EKOLOGIK MUAMMOLAR. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. BIOSFERA TUSHUNCHASI

Yuklangan vaqt

2024-08-29

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

57

Faytl hajmi

1,7 MB


 
 
1 
 
 
 
 
EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH” FANINING 
PREDMETI, VAZIFALARI, MAQSADI VA TARIXI. EKOLOGIK 
MUAMMOLAR. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY 
NAZARIY ASOSLARI. BIOSFERA TUSHUNCHASI. 
 
REJA: 
 
Tayanchso’zlar: Ekologiya, autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, 
sinekologiya, biosfera, inson ekologiyasi, ijtimoiy ekologiyasi, ekologik 
muammolar, modellashtirish, biologik resurs, atrof-muhit. Muhit, sun’iy muhit, 
ekologik omil, abiotik omillar, biotik omillar, relef, antropogen omil, bilvosita, 
bevosita, kimyoviy moddalar, fitogen, zoogen, mikrobiogen, optimum zona, 
maksimum, minimum, individ. Biosfera, litosfera, gidrosfera, tirik modda, o’lik 
modda, oraliq modda, biogenmodda, biogeokimyoviy, energetik xususiyat, 
fotosintez, oksidlanish-qaytarilish, parchalanish, transport xususiyati 
 
 
Reja: 
 
1. Ekologiyaning maqsadi, o’rganish usullari 
2. Ekologiya fanining vazifalari 
3. Ekologiya fanining bo’limlari 
4. Ekologiyaning tarixi 
5. Ekologiyada muhit tushunchasi. 
6. Ekologik omillar va ularning tasnifi. 
7. Ekologik omillar: tirik organizmlarga ta’sir etish umumiy qonuniyatlari. 
1 EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH” FANINING PREDMETI, VAZIFALARI, MAQSADI VA TARIXI. EKOLOGIK MUAMMOLAR. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. BIOSFERA TUSHUNCHASI. REJA: Tayanchso’zlar: Ekologiya, autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya, biosfera, inson ekologiyasi, ijtimoiy ekologiyasi, ekologik muammolar, modellashtirish, biologik resurs, atrof-muhit. Muhit, sun’iy muhit, ekologik omil, abiotik omillar, biotik omillar, relef, antropogen omil, bilvosita, bevosita, kimyoviy moddalar, fitogen, zoogen, mikrobiogen, optimum zona, maksimum, minimum, individ. Biosfera, litosfera, gidrosfera, tirik modda, o’lik modda, oraliq modda, biogenmodda, biogeokimyoviy, energetik xususiyat, fotosintez, oksidlanish-qaytarilish, parchalanish, transport xususiyati Reja: 1. Ekologiyaning maqsadi, o’rganish usullari 2. Ekologiya fanining vazifalari 3. Ekologiya fanining bo’limlari 4. Ekologiyaning tarixi 5. Ekologiyada muhit tushunchasi. 6. Ekologik omillar va ularning tasnifi. 7. Ekologik omillar: tirik organizmlarga ta’sir etish umumiy qonuniyatlari.  
 
2 
8.  Organizm va moslashish. 
9. Biosfera haqida Vernadskiy ta’limoti. 
10. Biosfera chegaralari va tarkibiy qismlari 
11. Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari. 
12.  Biosferada moddalarning aylanishi. 
 
 
Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. ekologiya 
tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1866 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan 
kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning 
yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. 
Umumiy ekologiya to’rt bo’limga bo’lib o’rganiladi: autekologiya, 
populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya va biosfera. 
1. Autekologiya ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o’zaro 
munosabatini, turlarning qanday muhitga ko’proq va uzviy moslashganligini 
o’rganadi. 
2. Populyatsiyalar ekologiyasi populyatsiyalar tuzilmasi va dinamikasi, 
ma’lum sharoitda turli organizmlar sonining o’zgarishi (biomassa dinamikasi) 
sabablarini tekshiradi. 
3. Sinekologiya biogeotsenozning tuzilishi va xossalarini, ayrim o’simlik va 
hayvon turlarining o’zaro aloqasini hamda ularning tashqi muhit bilan 
munosabatini o’rganadi. 
4. Ekotizimlarni tadqiq qilishning rivojlanishi biosfera haqidagi ta’limotni 
vujudga keltiradi. Ushbu ta’limotning asoschisi V.I.Vernadskiy hisoblanadi. 
Sayyoramizda tarqalgan organizmlar, ya’ni Yer qobig’idagi mavjudotlar tizimi 
biosfera deb ataladi. 
Bugungi kunga kelib ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni 
kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining 
ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o’ta kengayib ketdi. Fanga “inson 
2 8. Organizm va moslashish. 9. Biosfera haqida Vernadskiy ta’limoti. 10. Biosfera chegaralari va tarkibiy qismlari 11. Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari. 12. Biosferada moddalarning aylanishi. Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. ekologiya tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1866 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. Umumiy ekologiya to’rt bo’limga bo’lib o’rganiladi: autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya va biosfera. 1. Autekologiya ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o’zaro munosabatini, turlarning qanday muhitga ko’proq va uzviy moslashganligini o’rganadi. 2. Populyatsiyalar ekologiyasi populyatsiyalar tuzilmasi va dinamikasi, ma’lum sharoitda turli organizmlar sonining o’zgarishi (biomassa dinamikasi) sabablarini tekshiradi. 3. Sinekologiya biogeotsenozning tuzilishi va xossalarini, ayrim o’simlik va hayvon turlarining o’zaro aloqasini hamda ularning tashqi muhit bilan munosabatini o’rganadi. 4. Ekotizimlarni tadqiq qilishning rivojlanishi biosfera haqidagi ta’limotni vujudga keltiradi. Ushbu ta’limotning asoschisi V.I.Vernadskiy hisoblanadi. Sayyoramizda tarqalgan organizmlar, ya’ni Yer qobig’idagi mavjudotlar tizimi biosfera deb ataladi. Bugungi kunga kelib ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o’ta kengayib ketdi. Fanga “inson  
 
3 
ekologiya”si degan atama ham kirib keldi. Insonni tashqi muhitga munosabati 
boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi. 
Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amerikalik olimlar Borjes va 
Park tomonidan kiritildi. Dastlab inson ekologiyasi tibbiy soha bo’limi sifatida 
qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, me’moriy, iqtisodiy va huquqiy 
tomonlari ham o’rganildi. Inson ekologiyasi insonni atrof-muhitga va aksincha, 
muhitning insonga ta’sirini o’rganadi. Inson ekologiyasini o’rganish natijasida 
ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. Unga birinchi bo’lib Raderik Mak Kenzil ta’rif 
bergan. 
Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning predmeti inson 
bilan uning atrof-muhit o’rtasidagi xususiy bog’lanishlarini o’rganishdan iborat. 
Shunday qilib, ekologiya bugungi kunda tibbiy va ijtimoiy fanlar jumlasiga 
kirib, o’rganilayotgan ob’ekt yoki tizimni atrof-muhit bilan munosabatini keng 
miqyosda tadqiq etadi. Bir hujayrali sodda tuzilishdagi bakteriyalar, zamburug’lar, 
o’simlik, hayvonlar va ularning hamjamoalari, biosfera, shuningdek inson ham 
ekologiya fanining ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. 
Ekologiya fani tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog’lanishini ifoda etar 
ekan, u shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. 
 
EKOLOGIYADA FOYDALANILADIGAN USLUBLAR 
 
Ekologik ilmiy-tadqiqotda ko’pincha tasviriy, taqqoslash, tajriba hamda 
ekotizimlarni modellashtirish uslublaridan foydalaniladi. ekologiyada tajriba va 
modellashtirish uslublaridan nisbatan keng foydalaniladi. 
Tajriba-tadqiqotchi tomonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma’lum tabiiy 
jarayonni kuzatishdir. Tajribada ma’lum ob’ektga (individ, populatsiya, 
biogeotsenoz) ta’sir etayotgan omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan 
taqqoslanadi. Tajriba natijalari haqida ko’rsatkichlarni o’zgarishiga qarab xulosa 
qilinadi. Buning uchun albatta namuna bilan taqqoslash zarur. Tajriba hech vaqt 
taqqoslashsiz olib borilmaydi. 
3 ekologiya”si degan atama ham kirib keldi. Insonni tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amerikalik olimlar Borjes va Park tomonidan kiritildi. Dastlab inson ekologiyasi tibbiy soha bo’limi sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, me’moriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari ham o’rganildi. Inson ekologiyasi insonni atrof-muhitga va aksincha, muhitning insonga ta’sirini o’rganadi. Inson ekologiyasini o’rganish natijasida ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. Unga birinchi bo’lib Raderik Mak Kenzil ta’rif bergan. Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning predmeti inson bilan uning atrof-muhit o’rtasidagi xususiy bog’lanishlarini o’rganishdan iborat. Shunday qilib, ekologiya bugungi kunda tibbiy va ijtimoiy fanlar jumlasiga kirib, o’rganilayotgan ob’ekt yoki tizimni atrof-muhit bilan munosabatini keng miqyosda tadqiq etadi. Bir hujayrali sodda tuzilishdagi bakteriyalar, zamburug’lar, o’simlik, hayvonlar va ularning hamjamoalari, biosfera, shuningdek inson ham ekologiya fanining ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Ekologiya fani tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog’lanishini ifoda etar ekan, u shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. EKOLOGIYADA FOYDALANILADIGAN USLUBLAR Ekologik ilmiy-tadqiqotda ko’pincha tasviriy, taqqoslash, tajriba hamda ekotizimlarni modellashtirish uslublaridan foydalaniladi. ekologiyada tajriba va modellashtirish uslublaridan nisbatan keng foydalaniladi. Tajriba-tadqiqotchi tomonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma’lum tabiiy jarayonni kuzatishdir. Tajribada ma’lum ob’ektga (individ, populatsiya, biogeotsenoz) ta’sir etayotgan omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan taqqoslanadi. Tajriba natijalari haqida ko’rsatkichlarni o’zgarishiga qarab xulosa qilinadi. Buning uchun albatta namuna bilan taqqoslash zarur. Tajriba hech vaqt taqqoslashsiz olib borilmaydi.  
 
