardan ular uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar ham mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun ma’lum darajada qulay ekologik omillar majmui talab etiladi. Har bir omilning organizmga ta’sir etish kuchi hamda quyi va yuqori ta’sir etish chegarali bo’ladi. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi yoki optimum deb ataladi. ekologik omil organizmga haddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli (maksimum) ta’sir etishi mumkin. Shunday qilib, har qanday ekologik omilning Ekologik omillar Abiotik omillar Iqlim omili Tuproq Relyef Kimyoviy moddalar Tarixiy Yong’in Mikrobiogen Mikogen Zoogen Fitogen Biotik omillar Inson hojalik faoliyati ta’siri Antropogen omillar 36 EKOLOGIK OMILLARNING TIRIK ORGANIZMLARGA TA’SIR ETISH UMUMIY QONUNIYATLARI Ma’lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ekologik omillar turlicha ta’sir etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning tirik organizmlarga ta’sir etish xarakteri nuqtai nazardan ular uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar ham mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun ma’lum darajada qulay ekologik omillar majmui talab etiladi. Har bir omilning organizmga ta’sir etish kuchi hamda quyi va yuqori ta’sir etish chegarali bo’ladi. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi yoki optimum deb ataladi. ekologik omil organizmga haddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli (maksimum) ta’sir etishi mumkin. Shunday qilib, har qanday ekologik omilning Ekologik omillar Abiotik omillar Iqlim omili Tuproq Relyef Kimyoviy moddalar Tarixiy Yong’in Mikrobiogen Mikogen Zoogen Fitogen Biotik omillar Inson hojalik faoliyati ta’siri Antropogen omillar
37 optimum, minimum va maksimum ta’siri bo’lar ekan. Minimum va maksimum chegarali kritik nuqta deb qaraladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuch ta’sirida organizm nobud bo’ladi. Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan ekologik turlarga evri- old qo’shimchasini qo’shib, tor doirada moslashganlarga steno- old qo’shimchasini qo’shib nomlanadi. Temperaturaga nisbatan evriterm, stenoterm, namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho’rlanishga nisbatan evrigal, stenogal. Tashqi muhitning turli omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig’indisi turning ekologik spektrini tashkil etadi. Masalan, cho’lda o’suvchi sho’raklar tuproqning sho’rligiga, qurg’oqchilik va yuqori temperaturaga yaxshi moslashgan. Ushbu omillarga moslanish sho’raklarning ekologik spektrini tashkil etadi. Ayrim turlarning ekologik spektri bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Hatto bir xil sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati ham o’xshash bo’lgan turlar ozmi- ko’pmi miqdorda o’zining ekologik imkoniyatiga ega bo’ladi. Izen va teresken o’simliklari qurg’oqchil va issiq sharoitga moslashgan turlar hisoblanib, ulardan birinchisi nisbatan qurg’oqchilikka ham, yuqori haroratga ham biroz kuchliroq moslashishi bilan ajralib turadi. Ekologik omillar organizmning turli funktsiyalariga ham turlicha ta’sir etadi. Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik darajasi, kritik nuqtalari, optimal zonasi ham to’g’ri kelmaydi. Ushbu individning irsiy, jinsiy, yosh yoki fiziologik xususiyatlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta’sir etadi. Ushbu omillarning ta’siri boshqa omillarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Buni omillarning o’zaro ta’sir etish qonuniyati deyiladi. Organizmning normal hayoti uchun ma’lum darajada sharoit talab etiladi. Agar barcha shart-sharoitlar qulay bo’lib, ulardan biri etarli miqdorda bo’lmasa, uni cheklovchi omil deb ataladi. CHeklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi yoki yashay olmasligini belgilab beradi. MOSLASHISH HAQIDA TUSHUNCHA 37 optimum, minimum va maksimum ta’siri bo’lar ekan. Minimum va maksimum chegarali kritik nuqta deb qaraladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuch ta’sirida organizm nobud bo’ladi. Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan ekologik turlarga evri- old qo’shimchasini qo’shib, tor doirada moslashganlarga steno- old qo’shimchasini qo’shib nomlanadi. Temperaturaga nisbatan evriterm, stenoterm, namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho’rlanishga nisbatan evrigal, stenogal. Tashqi muhitning turli omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig’indisi turning ekologik spektrini tashkil etadi. Masalan, cho’lda o’suvchi sho’raklar tuproqning sho’rligiga, qurg’oqchilik va yuqori temperaturaga yaxshi moslashgan. Ushbu omillarga moslanish sho’raklarning ekologik spektrini tashkil etadi. Ayrim turlarning ekologik spektri bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Hatto bir xil sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati ham o’xshash bo’lgan turlar ozmi- ko’pmi miqdorda o’zining ekologik imkoniyatiga ega bo’ladi. Izen va teresken o’simliklari qurg’oqchil va issiq sharoitga moslashgan turlar hisoblanib, ulardan birinchisi nisbatan qurg’oqchilikka ham, yuqori haroratga ham biroz kuchliroq moslashishi bilan ajralib turadi. Ekologik omillar organizmning turli funktsiyalariga ham turlicha ta’sir etadi. Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik darajasi, kritik nuqtalari, optimal zonasi ham to’g’ri kelmaydi. Ushbu individning irsiy, jinsiy, yosh yoki fiziologik xususiyatlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta’sir etadi. Ushbu omillarning ta’siri boshqa omillarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Buni omillarning o’zaro ta’sir etish qonuniyati deyiladi. Organizmning normal hayoti uchun ma’lum darajada sharoit talab etiladi. Agar barcha shart-sharoitlar qulay bo’lib, ulardan biri etarli miqdorda bo’lmasa, uni cheklovchi omil deb ataladi. CHeklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi yoki yashay olmasligini belgilab beradi. MOSLASHISH HAQIDA TUSHUNCHA
38 Moslashish yoki adaptatsiya ayrim individlar, populyatsiyalar tur yoki jamoalarning morfo-fiziologik xulqiy va axborot biotsenotik xususiyatlarining majmuidan iborat bo’lib, boshqa individlar, populyatsiyalar, tur yoki jamoalar bilan yashash uchun kurashda g’olib chiqishga sababchi bo’ladigan, shuningdek abiotik muhit omillarining ta’siriga chidamliligini ifodalaydi. MOSLASHISHNING ASOSIY KO’RINISHLARI Moslashishlarning ko’rinishlariga kelsak morfologik, fiziologik va xulqiy moslashishlar ajratiladi. Morfologik moslashishlarga misol qilib suv muhitida gidrobiontlarning suvni qarshiligini kesib yurishga mos tana tuzilishi, shuningdek, plankton organizmlarning suvda osilgan holda yashashi kabilar hisoblansa, o’simliklar dunyosida cho’l sharoitida minimum suv sarflashga moslashish sifatida barglarning reduktsiyalanishi yoki butunlay bo’lmasligi kabilarni ko’rsatish mumkin. Fiziologik moslanishlar hayvonlarda ozuqa tarkibiga ko’ra ovqat hazm qilish sistemasida fermentlarning ma’lum turlarini uchrashi yoki cho’lda yashovchi hayvonlarning suvga bo’lgan talabini qondirish uchun yog’larning biokimyoviy oksidlanishdan foydalanishi kabilar kiradi. O’simliklarda kuzatiladigan fotosintez jarayoni ham, boshqa biokimyoviy jarayonlar atmosferadagi gazlar tarkibiga bog’liqdir. Xulqiy yoki etologik moslashishlar hayvonlar uchun xos bo’lib, turli shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, tashqi muhit bilan hayvon tanasi o’rtasida normal issiq almashinuvi uchun uya qurish (boshpana topish), qulay haroratli joyni izlab topish, shuningdek, qushlar va sut emizuvchilarda sutkalik va mavsumiy ko’chib yurishlari ma’lum. Hayvonlar faqat harorat omiliga xulqiy tomondan moslashib qolmay, baoki namlik, yorug’lik va boshqa ko’pchilik ekologik 38 Moslashish yoki adaptatsiya ayrim individlar, populyatsiyalar tur yoki jamoalarning morfo-fiziologik xulqiy va axborot biotsenotik xususiyatlarining majmuidan iborat bo’lib, boshqa individlar, populyatsiyalar, tur yoki jamoalar bilan yashash uchun kurashda g’olib chiqishga sababchi bo’ladigan, shuningdek abiotik muhit omillarining ta’siriga chidamliligini ifodalaydi. MOSLASHISHNING ASOSIY KO’RINISHLARI