4 
Ilmiy tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitlarida olib boriladi. 
Modellashtirish jarayoni umumlashtirish uchun ancha qulay imkon beradi, 
shuningdek hodisaning ba’zi tomonlarini aniq ma’lumot bilan to’ldirish yoki yangi 
nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Modelь “ishlamay qolsa”, ya’ni 
haqiqatga uncha to’g’ri kelmasa, EHM tomonidan o’zgartirishlar kiritilishi va 
yaxshilash zarurligini aytib beradi.1 
 
 EKOLOGIYA FANINING VAZIFALARI 
 
Ekologlarning kelajakdagi amaliy vazifalari inson ehtiyojini yanada to’laroq 
qondirishga qaratilgan holda antropogen betsenozlarni qayta ko’rib chiqish va 
barqarorligini oshirishga qaratilishi kerak. “Inson va biosfera” deb atalgan yirik 
xalqaro dasturda keyingi yillarda ekologiya sohasida hamda insonni o’rab turgan 
atrof-muhitni tadqiq qilishning aniq ilmiy yo’nalishlari ko’rsatib berilgan: 
Hayot jarayoni qonuniyatlarini o’rganish, shuningdek insonning tabiiy 
tizimlarga va biosferaga bo’lagan ta’sirini bir butun holda o’rganish. 
Biologik resurslardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, 
inson faoliyati natijasida o’zgargan tabiatdagi o’zgarishlarni oldindan bilib olish va 
biosferada kuzatilayotgan jarayonlarni boshqarish va nihoyat insonning yashash 
muhitini saqlash. 
 
 ANTIK VA XVII-XIX ASRLARDAGI EKOLOGIK 
TADQIQOTLAR 
 
Hozirgi davrdagi bilimlarimizning shakllanishida qadimgi yunon olimlarining 
xizmati katta. Masalan, Aristotel (e.av. 384-322 y.y) o’zining “Hayvonlar tarixi” 
degan asarida suvda va quruklikda yashovchi hayvonlar, shuningdek suzuvchi, 
havoda uchuvchi va o’rmalovchi kabi hayotiy shakllarni ajratgan. Ulardan tashqari, 
                                                 
1 Begon and others. Ecology. UK. 2006. P. 10-12.  
 
4 Ilmiy tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitlarida olib boriladi. Modellashtirish jarayoni umumlashtirish uchun ancha qulay imkon beradi, shuningdek hodisaning ba’zi tomonlarini aniq ma’lumot bilan to’ldirish yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Modelь “ishlamay qolsa”, ya’ni haqiqatga uncha to’g’ri kelmasa, EHM tomonidan o’zgartirishlar kiritilishi va yaxshilash zarurligini aytib beradi.1 EKOLOGIYA FANINING VAZIFALARI Ekologlarning kelajakdagi amaliy vazifalari inson ehtiyojini yanada to’laroq qondirishga qaratilgan holda antropogen betsenozlarni qayta ko’rib chiqish va barqarorligini oshirishga qaratilishi kerak. “Inson va biosfera” deb atalgan yirik xalqaro dasturda keyingi yillarda ekologiya sohasida hamda insonni o’rab turgan atrof-muhitni tadqiq qilishning aniq ilmiy yo’nalishlari ko’rsatib berilgan: Hayot jarayoni qonuniyatlarini o’rganish, shuningdek insonning tabiiy tizimlarga va biosferaga bo’lagan ta’sirini bir butun holda o’rganish. Biologik resurslardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, inson faoliyati natijasida o’zgargan tabiatdagi o’zgarishlarni oldindan bilib olish va biosferada kuzatilayotgan jarayonlarni boshqarish va nihoyat insonning yashash muhitini saqlash. ANTIK VA XVII-XIX ASRLARDAGI EKOLOGIK TADQIQOTLAR Hozirgi davrdagi bilimlarimizning shakllanishida qadimgi yunon olimlarining xizmati katta. Masalan, Aristotel (e.av. 384-322 y.y) o’zining “Hayvonlar tarixi” degan asarida suvda va quruklikda yashovchi hayvonlar, shuningdek suzuvchi, havoda uchuvchi va o’rmalovchi kabi hayotiy shakllarni ajratgan. Ulardan tashqari, 1 Begon and others. Ecology. UK. 2006. P. 10-12.  
 
5 
organizmlarning yashash joylari, yolg’iz yoki gala bo’lib yashash, oziqlanishi va 
boshqalar qiziqtirgan. Tirik organizmlarning tuzilishi va hayoti Aristotelning 
shogirdi Teofrast (e.av. 380-271 y.y) ishlarida ham uchraydi. Teofrast 
o’simliklarning yashash joylarini hisobga olib, ularni o’t, chala buta, buta va daraxt 
kabi hayotiy shakllarga bo’ladi. 
XVII-XVIII asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim 
guruhlarini o’rganishga qaratilgan edi. J.Byuffon ishlarida hayvonlarning 
tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri, J.B.Lamark o’simlik va hayvonlarning 
evolyutsion o’zgarishlarida eng muhimi tashqi muhit ta’siri ekanligi, ekologik 
g’oyalarning rivojlanishida Ch.Darvinning organik olam evolyutsiyasi haqidagi 
ta’limoti ilgari surilgan. Nemis biologi Ernest Gekkel 1866 yilda fanga 
“ekologiya” tushunchasini birinchi bo’lib kiritdi va unga ta’rif berdi. ekologiya 
mustaqil fan sifatida XX asrning boshlarida vujudga keldi. Uning rivojlanishiga 
G.F.Morozov, 
V.N.Sukachev, 
V.G.Ramenskiy, 
K.Raunkier, 
Ch.Elton, 
M.S.Gilyarov, N.S.Serebryakov, A.Tensli, G.Odum, Yu.Odum va boshqalar katta 
hissa qo’shdi. Yirik rus olimi V.I.Vernadskiy biosfera haqidagi ta’limotni yaratdi 
va biosferaning holati inson faoliyati bilan bog’liqligi haqida xulosa keldi. 
 
 O’RTA OSIYO ALLOMALARINING EKOLOGIYA HAQIDAGI 
QARASHLARI 
 
O’rta Osiyolik allomalar al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va 
boshqalar hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrlarda tabiat va undagi 
muvozanat, o’simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli 
fikrlar aytganlar. Muhammad Muso al-Xorazmiy “Bilginki, daryoning ko’zlari 
yoshlansa, uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi” deb ta’kidlagan edi. Buyuk 
alloma suvlarni ortiqcha sarflash hozirgi kundagi Orol fojiasi kabi noxo’sh 
hodisalarni keltirib chiqarishini nazarda tutgan bo’lsa, ehtimoldan holi emas. Abu 
Nasr Forobiy odam a’zosining tuzilishi va unda kelib chiqadigan o’zgarishlar, 
ya’ni kasalliklar, ovqatlanish tartibining buzilishi, kasallikning oldini olish chora-
5 organizmlarning yashash joylari, yolg’iz yoki gala bo’lib yashash, oziqlanishi va boshqalar qiziqtirgan. Tirik organizmlarning tuzilishi va hayoti Aristotelning shogirdi Teofrast (e.av. 380-271 y.y) ishlarida ham uchraydi. Teofrast o’simliklarning yashash joylarini hisobga olib, ularni o’t, chala buta, buta va daraxt kabi hayotiy shakllarga bo’ladi. XVII-XVIII asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim guruhlarini o’rganishga qaratilgan edi. J.Byuffon ishlarida hayvonlarning tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri, J.B.Lamark o’simlik va hayvonlarning evolyutsion o’zgarishlarida eng muhimi tashqi muhit ta’siri ekanligi, ekologik g’oyalarning rivojlanishida Ch.Darvinning organik olam evolyutsiyasi haqidagi ta’limoti ilgari surilgan. Nemis biologi Ernest Gekkel 1866 yilda fanga “ekologiya” tushunchasini birinchi bo’lib kiritdi va unga ta’rif berdi. ekologiya mustaqil fan sifatida XX asrning boshlarida vujudga keldi. Uning rivojlanishiga G.F.Morozov, V.N.Sukachev, V.G.Ramenskiy, K.Raunkier, Ch.Elton, M.S.Gilyarov, N.S.Serebryakov, A.Tensli, G.Odum, Yu.Odum va boshqalar katta hissa qo’shdi. Yirik rus olimi V.I.Vernadskiy biosfera haqidagi ta’limotni yaratdi va biosferaning holati inson faoliyati bilan bog’liqligi haqida xulosa keldi. O’RTA OSIYO ALLOMALARINING EKOLOGIYA HAQIDAGI QARASHLARI O’rta Osiyolik allomalar al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrlarda tabiat va undagi muvozanat, o’simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar. Muhammad Muso al-Xorazmiy “Bilginki, daryoning ko’zlari yoshlansa, uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi” deb ta’kidlagan edi. Buyuk alloma suvlarni ortiqcha sarflash hozirgi kundagi Orol fojiasi kabi noxo’sh hodisalarni keltirib chiqarishini nazarda tutgan bo’lsa, ehtimoldan holi emas. Abu Nasr Forobiy odam a’zosining tuzilishi va unda kelib chiqadigan o’zgarishlar, ya’ni kasalliklar, ovqatlanish tartibining buzilishi, kasallikning oldini olish chora-  
 
6 
tadbirlari, shuningdek, tabiiy sun’iy tanlanishlar haqida ma’lumotlar qoldirgan. 
Abu Rayhon Beruniy asarlarida o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, 
ularning tarqalishi, tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi va xo’jalik ahamiyati haqida 
ma’lumotlar topish mumkin. Abu Ali Ibn Sino inson sog’lig’ini saqlash, parhez, 
gigiena to’g’risida, kasalliklarni, jumladan, asab kasalliklarini davolashda jismoniy 
usullar yaxshi natija berishini aytgan. U kishi organizmiga tashqi muhit ta’siri 
muhimligini, ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikrlar bayon 
etgan. 
 
 O’ZBEKISTONDA EKOLOGIYA FANINING RIVOJLANISHI 
 
Ekologik yo’nalishdagi ishlar keyinchalik O’zFA Botanika instituti olimlari 
V.A.Burigin, O.X.Hasanov va boshqalar tomonidan o’simliklarni qurg’oqchil issiq 
(cho’l) 
sharoitiga 
moslashishi, 
o’simliklar 
hamjamoasining 
tuzilmasi, 
mahsuldorligi, em-xashakbop o’simliklarning orasidan qurg’oqchil issiq sharoitga 
chidamli turlarini tanlash va ularning ekologik-biologik xususiyatlarni o’rganib, 
sun’iy yaylovlar barpo etishning ilmiy asoslari ishlab chiqildi. O’zFA Zoologiya 
va parazitologiya institutida hayvonot olamini muhofaza qilish va undan oqilona 
foydalanish tadbirlari, qishloq xo’jalik hayvonlarida uchraydigan yuqumli 
kasalliklarning oldini olish, qimmatli hayvon turlarining kadastri va nazorat ishlari 
olib borildi. 
Ushbu ilmiy ishlarga T.Z.Zohidov, A.M.Muxammadiev, V.V.YAxontov, 
M.A.Sultonov, G.O.Olimjonov va boshqalar rahbarlik qildi. XX asrning ikkinchi 
yarmida hozirgi davr fanlarini “ekologlashtirish” boshlandi. Bu esa ekologik 
bilimlarning katta ahamiyatga ega ekanligini bildiradi. Demakki, hozirgi davrda 
ekologiya fanining kelajagi porloq, chunki insoniyatning sayyoramizda yashab 
qolishi, ko’p jihatdan ushbu fanning rivojlanish darajasi bilan bog’liq bo’lib qoladi. 
 
 
6 tadbirlari, shuningdek, tabiiy sun’iy tanlanishlar haqida ma’lumotlar qoldirgan. Abu Rayhon Beruniy asarlarida o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi, tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi va xo’jalik ahamiyati haqida ma’lumotlar topish mumkin. Abu Ali Ibn Sino inson sog’lig’ini saqlash, parhez, gigiena to’g’risida, kasalliklarni, jumladan, asab kasalliklarini davolashda jismoniy usullar yaxshi natija berishini aytgan. U kishi organizmiga tashqi muhit ta’siri muhimligini, ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikrlar bayon etgan. O’ZBEKISTONDA EKOLOGIYA FANINING RIVOJLANISHI Ekologik yo’nalishdagi ishlar keyinchalik O’zFA Botanika instituti olimlari V.A.Burigin, O.X.Hasanov va boshqalar tomonidan o’simliklarni qurg’oqchil issiq (cho’l) sharoitiga moslashishi, o’simliklar hamjamoasining tuzilmasi, mahsuldorligi, em-xashakbop o’simliklarning orasidan qurg’oqchil issiq sharoitga chidamli turlarini tanlash va ularning ekologik-biologik xususiyatlarni o’rganib, sun’iy yaylovlar barpo etishning ilmiy asoslari ishlab chiqildi. O’zFA Zoologiya va parazitologiya institutida hayvonot olamini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish tadbirlari, qishloq xo’jalik hayvonlarida uchraydigan yuqumli kasalliklarning oldini olish, qimmatli hayvon turlarining kadastri va nazorat ishlari olib borildi. Ushbu ilmiy ishlarga T.Z.Zohidov, A.M.Muxammadiev, V.V.YAxontov, M.A.Sultonov, G.O.Olimjonov va boshqalar rahbarlik qildi. XX asrning ikkinchi yarmida hozirgi davr fanlarini “ekologlashtirish” boshlandi. Bu esa ekologik bilimlarning katta ahamiyatga ega ekanligini bildiradi. Demakki, hozirgi davrda ekologiya fanining kelajagi porloq, chunki insoniyatning sayyoramizda yashab qolishi, ko’p jihatdan ushbu fanning rivojlanish darajasi bilan bog’liq bo’lib qoladi.  
 
7 
ATROF-MUHIT VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH SOHASIDAGI 
ASOSIY VAZIFALAR 
 
O’zbekiston Respublikasining atrof-muhit va tabiatni muhofaza qilish 
sohasidagi birinchi navbatdagi vazifalari quyidagilar hisoblanadi: 
1. Jamiyatning ta’lim olish va intelektual potentsialini o’sishini ta’minlovchi 
sharoit yaratish; 
2. 
Atrof-muhit 
holatini 
yaxshilash 
uchun 
hamda 
global 
ekologik 
muammolarni hal etishga etarli mablag’ ajratish kerak; 
3. Genetik fond, turlar va landshaftlar xilma-xilligini saqlash; 
4. 
Tabiiy 
resurslardan 
foydalanishning 
iqtisodiy 
mexanizmlarni 
takomillashtirish; 
5. Maxsus muhofazaga olingan hududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar 
ishlab chiqish; 
6. Atrof-muhitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini 
takomillashtirish va rivojlantirish; 
7. Xususiylashtirish jarayonlarida ekologik talablarga rioya qilish va atrof-
muhitga zarar keltirmaslik uchun javobgarlik kabilarni nazorat qilish mexanizmini 
yaratish; 
8. Ekologik xavfsiz mahsulotlar va texnologik jarayonlar sohasida ekologik 
sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 
9. Ekologik axborotlar va atrof-muhit monitoringi bo’yicha bank tizimini 
yaratish; 
10. Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasining tabiatni muhofaza qilish 
ishlari bo’yicha faoliyatini yorituvchi markazlashgan axborot tizimini yaratish; 
11. ekologik va tarbiyaviy tizimini yanada rivojlantirish; 
12. Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich 
dasturlar ishlab chiqish; 
7 ATROF-MUHIT VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH SOHASIDAGI ASOSIY VAZIFALAR O’zbekiston Respublikasining atrof-muhit va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi birinchi navbatdagi vazifalari quyidagilar hisoblanadi: 1. Jamiyatning ta’lim olish va intelektual potentsialini o’sishini ta’minlovchi sharoit yaratish; 2. Atrof-muhit holatini yaxshilash uchun hamda global ekologik muammolarni hal etishga etarli mablag’ ajratish kerak; 3. Genetik fond, turlar va landshaftlar xilma-xilligini saqlash; 4. Tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish; 5. Maxsus muhofazaga olingan hududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar ishlab chiqish; 6. Atrof-muhitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini takomillashtirish va rivojlantirish; 7. Xususiylashtirish jarayonlarida ekologik talablarga rioya qilish va atrof- muhitga zarar keltirmaslik uchun javobgarlik kabilarni nazorat qilish mexanizmini yaratish; 8. Ekologik xavfsiz mahsulotlar va texnologik jarayonlar sohasida ekologik sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 9. Ekologik axborotlar va atrof-muhit monitoringi bo’yicha bank tizimini yaratish; 10. Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasining tabiatni muhofaza qilish ishlari bo’yicha faoliyatini yorituvchi markazlashgan axborot tizimini yaratish; 11. ekologik va tarbiyaviy tizimini yanada rivojlantirish; 12. Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich dasturlar ishlab chiqish;  
 
8 
13. Xalq xo’jaligining turli sohalarida ekologik toza texnologiyalar, 
chiqindilarni zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlanmalarni 
hayotga tadbiq etish, hamda ilmiy tadqiqot ishlari olib borishni davom ettirish; 
14. Atrof-muhitni muhofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari 
bo’yicha hamjamiyat ekologik tashkilotlari bilan o’zaro hamkorlikni kuchaytirish 
va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish. 
 
O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish 
 
 O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishganidan boshlab Rio-de-Janeyro 
shaxrida bo’lib o’tgan xalqaro konferentsiyada qabul qilingan ekologik siyosatni 
ya’ni atrof muhit holatini yaxshilash aholi salomatligini mustaxkamlashga 
qaratilgan ishlarni muvofaqqiyatli amalga oshirib kelmoqda . 
 Ekologik muammolarni hal etishning asosisy yo’nalishlari Tabiatni muhofaza 
qilish davlat qo’mitasi,Vazirlar maxkamasi,turli nodavlat tashkilotlari hamda 
davlat tomonidan qabul qilingan Atrof hitni muxofazasi,gigienik,biologik xilma-
xillikni saqlash bo’yicha milliy xarakat rejalari va strategiyalarida o’z aksini 
topgan. 
 Bozor iktisodiyoti sharoitida davlatning eng muhim vazifasi aholi sonini 
o’sishi,shaxarlarning transport orqali yuk tashishi, sanoat va qishloq xo’jaligi 
ishlab chiqarishini rivojlantirish bilan bo’g’liq ravishda atrof muhit muxofazasini 
muammolarini hal etish ya’ni tabiiy resurslarni qayta ishlash va ulardan oqilona 
foydalanish masalalari turibdi. O’tish davrida shubxasiz tabiiy resurslardan 
foydalanish darajasi o’zgaradi va atrof muhitnining ifloslanishiga ta’sir ko’rsatadi. 
 Bunday sharoitda Tabiatni muhofaza qilish davdat qo’mitasi tomonidan 
tabiiy resurslardan tejab tergab foydalanish va kam chiqindili texnologiyalardan 
foydalanish kabi ekologik siyosatni qo’llashni taqoza etadi.Shunga qaramasdan 
respublikada quyidagi ekologik muammoalar hal etilmay qolmoqda: 
 1.Orol bo’yidagi ekologik tang ahvol; 
 2.Yer, suv, biologik resurslarning qisqarishi ; 
8 13. Xalq xo’jaligining turli sohalarida ekologik toza texnologiyalar, chiqindilarni zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlanmalarni hayotga tadbiq etish, hamda ilmiy tadqiqot ishlari olib borishni davom ettirish; 14. Atrof-muhitni muhofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari bo’yicha hamjamiyat ekologik tashkilotlari bilan o’zaro hamkorlikni kuchaytirish va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish. O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishganidan boshlab Rio-de-Janeyro shaxrida bo’lib o’tgan xalqaro konferentsiyada qabul qilingan ekologik siyosatni ya’ni atrof muhit holatini yaxshilash aholi salomatligini mustaxkamlashga qaratilgan ishlarni muvofaqqiyatli amalga oshirib kelmoqda . Ekologik muammolarni hal etishning asosisy yo’nalishlari Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi,Vazirlar maxkamasi,turli nodavlat tashkilotlari hamda davlat tomonidan qabul qilingan Atrof hitni muxofazasi,gigienik,biologik xilma- xillikni saqlash bo’yicha milliy xarakat rejalari va strategiyalarida o’z aksini topgan. Bozor iktisodiyoti sharoitida davlatning eng muhim vazifasi aholi sonini o’sishi,shaxarlarning transport orqali yuk tashishi, sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish bilan bo’g’liq ravishda atrof muhit muxofazasini muammolarini hal etish ya’ni tabiiy resurslarni qayta ishlash va ulardan oqilona foydalanish masalalari turibdi. O’tish davrida shubxasiz tabiiy resurslardan foydalanish darajasi o’zgaradi va atrof muhitnining ifloslanishiga ta’sir ko’rsatadi. Bunday sharoitda Tabiatni muhofaza qilish davdat qo’mitasi tomonidan tabiiy resurslardan tejab tergab foydalanish va kam chiqindili texnologiyalardan foydalanish kabi ekologik siyosatni qo’llashni taqoza etadi.Shunga qaramasdan respublikada quyidagi ekologik muammoalar hal etilmay qolmoqda: 1.Orol bo’yidagi ekologik tang ahvol; 2.Yer, suv, biologik resurslarning qisqarishi ;  
 