Moslashishlarning ko’rinishlariga kelsak morfologik, fiziologik va xulqiy moslashishlar ajratiladi. Morfologik moslashishlarga misol qilib suv muhitida gidrobiontlarning suvni qarshiligini kesib yurishga mos tana tuzilishi, shuningdek, plankton organizmlarning suvda osilgan holda yashashi kabilar hisoblansa, o’simliklar dunyosida cho’l sharoitida minimum suv sarflashga moslashish sifatida barglarning reduktsiyalanishi yoki butunlay bo’lmasligi kabilarni ko’rsatish mumkin. Fiziologik moslanishlar hayvonlarda ozuqa tarkibiga ko’ra ovqat hazm qilish sistemasida fermentlarning ma’lum turlarini uchrashi yoki cho’lda yashovchi hayvonlarning suvga bo’lgan talabini qondirish uchun yog’larning biokimyoviy oksidlanishdan foydalanishi kabilar kiradi. O’simliklarda kuzatiladigan fotosintez jarayoni ham, boshqa biokimyoviy jarayonlar atmosferadagi gazlar tarkibiga bog’liqdir. Xulqiy yoki etologik moslashishlar hayvonlar uchun xos bo’lib, turli shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, tashqi muhit bilan hayvon tanasi o’rtasida normal issiq almashinuvi uchun uya qurish (boshpana topish), qulay haroratli joyni izlab topish, shuningdek, qushlar va sut emizuvchilarda sutkalik va mavsumiy ko’chib yurishlari ma’lum. Hayvonlar faqat harorat omiliga xulqiy tomondan moslashib qolmay, baoki namlik, yorug’lik va boshqa ko’pchilik ekologik
39 omillarga ham moslashadi. Xulqiy moslanishlar yirtqichlarning o’ljani izidan yurish, kuzatish kabilarda hamda o’ljaning javob reaktsiyalarida ko’rinadi. MOSLASHISHNING DARAJALARI Moslashish turli darajalarda va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Masalan harorat omiliga moslashish molekulyar darajadan boshlab to biotsenotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Ko’pchilik o’simliklar ortiqcha qizib ketishdan saqlanish uchun boshqa o’simlik turining soyasida o’sadi. Bu erda moslashish biotsenotik darajada namoyon bo’lmoqda. Asalarilarning uyalarini haddan tashqari qizib ketganda qanotlarini qoqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga misol bo’ladi. Hayvonlarning ter bezlari orqali tanasini sovutishi yoki o’simliklarni transpiratsiya orqali barg yuzasini sovutishi kabilar organizm darajasidagi moslanishlardir. Kuchli yorug’lik ta’sirida xloroplastlarning hujayra devori ostida ma’lum bir tartibda joy olishi hujayra darajasidagi, termofil mikroorganizmlarning oqsillarini yuqori harorat ta’siriga chidamliligi esa molekulyar darajadagi moslashish hisoblanadi. YORUG’LIKNING TIRIK ORGANIZMLAR HAYOTIDAGI AHAMIYATI Sayyoramizga quyoshdan keladigan yorug’lik nuri tirik organizmlar hayotida muhim rol o’ynaydi. 3-jadval. Yorug’lik ta’sirida o’simlik va hayvonlarda boradigan eng muhim jarayonlar 39 omillarga ham moslashadi. Xulqiy moslanishlar yirtqichlarning o’ljani izidan yurish, kuzatish kabilarda hamda o’ljaning javob reaktsiyalarida ko’rinadi. MOSLASHISHNING DARAJALARI Moslashish turli darajalarda va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Masalan harorat omiliga moslashish molekulyar darajadan boshlab to biotsenotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Ko’pchilik o’simliklar ortiqcha qizib ketishdan saqlanish uchun boshqa o’simlik turining soyasida o’sadi. Bu erda moslashish biotsenotik darajada namoyon bo’lmoqda. Asalarilarning uyalarini haddan tashqari qizib ketganda qanotlarini qoqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga misol bo’ladi. Hayvonlarning ter bezlari orqali tanasini sovutishi yoki o’simliklarni transpiratsiya orqali barg yuzasini sovutishi kabilar organizm darajasidagi moslanishlardir. Kuchli yorug’lik ta’sirida xloroplastlarning hujayra devori ostida ma’lum bir tartibda joy olishi hujayra darajasidagi, termofil mikroorganizmlarning oqsillarini yuqori harorat ta’siriga chidamliligi esa molekulyar darajadagi moslashish hisoblanadi. YORUG’LIKNING TIRIK ORGANIZMLAR HAYOTIDAGI AHAMIYATI Sayyoramizga quyoshdan keladigan yorug’lik nuri tirik organizmlar hayotida muhim rol o’ynaydi. 3-jadval. Yorug’lik ta’sirida o’simlik va hayvonlarda boradigan eng muhim jarayonlar