9 
 3.Yer, suv, biologik xilma-hillikga va atmosfera havosini sifatiga qo’shni 
davlatlarning ta’siri; 
 4.Taiiy holatni va uning ifloslanish manbalari shuningdek tabiiy resurslardan 
foydalanishni nazorat qilish uchun yetarli texnik va metodik imkoniyatlarning 
cheklanganligi; 
 5.Atrof muhit holatini analitik nazorat qilish uchun maxsus asbob 
uskunalarning ishlab chiqarish korxonalarining mavjud emasligi; 
 6.Tog’-kon chiqindilari, avvalgi uran konlari ayniqsa ularning chegara 
xududlardagi holati; 
 7.Sanoat va maishiy turmushdagi chiqindilarning qayta ishlovchi va 
o’zlashtiruvchi tizimning takomillashmaganligi; 
 8.Tabiiy atrof muhit va ularning ifloslanish manbalari hamda tabiiy 
resurslardan foydalanish holati bo’yicha yetarli ekologik bank tizimi ma’lumotlari 
etarli bo’lmasligi; 
 Tabiiy atrof muhitni muhofaza qilish va va tabiiy resurslardan samarali 
foydalanish masalalari makroiqtisodiyotni isloh qilish jarayonida uning diqqat 
markazida turmog’i lozim. 
 O’zbekiston Respublikasi atrof muxit va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi 
birinchi navbatdagi vazialari quydagilar hisoblanadi: 
 1.Jamiyatning ta’lim olish va intellektual potentsialini o’sishini ta’minldovchi 
sharoitni yaratish; 
 2.Atrof 
muhit 
holatini 
yaxshilash 
uchun 
hamda 
global 
ekologik 
muammoalarni hal etish uchun yetarli mablag’lar ajaratilishi kerak; 
 3. Genetik fondni, turlar xilma xilligi va landshaftlarni saqlash; 
 4.Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish; 
 5.Maxsus muxofazaga olingan xududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar 
ishlab chiqish kerak; 
 6.Atrof muxitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini 
takomillashtirish va rivojlantirish; 
9 3.Yer, suv, biologik xilma-hillikga va atmosfera havosini sifatiga qo’shni davlatlarning ta’siri; 4.Taiiy holatni va uning ifloslanish manbalari shuningdek tabiiy resurslardan foydalanishni nazorat qilish uchun yetarli texnik va metodik imkoniyatlarning cheklanganligi; 5.Atrof muhit holatini analitik nazorat qilish uchun maxsus asbob uskunalarning ishlab chiqarish korxonalarining mavjud emasligi; 6.Tog’-kon chiqindilari, avvalgi uran konlari ayniqsa ularning chegara xududlardagi holati; 7.Sanoat va maishiy turmushdagi chiqindilarning qayta ishlovchi va o’zlashtiruvchi tizimning takomillashmaganligi; 8.Tabiiy atrof muhit va ularning ifloslanish manbalari hamda tabiiy resurslardan foydalanish holati bo’yicha yetarli ekologik bank tizimi ma’lumotlari etarli bo’lmasligi; Tabiiy atrof muhitni muhofaza qilish va va tabiiy resurslardan samarali foydalanish masalalari makroiqtisodiyotni isloh qilish jarayonida uning diqqat markazida turmog’i lozim. O’zbekiston Respublikasi atrof muxit va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi birinchi navbatdagi vazialari quydagilar hisoblanadi: 1.Jamiyatning ta’lim olish va intellektual potentsialini o’sishini ta’minldovchi sharoitni yaratish; 2.Atrof muhit holatini yaxshilash uchun hamda global ekologik muammoalarni hal etish uchun yetarli mablag’lar ajaratilishi kerak; 3. Genetik fondni, turlar xilma xilligi va landshaftlarni saqlash; 4.Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish; 5.Maxsus muxofazaga olingan xududlarni boshqarish bo’yicha dasturlar ishlab chiqish kerak; 6.Atrof muxitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini takomillashtirish va rivojlantirish;  
 
10 
 7.Xususiylashtirish jarayonida ekologik talablarga rioya qilish va atrof 
muxitga zarar keltirgani uchun javobgarlik kabilarni nazorat mexanizmlarini 
yaratish; 
 8.Ekologik xavfsiz mahsulotlar ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar 
sohasida ekologik sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 
 9.Ekologik axborotlar va atrof muxit monitoringi bo’yicha bank tizimini 
yaratish; 
 10.Tabiatni muxofaza qilish davlat qo’mitasining tabiatni muxofaza qilish 
ishlari bo’yicha faoliyatini yoritib turuvchi markazlashgan axborot tizimini 
yaratish;  
 11.Ekologik ta’lim va tarbiya tizimini yanada rivojlantirish; 
 12.Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich 
dasturlar ishlab chiqarish; 
 13.Xalq xo’jaligining turli soxalarida ekologik toza texnologiyalar 
chmqindilarning zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlarni 
hayotga tadbiq etish hamda ilmiy –tadqiqot ishlarini olib borishin davom ettirish; 
 14.Atrof muxit muxofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari 
bo’yicha jamiyatdagi ekologik tashkilotlar bilan o’zaro xamkorlikni kuchaytirish 
va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish.  
 
 
 
 
 
 
 
 
1-sxema 
 
 
 
  
Ekologiya fani sohalari 
10 7.Xususiylashtirish jarayonida ekologik talablarga rioya qilish va atrof muxitga zarar keltirgani uchun javobgarlik kabilarni nazorat mexanizmlarini yaratish; 8.Ekologik xavfsiz mahsulotlar ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar sohasida ekologik sertifikatlash tizimini takomillashtirish; 9.Ekologik axborotlar va atrof muxit monitoringi bo’yicha bank tizimini yaratish; 10.Tabiatni muxofaza qilish davlat qo’mitasining tabiatni muxofaza qilish ishlari bo’yicha faoliyatini yoritib turuvchi markazlashgan axborot tizimini yaratish; 11.Ekologik ta’lim va tarbiya tizimini yanada rivojlantirish; 12.Xalqaro ekologik normalar va standartlar bo’yicha bosqichma-bosqich dasturlar ishlab chiqarish; 13.Xalq xo’jaligining turli soxalarida ekologik toza texnologiyalar chmqindilarning zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik ishlarni hayotga tadbiq etish hamda ilmiy –tadqiqot ishlarini olib borishin davom ettirish; 14.Atrof muxit muxofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish masalalari bo’yicha jamiyatdagi ekologik tashkilotlar bilan o’zaro xamkorlikni kuchaytirish va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish. 1-sxema Ekologiya fani sohalari  
 
11 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fiziologik ekologiya 
Global ekologiya 
Ijtimoiy ekologiya 
Shaxs ekologiyasi 
 
Muhandislik ekologiyasi 
 
Biokimyo ekologiya 
 
Evolyutsiya ekologiyasi 
 
Bioekologiya 
Qishloq ho’jaligi ekologiyasi 
  
O’simliklar va hayvonlar ekologiyasi 
Koinot ekologiyasi 
 
Hashorat va boshqa tirik guruhlar ekologiyasi 
11 Fiziologik ekologiya Global ekologiya Ijtimoiy ekologiya Shaxs ekologiyasi Muhandislik ekologiyasi Biokimyo ekologiya Evolyutsiya ekologiyasi Bioekologiya Qishloq ho’jaligi ekologiyasi O’simliklar va hayvonlar ekologiyasi Koinot ekologiyasi Hashorat va boshqa tirik guruhlar ekologiyasi  
 
12 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gidroekologiya 
Shahar ekologiyasi 
  
Landshaftlar ekologiyasi 
 
Sanoat ekologiyasi 
 
Meditsina ekologiyasi 
 
12 Gidroekologiya Shahar ekologiyasi Landshaftlar ekologiyasi Sanoat ekologiyasi Meditsina ekologiyasi  
 
13 
2-sxema 
 
 
Ekologik 
qadriyatlarni 
asrashga 
intiluvchanlik 
Atrof-muhit 
himoyasidagi 
tashabbuskorlik 
Mehnatsevarlik  
Atrof-muhitni asrab- 
avaylashda faollik 
Vatanparvarlik, ona- 
tabiatga mehr-muhabbat 
Shaxsiy masuliyat 
Vijdonlilik, burchiga 
sadoqat 
Tabiatga ehtiyotkorona 
munosabatda bo’lish 
O’z-o’zini nazorat qilish 
Tabiatni muhofaza qilishda 
qat’iyatlilik 
Tabiatda boyliklardan 
foydalanishda tejamkorlik 
Vatanparvarlik, ona- vatanga 
mehr-muhabbat 
Ekologik bilim va madaniyatni belgilovchi fazilatlar 
Atrof muhitga oid 
bilimdonlik 
Tabiatdagi obyekt va 
hodisalarni qiyoslay olish 
Atrof- muhitdagi o’zgarishlarga 
ziyraklik 
Atrof- muhitga nisbatan teran 
fikrlay olish 
Ahloqiy- ekologik 
onglik 
EKOLOGIK 
BILIM VA 
MADANIYAT 
Eko-
logik 
mas’-
uli-
yatli-
lik 
Eko-
logik 
iroda
viyli-
lik 
Ekologik qadriyatlarni 
hurmat qilish 
13 2-sxema Ekologik qadriyatlarni asrashga intiluvchanlik Atrof-muhit himoyasidagi tashabbuskorlik Mehnatsevarlik Atrof-muhitni asrab- avaylashda faollik Vatanparvarlik, ona- tabiatga mehr-muhabbat Shaxsiy masuliyat Vijdonlilik, burchiga sadoqat Tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish O’z-o’zini nazorat qilish Tabiatni muhofaza qilishda qat’iyatlilik Tabiatda boyliklardan foydalanishda tejamkorlik Vatanparvarlik, ona- vatanga mehr-muhabbat Ekologik bilim va madaniyatni belgilovchi fazilatlar Atrof muhitga oid bilimdonlik Tabiatdagi obyekt va hodisalarni qiyoslay olish Atrof- muhitdagi o’zgarishlarga ziyraklik Atrof- muhitga nisbatan teran fikrlay olish Ahloqiy- ekologik onglik EKOLOGIK BILIM VA MADANIYAT Eko- logik mas’- uli- yatli- lik Eko- logik iroda viyli- lik Ekologik qadriyatlarni hurmat qilish  
 
14 
John Harper tabiatdagi o’zgarishlarni izohlar ekan, “tabiat barcha narsani 
hazm qilishi mumkin, biroq uning sog’lom muhiti yo’qolishi muqarrar” deydi. 
Ekologiyaning tarixi haqida quyidagi olimlar tadqiqot olib borganlar. Jumladan, 
Jonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela Douglas, Chris Elphick, Valerie Eviner, 
Andy Foggo, Jerry Franklin, Kevin Gaston, Charles Godfray, Sue Hartley, Marcel 
Holyoak, Jim Hone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier Lambin, Svata Louda, 
Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, Andrew Watkinson, Jacob Weiner, 
and David Wharton. Shuningdek, Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, 
Delia Sandford and Nancy Whilton kabilar tabiatni muhofaza qilishning ilmiy 
nazariy asoslari haqida fikr yuritishagan2. 
Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. Ekologiya 
tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1869 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan 
kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning 
yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. 
“Ekologiya” – yunoncha so‘z bo‘lib, “oykos” – uy, vatan, makon va “logos” – 
ta’limot, - degan ma’nolarni bildiradi.  
Ekologiya bu - organizmlar va ularning atrof- muhit bilan o’zaro sodir 
bo’layotgan hamkorligini o’rganadigan soha hisoblanadi. Ekologlar esa mana shu 
hamkorlikni o’rganadigan olimlardir. 
 “Ekologiya” fani quyidagilarni o’rganadi:  
 Hayot jarayonlari, o’zaro aloqalar, adaptatsiyalar. 
 Energiya oqimi, hamjamoalar.  
 Ekotizimlar va suktsessiya. 
 Bioxilma xillik va cho’llanish.  
 
Ekologiya fanining maqsadi: 
• Ekosistema komponetlarini aniqlash va himoyalash. 
• Evolyutsion nazariya bosqichlarini o’rganish. 
• Ekosistemada hayvonlar mavjudlgi va himoyasini muhokama qilish. 
                                                 
2 M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet 
14 John Harper tabiatdagi o’zgarishlarni izohlar ekan, “tabiat barcha narsani hazm qilishi mumkin, biroq uning sog’lom muhiti yo’qolishi muqarrar” deydi. Ekologiyaning tarixi haqida quyidagi olimlar tadqiqot olib borganlar. Jumladan, Jonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela Douglas, Chris Elphick, Valerie Eviner, Andy Foggo, Jerry Franklin, Kevin Gaston, Charles Godfray, Sue Hartley, Marcel Holyoak, Jim Hone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier Lambin, Svata Louda, Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, Andrew Watkinson, Jacob Weiner, and David Wharton. Shuningdek, Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, Delia Sandford and Nancy Whilton kabilar tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari haqida fikr yuritishagan2. Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustaqil fan hisoblanadi. Ekologiya tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1869 - yilda nemis biologi E.Gekkel tomonidan kiritilgan. Ekologiya – yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi. “Ekologiya” – yunoncha so‘z bo‘lib, “oykos” – uy, vatan, makon va “logos” – ta’limot, - degan ma’nolarni bildiradi. Ekologiya bu - organizmlar va ularning atrof- muhit bilan o’zaro sodir bo’layotgan hamkorligini o’rganadigan soha hisoblanadi. Ekologlar esa mana shu hamkorlikni o’rganadigan olimlardir. “Ekologiya” fani quyidagilarni o’rganadi:  Hayot jarayonlari, o’zaro aloqalar, adaptatsiyalar.  Energiya oqimi, hamjamoalar.  Ekotizimlar va suktsessiya.  Bioxilma xillik va cho’llanish. Ekologiya fanining maqsadi: • Ekosistema komponetlarini aniqlash va himoyalash. • Evolyutsion nazariya bosqichlarini o’rganish. • Ekosistemada hayvonlar mavjudlgi va himoyasini muhokama qilish. 2 M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet  
 
15 
• Ekologik vaziyatlarni muhokama qilish. 
• Tog’lar, daryolar va cho’llarni ekologik xususiyatlarini o’rganish va muhokama 
qilish. 
• Marjon qoya toshlari va namgarchilik ko’p hududlarni o’rganish. 
• Insonning atrof muhitga ta’sirini o’rganish va muhokama qilish. 
  
Ilmiy metodlar 
 
Olimlar muammolarni hal qilishda turli xil ilmiy metodlardan foydalanadilar. 
Bu metodlar boshqalar tushuna oladigan faktlarni tashkil qilish va yozishni o’z 
ichiga. Olimlar muammoni hal etishda ko’pgina variantlarini qo’llaydilar. Ilmiy 
tadqiqotda birinchi qadam bu hal qilinishi kerak bo’lgan muammoni yoki savolni 
aniqlab olish. Savolni aniqlab olgandan so’ng ma’lumotlar to’planadi va ular tahlil 
qilinadi. Ma’lumot to’plashda kutubxona fondi materiallarini tahlil qilish, soha 
haqidagi bilimlarni yig’ib chiqish, labarotoriya va dalada test ishlarini olib borish 
kerak. 
 Yangi yo’nalishga o’tishdan avval soha haqida ma’lum bo’lgan barcha 
ma’lumotlarni to’plash juda muhim sanaladi. Ishni o’zingiz nimani bilishingiz 
kerak ekanligi haqidagi savoldan boshlang. So’ngra turli xil manbalardan yig’ilgan 
ma’lumotlarni tekshiring. Adabiyotlar, entsiklopediya, hukumat hujjatlari, kasbiy 
jurnallar, ilmiy maqolalar va internet kabi manbalardan foydalanish mumkin 
(M.Begon va boshqalar, 2006. 154-bet).  
Bazida olimlar o’zlari to’plamagan yoki boshqalar tomonidan to’plangan 
ma’lumotlardan foydalanadilar. Barcha to’plangan ma’lumotlar ham ishonarli 
emas. Siz barcha ma’lumot manbalarini o’rganishingiz va ma’lumotlarni ilmiy 
jihatdan to’g’ri, ishonchli ekanligini tekshirib ko’rib foydalanishingiz kerak. 
SHunda bu ma’lumotlar siz kutgan natijaga erishishingizda samarali natija beradi 
(M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet)3.  
 
                                                 
3Begon and others. Ecology. UK. 2006. B. 10-12; 154;174.  
15 • Ekologik vaziyatlarni muhokama qilish. • Tog’lar, daryolar va cho’llarni ekologik xususiyatlarini o’rganish va muhokama qilish. • Marjon qoya toshlari va namgarchilik ko’p hududlarni o’rganish. • Insonning atrof muhitga ta’sirini o’rganish va muhokama qilish. Ilmiy metodlar Olimlar muammolarni hal qilishda turli xil ilmiy metodlardan foydalanadilar. Bu metodlar boshqalar tushuna oladigan faktlarni tashkil qilish va yozishni o’z ichiga. Olimlar muammoni hal etishda ko’pgina variantlarini qo’llaydilar. Ilmiy tadqiqotda birinchi qadam bu hal qilinishi kerak bo’lgan muammoni yoki savolni aniqlab olish. Savolni aniqlab olgandan so’ng ma’lumotlar to’planadi va ular tahlil qilinadi. Ma’lumot to’plashda kutubxona fondi materiallarini tahlil qilish, soha haqidagi bilimlarni yig’ib chiqish, labarotoriya va dalada test ishlarini olib borish kerak. Yangi yo’nalishga o’tishdan avval soha haqida ma’lum bo’lgan barcha ma’lumotlarni to’plash juda muhim sanaladi. Ishni o’zingiz nimani bilishingiz kerak ekanligi haqidagi savoldan boshlang. So’ngra turli xil manbalardan yig’ilgan ma’lumotlarni tekshiring. Adabiyotlar, entsiklopediya, hukumat hujjatlari, kasbiy jurnallar, ilmiy maqolalar va internet kabi manbalardan foydalanish mumkin (M.Begon va boshqalar, 2006. 154-bet). Bazida olimlar o’zlari to’plamagan yoki boshqalar tomonidan to’plangan ma’lumotlardan foydalanadilar. Barcha to’plangan ma’lumotlar ham ishonarli emas. Siz barcha ma’lumot manbalarini o’rganishingiz va ma’lumotlarni ilmiy jihatdan to’g’ri, ishonchli ekanligini tekshirib ko’rib foydalanishingiz kerak. SHunda bu ma’lumotlar siz kutgan natijaga erishishingizda samarali natija beradi (M.Begon va boshqalar, 2006. 174-bet)3. 3Begon and others. Ecology. UK. 2006. B. 10-12; 154;174.  
 
16 
TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI 
 
Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, 
shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil 
etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat 
mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. 
Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, 
oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. 
Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun 
inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p 
qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq 
uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir 
etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida 
changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, 
parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa 
munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va 
bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p 
osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta 
ahamiyatga ega.  
Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy 
yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda 
xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 
ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari 
hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va 
mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. 
Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. 
Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik 
omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma 
tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida 
amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida 
16 TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida  
 
17 
energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa 
hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00 S 
dan past 500 S dan yuqori bo’1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki 
keskin darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat 
(arab sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o’sha muhitga 
moslashib yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, 
oqim, shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – 
hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi.4 
Cheklovchi omillar 
Cheklovchi omil tirik va notirik organizmlarning ekotizmini o'z ichiga 
oladi.Cheklovchi omil aloqada bo'luvchibir nechapopulyatsiyaga ta'sir eta oladi. 
Biroz yomg'ir yog'ishi ham o'tloqdagi o'simliklarni o'sishini cheklay oladi. 
O'simliklar urug'ni sichqonlar yeydi, bu oziqlanish jarayoni cheklovchi omilga 
aylanishi mumkin. Boyo'g'lilar va qirg'iylar sichqonlar bilan ozuqlanishi natijasida, 
sichqonlar sonining kamayishiga olib keluvchicheklovchi omilga aylanishi 
mumkin (1-rasm).  
                                                 
1Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (36- бет). 
 
17 energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00 S dan past 500 S dan yuqori bo’1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o’sha muhitga moslashib yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim, shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi.4 Cheklovchi omillar Cheklovchi omil tirik va notirik organizmlarning ekotizmini o'z ichiga oladi.Cheklovchi omil aloqada bo'luvchibir nechapopulyatsiyaga ta'sir eta oladi. Biroz yomg'ir yog'ishi ham o'tloqdagi o'simliklarni o'sishini cheklay oladi. O'simliklar urug'ni sichqonlar yeydi, bu oziqlanish jarayoni cheklovchi omilga aylanishi mumkin. Boyo'g'lilar va qirg'iylar sichqonlar bilan ozuqlanishi natijasida, sichqonlar sonining kamayishiga olib keluvchicheklovchi omilga aylanishi mumkin (1-rasm). 1Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (36- бет).  
 
18 
1 -rasm. Hayvonlar populyatsiyasining abiotik omillar bilan aloqasi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Populyatsiya zichligi. 2--rasm. 
 
Populyasiyadagi o’sish jarayoni (1-jadval) 
 
18 1 -rasm. Hayvonlar populyatsiyasining abiotik omillar bilan aloqasi Populyatsiya zichligi. 2--rasm. Populyasiyadagi o’sish jarayoni (1-jadval)  
 
19 
 
Populyasidagi o’sish 3-rasm 
 
 
Ekologik nisha 
Moslashish jarayoni organizmlarni ular hayotidagi o‘rni va tashqi tuzilishini 
ifodalaydi. Buni biz ekologik nisha (joy) bilan ham izohlashimiz mumkin. Ya’ni, 
qancha ekologik tur mavjud bo‘lsa, shuncha ular uchun yashash muhiti mavjud 
bo‘ladi. “Nisha” terminifransuzcha “niche” – chuqurlashuv, degan ma’noni ham 
anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki tabiatda turning o‘rni, biologik jamoadagi 
funksional roli, tashqi muhit omillariga bardoshliligi ham hisoblanadi (4-5-
rasmlar). Kooperatsiya - ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil 
qiladilar. Bunday kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. 
Masalan, krablar bilan kovakichlilar bunga misol bo‘la oladi. Kovakichlilar 
krablarning orqasiga yopishib olib (ba’zan ularni krablarning o‘zlari o‘tqazib 
oladilar) ularni dushmanlardan, himoya qiladilar. Kovakichlilar esa o‘z navbatida 
19 Populyasidagi o’sish 3-rasm Ekologik nisha Moslashish jarayoni organizmlarni ular hayotidagi o‘rni va tashqi tuzilishini ifodalaydi. Buni biz ekologik nisha (joy) bilan ham izohlashimiz mumkin. Ya’ni, qancha ekologik tur mavjud bo‘lsa, shuncha ular uchun yashash muhiti mavjud bo‘ladi. “Nisha” terminifransuzcha “niche” – chuqurlashuv, degan ma’noni ham anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki tabiatda turning o‘rni, biologik jamoadagi funksional roli, tashqi muhit omillariga bardoshliligi ham hisoblanadi (4-5- rasmlar). Kooperatsiya - ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil qiladilar. Bunday kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. Masalan, krablar bilan kovakichlilar bunga misol bo‘la oladi. Kovakichlilar krablarning orqasiga yopishib olib (ba’zan ularni krablarning o‘zlari o‘tqazib oladilar) ularni dushmanlardan, himoya qiladilar. Kovakichlilar esa o‘z navbatida  
 
20 
krablardan transport vazifasida foydalanadilar hamda ulardan qolgan ovqat 
qoldiqlari bilan ovqatlanadilar. Mutualizm. Birlashgan ikki populyatsiya ham 
faqat foyda ko‘radi, bu birlashish ular uchun foydalidir, bunday birlashgan 
organizmlar tabiiy sharoitda biri ikkinchisiz hayotkechira olmaydi. Masalan, 
termitlar va ularning ichaklarida yashovchi xivchinlilar bunga yaqqol misoldir. 
Bunda xivchinlilar termitlar qabul qilgan kletchatkani hazm qilishga yordam 
beradilar, chunki termitlar kletchatkani mustaqil o‘zlashtira olmaydilar. 
Xivchinlilar ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki ular uchun yashash 
sharoiti termitlar ichaklaridir. Turlar o‘rtasidagi munosabatlarning ikki va undan 
ko‘p tur uchun qulaylik tug‘diradigan xilini o‘zaro yordam deyiladi. Masalan, 
hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar changni bir o‘simlikdan 
ikkinchio‘simlikka olib o‘tadigan va shu bilan o‘simliklarning chetdan 
changlanishini 
ta’minlaydigan 
hasharotlarga 
muhtojdir. 
Ekotizimlar 
biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. Ekotizimda moddalar 
aylanishini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda kerak bo‘ladigan anorganik 
moddalar zahirasi va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil 
etuvchi organizmlar bo‘lishi zarur.Birinchi guruhga o‘simliklar kirib, ular 
produtsentlar deyiladi. Produtsentlar assimilyatsiya jarayonida to‘plangan 
energiyasini boshqa organizmlarga beradi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular 
o‘simliklar tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar 
hisoblanadi va kontsumentlar, deb ataladi.  
 
Ekologik nisha (4-rasm) 
20 krablardan transport vazifasida foydalanadilar hamda ulardan qolgan ovqat qoldiqlari bilan ovqatlanadilar. Mutualizm. Birlashgan ikki populyatsiya ham faqat foyda ko‘radi, bu birlashish ular uchun foydalidir, bunday birlashgan organizmlar tabiiy sharoitda biri ikkinchisiz hayotkechira olmaydi. Masalan, termitlar va ularning ichaklarida yashovchi xivchinlilar bunga yaqqol misoldir. Bunda xivchinlilar termitlar qabul qilgan kletchatkani hazm qilishga yordam beradilar, chunki termitlar kletchatkani mustaqil o‘zlashtira olmaydilar. Xivchinlilar ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki ular uchun yashash sharoiti termitlar ichaklaridir. Turlar o‘rtasidagi munosabatlarning ikki va undan ko‘p tur uchun qulaylik tug‘diradigan xilini o‘zaro yordam deyiladi. Masalan, hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar changni bir o‘simlikdan ikkinchio‘simlikka olib o‘tadigan va shu bilan o‘simliklarning chetdan changlanishini ta’minlaydigan hasharotlarga muhtojdir. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. Ekotizimda moddalar aylanishini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda kerak bo‘ladigan anorganik moddalar zahirasi va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar bo‘lishi zarur.Birinchi guruhga o‘simliklar kirib, ular produtsentlar deyiladi. Produtsentlar assimilyatsiya jarayonida to‘plangan energiyasini boshqa organizmlarga beradi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular o‘simliklar tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar hisoblanadi va kontsumentlar, deb ataladi. Ekologik nisha (4-rasm)  
 
21 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yirtqich-o’lja (5-rasm) 
21 Yirtqich-o’lja (5-rasm)  
 
22 
 
 
 
 
 
 
22  
 
23 
 
NOTIRIK ATROF MUHIT 
 
 Abiotik omillar 
 
Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, 
shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil 
etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat 
mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. 
Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, 
oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. 
Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun 
inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p 
qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq 
uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir 
etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida 
changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, 
parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa 
munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va 
bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p 
osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta 
ahamiyatga ega (6-7-rasmlar).  
 
23 NOTIRIK ATROF MUHIT Abiotik omillar Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiiy muhitni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.Tirik organizmlar, oziqlanishi va yashashi uchun ishonchli himoyalangan yashash muhitini qidiradi. Chigirtka, kapalak va shu kabi boshqa hasharotlar oziq ovqatini va yashashi uchun inlarini qurishda o`simliklardan foydalanadi. Hashoratlardir o`z navbatida ko`p qushlarning ozuqasi hisoblanadi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlar tuproq uchun manba hisoblanadi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Biotik omillar atrof muhitning asoslisidir. Juda ko`p osimliklar va hayvonlarning o`sishi va yashashi uchun iqlim omillari katta ahamiyatga ega (6-7-rasmlar).  
 
24 
 
6-rasm. Abiotik omillar. 
 
 
Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy 
yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda 
xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 
ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari 
hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va 
mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. 
Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. 
Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik 
omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma 
tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida 
amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida 
energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa 
hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00S 
dan past 500S dan yuqori bo‘1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin 
darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab 
sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o‘shamuhitga moslashib 
yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim, 
24 6-rasm. Abiotik omillar. Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. Abiotik omillar har bir tirik organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan bo`lgan havo, erni o`rab turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma tirik organizmlar yashash hayotida yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida amalga oshiriladiganfotosintez, barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida energiya manbaidir. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 00S dan past 500S dan yuqori bo‘1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab sahrolari) hukmron bo`lgan joylarda tirik organizmlar o‘shamuhitga moslashib yashaydi. Mahalliy omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim,  
 
25 
shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi 
vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi (8-rasm). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fotosintez jarayoni (8-rasm) 
 
Barcha 
organizmlar 
uchun 
yorug‘likning 
ahamiyati 
katta, 
chunki 
ekosistemada kechadigan jarayonlarda sarflanadigan energiya bu asosan quyosh 
energiyasidir.O‘simliklarda fotosintez jadalligi yorug‘likning optimal darajasiga 
25 shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi (8-rasm). Fotosintez jarayoni (8-rasm) Barcha organizmlar uchun yorug‘likning ahamiyati katta, chunki ekosistemada kechadigan jarayonlarda sarflanadigan energiya bu asosan quyosh energiyasidir.O‘simliklarda fotosintez jadalligi yorug‘likning optimal darajasiga  
 
26 
(yorug‘lik to‘yinishiga) bog‘liq. Yorug‘likka 20 -munosabatiga qarab o‘simliklarni 
yorug‘sevar, soyasevar va soyaga chidamlilarga bo‘lamiz. Yorug‘sevar o‘simliklar 
yaxshiyorug‘ tushadigan ochiq joylardagina rivojlanadi. Ularda fotosintez jarayoni 
jadal kechadi.Cho‘llarda va chala cho‘llarda o‘sadigan izenlar, shuvoqlar, 
saksovullar, chogonlar, qizilchalar, qandimlar, qo‘ng‘irboshlar va shu kabilar 
yorug‘sevar o‘simliklarga kiradi. Soyasevar o‘simliklar esa, aksincha kuchli 
yorug‘likni 
yoqtirmaydi 
va 
ular 
doimiy 
soya 
joylarda 
o‘sadi.Bunday 
o‘simliklargao‘rmonlarda o‘sadigan paporotniklar, moxlar, yong‘oqzorlar ostida 
o‘suvchiyovvoyi xina, tog‘ gunafsha kabilar kiradi. Soyaga chidamli o‘simliklar 
soya joyda ham, yaxshiyoritilgan joylarda ham bemalol o‘saveradi.Bularga qayin, 
qarag‘ay, eman daraxtlari, o‘rmon yer tuti, g‘ozpanja, binafsha kabi o‘simliklar 
kiradi.Yorug‘likning hayvonlar uchun asosan informativ ahamiyati mavjud. Sodda 
hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi organlari bo‘lib, ular orqali fototaksis (yoritilgan 
tomonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichaklilardan tortib deyarlik hamma 
hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi a’zolar mavjud.Ayrim hayvonlar (ukki, 
ko‘rshapalak) faqat kechasi faol hayot kechiradi, ayrimlari esa doimo qorong‘i 
sharoitda yashashga moslashgan (askarida, ko‘rsichqonlar).Ko‘pchilik hayvonlar 
uchun yorug‘lik fazoda mo‘ljal olishda yordam beradi. Masalan, asalarilar asal 
shira ko‘p bo‘lgan joylarni bildirish uchun iniga qaytgach uzoq muddat davomida 
gir aylanib quyosh bilan oziqa joylashishiga nisbatan ma’lum burchak hosil qilgan 
xolda to‘xtaydi. Qushlar esa uzoq joylarga uchib ketayotganda quyoshga qarab 
mo‘ljal oladi. Dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar va quruqlikda 
yashaydigan ba’zi qo‘ng‘izlar o‘z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega. Bu 
hodisa biolyuminestsentsiya deb ataladi.Biolyuminestsentsiya hayvonlar uchun 
signal vazifasini o‘taydi. Ular jinsiy marosim, dushmandan himoyalanish, o‘ljaga 
tashlanish 
kabi 
jarayonlarni 
amalga 
oshiradi. 
Yorug‘lik 
hayvonlarning 
rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.Masalan, uzoq muddatda yorug‘lik ta’sir 
ettirilganda hasharotlar va sut emizuvchi hayvonlarda jinsiy balog‘atga yetish 
tezlashadi. Ba’zi hasharotlar kun qisqarishi natijasida ko‘payish jarayonini 
to‘xtatadi, kun uzayishi bilan esa ko‘payish qayta tiklanadi. Buning sababi shuki, 
26 (yorug‘lik to‘yinishiga) bog‘liq. Yorug‘likka 20 -munosabatiga qarab o‘simliklarni yorug‘sevar, soyasevar va soyaga chidamlilarga bo‘lamiz. Yorug‘sevar o‘simliklar yaxshiyorug‘ tushadigan ochiq joylardagina rivojlanadi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi.Cho‘llarda va chala cho‘llarda o‘sadigan izenlar, shuvoqlar, saksovullar, chogonlar, qizilchalar, qandimlar, qo‘ng‘irboshlar va shu kabilar yorug‘sevar o‘simliklarga kiradi. Soyasevar o‘simliklar esa, aksincha kuchli yorug‘likni yoqtirmaydi va ular doimiy soya joylarda o‘sadi.Bunday o‘simliklargao‘rmonlarda o‘sadigan paporotniklar, moxlar, yong‘oqzorlar ostida o‘suvchiyovvoyi xina, tog‘ gunafsha kabilar kiradi. Soyaga chidamli o‘simliklar soya joyda ham, yaxshiyoritilgan joylarda ham bemalol o‘saveradi.Bularga qayin, qarag‘ay, eman daraxtlari, o‘rmon yer tuti, g‘ozpanja, binafsha kabi o‘simliklar kiradi.Yorug‘likning hayvonlar uchun asosan informativ ahamiyati mavjud. Sodda hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi organlari bo‘lib, ular orqali fototaksis (yoritilgan tomonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichaklilardan tortib deyarlik hamma hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi a’zolar mavjud.Ayrim hayvonlar (ukki, ko‘rshapalak) faqat kechasi faol hayot kechiradi, ayrimlari esa doimo qorong‘i sharoitda yashashga moslashgan (askarida, ko‘rsichqonlar).Ko‘pchilik hayvonlar uchun yorug‘lik fazoda mo‘ljal olishda yordam beradi. Masalan, asalarilar asal shira ko‘p bo‘lgan joylarni bildirish uchun iniga qaytgach uzoq muddat davomida gir aylanib quyosh bilan oziqa joylashishiga nisbatan ma’lum burchak hosil qilgan xolda to‘xtaydi. Qushlar esa uzoq joylarga uchib ketayotganda quyoshga qarab mo‘ljal oladi. Dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar va quruqlikda yashaydigan ba’zi qo‘ng‘izlar o‘z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega. Bu hodisa biolyuminestsentsiya deb ataladi.Biolyuminestsentsiya hayvonlar uchun signal vazifasini o‘taydi. Ular jinsiy marosim, dushmandan himoyalanish, o‘ljaga tashlanish kabi jarayonlarni amalga oshiradi. Yorug‘lik hayvonlarning rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.Masalan, uzoq muddatda yorug‘lik ta’sir ettirilganda hasharotlar va sut emizuvchi hayvonlarda jinsiy balog‘atga yetish tezlashadi. Ba’zi hasharotlar kun qisqarishi natijasida ko‘payish jarayonini to‘xtatadi, kun uzayishi bilan esa ko‘payish qayta tiklanadi. Buning sababi shuki,  
 
27 
uzun kun bosh miyadagi gepofiz beziga ta’sir etib, ichki sekretsiya bezlari ishini 
kuchaytiradi va jinsiy bezlarga ham signal beradi. Harorat ekologik omili Er 
yuzidagi organizmlarning yashashi, rivojlanishiva tarqalishiga katta ta’sir 
ko‘rsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biri haroratdir. O‘simliklar va 
ko‘pchilik xayvonlar tana haroratini birday saqlay olmaydi. O‘simliklarning 
sovuqqa chidamliligi hujayralarda qand miqdorining ko‘p bo‘lishi natijasida 
hujayra shirasi kontsentratsiyasining ortishiga va suvning kamayishiga bog‘liqdir. 
Harorat 0 °C dan past bo‘lsa, urug‘ unibchiqmaydi. Binobarin har bir o‘simlik 
urug‘i unib chiqishi uchun minimal, optimal va maksimal harorat talab qiladi. 
Sibirda o‘sadigan tilog‘och, qarag‘ay, pixta vashu kabi daraxtlar –70 °C gacha 
sovuqqa bardosh bera oladi. Bunday o‘simliklar psixrofil o‘simliklar deyiladi.O‘rta 
Osiyoning jazirama issiq cho‘llarida o‘sadigan yantoq, qovul, saksavul, shuvoq, 
izen o‘simliklari +60 +70 °C haroratga ham bardosh bera oladi. Ular termofil 
o‘simliklar hisobanadi.O‘simliklar uchun ularning butun vegetatsiya davrida 
oladigan foydali harorat yig‘indisi ham jiddiy ahamiyatga ega. Agar harorat 
yig‘indisi yetarli bo‘lmasa o‘simlik gullamaydi va hosilga kirmaydi.  
 
O‘simlik va hayvonlar uchun suv muhim ahamiyatga ega (9-10-11-rasmlar). 
O‘simliklarning tuproq va havo namligiga bo‘lgan talabiga ko‘ra ular kserofitlar, 
mezofitlar, gigrofitlar va gidrofitlarga bo‘linadi. Kserofitlar. Dasht va cho‘llarda 
o‘sadigan, 
qurg‘oqchilikka 
chidamli 
o‘simliklarga 
kserofitlar 
deyiladi. 
Kserofitlarda hujayralar kichik bo‘ladi, hujayra po‘sti qalinlashgan, barg 
mezofilida palisad parenxima yaxshi rivojlangan, barg tomirlari zich joylashgan, 
bargdagi og‘izchalar soni ham ko‘p bo‘ladi. Kserofitlarga shuvoq, erman-shuvoq, 
izen, oq saksovul, qora saksovul, juzg‘un, pista, teresken, kamforosma va shu 
kabilar kiradi.Kserofitlarga oid maxsus bir guruh o‘simliklar sukkulentlar deyiladi. 
Bu o‘simlik organlarida maxsus suv g‘amlovchi to‘qimalari yaxshi rivojlangan 
bo‘lib, ularda suv zahirasi saqlanadi. Bunday o‘simliklarga kaktuslar, agavalar 
kiradi. Kserofitlarning yana bir guruhi sklerofitlar hisoblanadi. Sklerofitlar 
qurg‘oqchilikka chidamli, ko‘p yillik, dag‘al, ko‘pincha barglari reduktsiyalangan 
va tikanlarga aylangan, yaxshi rivojlangan mexanik to‘qimaga ega bo‘ladi. Ularga 
27 uzun kun bosh miyadagi gepofiz beziga ta’sir etib, ichki sekretsiya bezlari ishini kuchaytiradi va jinsiy bezlarga ham signal beradi. Harorat ekologik omili Er yuzidagi organizmlarning yashashi, rivojlanishiva tarqalishiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biri haroratdir. O‘simliklar va ko‘pchilik xayvonlar tana haroratini birday saqlay olmaydi. O‘simliklarning sovuqqa chidamliligi hujayralarda qand miqdorining ko‘p bo‘lishi natijasida hujayra shirasi kontsentratsiyasining ortishiga va suvning kamayishiga bog‘liqdir. Harorat 0 °C dan past bo‘lsa, urug‘ unibchiqmaydi. Binobarin har bir o‘simlik urug‘i unib chiqishi uchun minimal, optimal va maksimal harorat talab qiladi. Sibirda o‘sadigan tilog‘och, qarag‘ay, pixta vashu kabi daraxtlar –70 °C gacha sovuqqa bardosh bera oladi. Bunday o‘simliklar psixrofil o‘simliklar deyiladi.O‘rta Osiyoning jazirama issiq cho‘llarida o‘sadigan yantoq, qovul, saksavul, shuvoq, izen o‘simliklari +60 +70 °C haroratga ham bardosh bera oladi. Ular termofil o‘simliklar hisobanadi.O‘simliklar uchun ularning butun vegetatsiya davrida oladigan foydali harorat yig‘indisi ham jiddiy ahamiyatga ega. Agar harorat yig‘indisi yetarli bo‘lmasa o‘simlik gullamaydi va hosilga kirmaydi. O‘simlik va hayvonlar uchun suv muhim ahamiyatga ega (9-10-11-rasmlar). O‘simliklarning tuproq va havo namligiga bo‘lgan talabiga ko‘ra ular kserofitlar, mezofitlar, gigrofitlar va gidrofitlarga bo‘linadi. Kserofitlar. Dasht va cho‘llarda o‘sadigan, qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklarga kserofitlar deyiladi. Kserofitlarda hujayralar kichik bo‘ladi, hujayra po‘sti qalinlashgan, barg mezofilida palisad parenxima yaxshi rivojlangan, barg tomirlari zich joylashgan, bargdagi og‘izchalar soni ham ko‘p bo‘ladi. Kserofitlarga shuvoq, erman-shuvoq, izen, oq saksovul, qora saksovul, juzg‘un, pista, teresken, kamforosma va shu kabilar kiradi.Kserofitlarga oid maxsus bir guruh o‘simliklar sukkulentlar deyiladi. Bu o‘simlik organlarida maxsus suv g‘amlovchi to‘qimalari yaxshi rivojlangan bo‘lib, ularda suv zahirasi saqlanadi. Bunday o‘simliklarga kaktuslar, agavalar kiradi. Kserofitlarning yana bir guruhi sklerofitlar hisoblanadi. Sklerofitlar qurg‘oqchilikka chidamli, ko‘p yillik, dag‘al, ko‘pincha barglari reduktsiyalangan va tikanlarga aylangan, yaxshi rivojlangan mexanik to‘qimaga ega bo‘ladi. Ularga  
 
28 
saksovul, yantoq, shuvoq, betaga va boshqalar kiradi. Cho‘l zonasidagi sho‘rxok 
yerlarda esa danasho‘r, seta, sarsazan va qizil sho‘ra o‘sib, ular galofitlar deb 
ataladi. Mezofitlar. Nami yetarli bo‘lgan tuproq va iqlim sharoitida o‘sadigan 
o‘simliklar mezofitlar deyiladi. Bu xil o‘simliklar hujayralaridagi osmotik bosim 
kserofitlarga qaraganda pastroq, ya’ni 11-15 atmosfera orasida bo‘ladi. 
Mezofitlarga ko‘pchilik daraxt va aksari ekiladigan o‘t o‘simliklar: g‘o‘za, beda, 
makkajo‘xori, qovun, tarvuz, pomidor, boyimjon hamda deyarli hamma mevali 
o‘simliklar kiradi. Bu xil o‘simliklarning ildizi unchachuqur ketmaydi, lekin u 
kuchli tarmoqlanib, tuproq orasida katta hajmni egallab oladi.Gigrofitlar. Namlik 
ko‘p bo‘lgan sharoitda, ya’ni daryo bo‘ylari, o‘tloqlar, hamda o‘rmonlar orasida 
o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning barglari odatda yirik, kutikulasiz va tuksiz 
bo‘ladi. Barg yuzasidagi og‘izchalar doimo ochiq bo‘lib, ular bargning ham ostki, 
ham ustki qismida joylashadi. Ildizlari yerga chuqur kirmaydi, chunki ildizlar 
yoyilgan joy doimo nam bo‘ladi. Ulardagi osmotik bosim 8-12 atmosferani tashkil 
etadi. Daryo va ko‘l bo‘ylarida o‘sadigan savagich, qamish, qiyoq, ba’zi bir begona 
o‘simlik turlari va madaniy ekinlardan, sholi gigrofitlarga misol bo‘ladi.Gidrofitlar. 
Suvga botib o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning organlarida mexanik to‘qima 
deyarli rivojlanmaydi. Bu o‘simliklarning suv yuzasida qolgan barglarning 
faqatgina ustki epedermisida og‘izchalar joylashadi. Ostki suvga tegib turgan 
tomonida 
og‘izchalar 
bo‘lmaydi. 
Barglarda 
kutikula 
qavati 
deyarli 
rivojlanmaydi.O‘simlik butun organlari yuzasi bilan suvni shimib olishi mumkin. 
Shu sababli bu xil o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimalar ildiz tuklari ham 
yaxshio‘smagan, ildizning suv va mineral tuzlarni shimish qobiliyati ham past. 
Gidrofitlarga barcha suv o‘tlari, gulli o‘simliklardan chilim yoki suv yonog‘i 
(Trapa natans), suv grechixasi (Polygonum amphilium), vallesneriya (Vallesneria), 
elodea (Elodeae) vashu kabilar misol bo‘la oladi. Cho‘l va dashtda yashovchi 
hayvonlarda ham suvsizlikka moslanish mavjud. Kemiruvchilar, sudralib 
yuruvchilar, hasharotlar va boshqa mayda cho‘l hayvonlari oksidlanish 
reaktsiyalari natijasida hosil bo‘ladigan suvlarni g‘amlash hisobiga tanadagi suv 
muvozanatini saqlaydi, ayniqsa, yog‘ning oksidlanishi natijasida ko‘p miqdorda 
28 saksovul, yantoq, shuvoq, betaga va boshqalar kiradi. Cho‘l zonasidagi sho‘rxok yerlarda esa danasho‘r, seta, sarsazan va qizil sho‘ra o‘sib, ular galofitlar deb ataladi. Mezofitlar. Nami yetarli bo‘lgan tuproq va iqlim sharoitida o‘sadigan o‘simliklar mezofitlar deyiladi. Bu xil o‘simliklar hujayralaridagi osmotik bosim kserofitlarga qaraganda pastroq, ya’ni 11-15 atmosfera orasida bo‘ladi. Mezofitlarga ko‘pchilik daraxt va aksari ekiladigan o‘t o‘simliklar: g‘o‘za, beda, makkajo‘xori, qovun, tarvuz, pomidor, boyimjon hamda deyarli hamma mevali o‘simliklar kiradi. Bu xil o‘simliklarning ildizi unchachuqur ketmaydi, lekin u kuchli tarmoqlanib, tuproq orasida katta hajmni egallab oladi.Gigrofitlar. Namlik ko‘p bo‘lgan sharoitda, ya’ni daryo bo‘ylari, o‘tloqlar, hamda o‘rmonlar orasida o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning barglari odatda yirik, kutikulasiz va tuksiz bo‘ladi. Barg yuzasidagi og‘izchalar doimo ochiq bo‘lib, ular bargning ham ostki, ham ustki qismida joylashadi. Ildizlari yerga chuqur kirmaydi, chunki ildizlar yoyilgan joy doimo nam bo‘ladi. Ulardagi osmotik bosim 8-12 atmosferani tashkil etadi. Daryo va ko‘l bo‘ylarida o‘sadigan savagich, qamish, qiyoq, ba’zi bir begona o‘simlik turlari va madaniy ekinlardan, sholi gigrofitlarga misol bo‘ladi.Gidrofitlar. Suvga botib o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ularning organlarida mexanik to‘qima deyarli rivojlanmaydi. Bu o‘simliklarning suv yuzasida qolgan barglarning faqatgina ustki epedermisida og‘izchalar joylashadi. Ostki suvga tegib turgan tomonida og‘izchalar bo‘lmaydi. Barglarda kutikula qavati deyarli rivojlanmaydi.O‘simlik butun organlari yuzasi bilan suvni shimib olishi mumkin. Shu sababli bu xil o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimalar ildiz tuklari ham yaxshio‘smagan, ildizning suv va mineral tuzlarni shimish qobiliyati ham past. Gidrofitlarga barcha suv o‘tlari, gulli o‘simliklardan chilim yoki suv yonog‘i (Trapa natans), suv grechixasi (Polygonum amphilium), vallesneriya (Vallesneria), elodea (Elodeae) vashu kabilar misol bo‘la oladi. Cho‘l va dashtda yashovchi hayvonlarda ham suvsizlikka moslanish mavjud. Kemiruvchilar, sudralib yuruvchilar, hasharotlar va boshqa mayda cho‘l hayvonlari oksidlanish reaktsiyalari natijasida hosil bo‘ladigan suvlarni g‘amlash hisobiga tanadagi suv muvozanatini saqlaydi, ayniqsa, yog‘ning oksidlanishi natijasida ko‘p miqdorda  
 
29 
suv hosil bo‘ladi. Shu tufayli cho‘lda yashovchi hayvonlarda qalin yog‘ qatlamlari 
bo‘ladi (tuyaning o‘rkachi). Ko‘pginacho‘l hayvonlarining qoplovchi qalin 
to‘qimasi mavjudligi tufayli, ular teri orqali suvni bug‘lantirmaydi, ularning 
ko‘pchiligi kechasi hayot kechiradi, kunduz kunlari esa uyalariga yashirinib oladi. 
Hayvonlar hayotida ham namlik yoki suv muhim ahamiyatga ega 5. 
 
 
 
Harorat omili (9-rasm). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
5 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati). 
 
29 suv hosil bo‘ladi. Shu tufayli cho‘lda yashovchi hayvonlarda qalin yog‘ qatlamlari bo‘ladi (tuyaning o‘rkachi). Ko‘pginacho‘l hayvonlarining qoplovchi qalin to‘qimasi mavjudligi tufayli, ular teri orqali suvni bug‘lantirmaydi, ularning ko‘pchiligi kechasi hayot kechiradi, kunduz kunlari esa uyalariga yashirinib oladi. Hayvonlar hayotida ham namlik yoki suv muhim ahamiyatga ega 5. Harorat omili (9-rasm). 5 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati).  
 
30 
 
 
 
 
 
Shamol omili (10-rasm) 
 
 
 
 
 
Yomg’ir hosil bo’lish jarayoni (11-rasm) 
30 Shamol omili (10-rasm) Yomg’ir hosil bo’lish jarayoni (11-rasm)  
 
31 
 
 
 BIOMALAR 
Biomalarcho‘l, adir, tog‘ va yaylov tizimlarida namoyon bo‘ladi. Biroq 
okean va dengiz biomalari ham farqlanib ularda mahsuldorlik ko‘rsatkichlari faqa 
tsifat ijihatdan yuqori turadi. Har bir biomalarda o‘ziga xos iqlim va abiotik 
omillarning farqli ta’sirlari mavjud bo‘ladi. Tundra va tayga hayoti o‘zgacha 
ko‘rinishda bo‘lib, inson uchun ilmiy izlanishlar manbai hisoblanadi. Tropik 
o‘rmonlar biologik xilma xillikning eng boy darajasi hisoblanadi (12-13-14-15-16-
rasmlar)6.  
 
 
 
 
 
                                                 
6 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati). 
 
 
31 BIOMALAR Biomalarcho‘l, adir, tog‘ va yaylov tizimlarida namoyon bo‘ladi. Biroq okean va dengiz biomalari ham farqlanib ularda mahsuldorlik ko‘rsatkichlari faqa tsifat ijihatdan yuqori turadi. Har bir biomalarda o‘ziga xos iqlim va abiotik omillarning farqli ta’sirlari mavjud bo‘ladi. Tundra va tayga hayoti o‘zgacha ko‘rinishda bo‘lib, inson uchun ilmiy izlanishlar manbai hisoblanadi. Tropik o‘rmonlar biologik xilma xillikning eng boy darajasi hisoblanadi (12-13-14-15-16- rasmlar)6. 6 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (8-75- бет. Mazmuni va mohiyati).  
 
32 
 
Biomalar (12-rasm) 
 
 
 
 
 
 
Tundra (Alyaska, 13-rasm) 
32 Biomalar (12-rasm) Tundra (Alyaska, 13-rasm)  
 
33 
 
 
 
 
 
33  
 
34 
Tayga (14-rasm) 
 
 
 
 
 
 
Tropik o’rmon (15-rasm) 
34 Tayga (14-rasm) Tropik o’rmon (15-rasm)  
 
35 
 
 
Cho’l o’simliklari (16-rasm) 
 
 
 
Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqali abiotik va biotik sharoitlarni 
o’zgartiradi (2-jadval). 
 2-adval. 
 
35 Cho’l o’simliklari (16-rasm) Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqali abiotik va biotik sharoitlarni o’zgartiradi (2-jadval). 2-adval.  
 
36 
 
 
 
EKOLOGIK OMILLARNING TIRIK ORGANIZMLARGA TA’SIR 
ETISH UMUMIY QONUNIYATLARI 
 
Ma’lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ekologik omillar turlicha ta’sir 
etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning 
tirik organizmlarga ta’sir etish xarakteri nuqtai nazardan ular uchun umumiy 
bo’lgan qonuniyatlar ham mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun 
ma’lum darajada qulay ekologik omillar majmui talab etiladi. Har bir omilning 
organizmga ta’sir etish kuchi hamda quyi va yuqori ta’sir etish chegarali bo’ladi. 
Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi yoki optimum deb 
ataladi. ekologik omil organizmga haddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli 
(maksimum) ta’sir etishi mumkin. Shunday qilib, har qanday ekologik omilning 
Ekologik omillar  
Abiotik omillar 
Iqlim omili 
Tuproq  
Relyef  
Kimyoviy moddalar 
Tarixiy  
Yong’in  
Mikrobiogen  
Mikogen  
Zoogen  
Fitogen  
Biotik omillar 
Inson hojalik 
faoliyati ta’siri 
Antropogen 
omillar 
36 EKOLOGIK OMILLARNING TIRIK ORGANIZMLARGA TA’SIR ETISH UMUMIY QONUNIYATLARI Ma’lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ekologik omillar turlicha ta’sir etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning tirik organizmlarga ta’sir etish xarakteri nuqtai nazardan ular uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar ham mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun ma’lum darajada qulay ekologik omillar majmui talab etiladi. Har bir omilning organizmga ta’sir etish kuchi hamda quyi va yuqori ta’sir etish chegarali bo’ladi. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi yoki optimum deb ataladi. ekologik omil organizmga haddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli (maksimum) ta’sir etishi mumkin. Shunday qilib, har qanday ekologik omilning Ekologik omillar Abiotik omillar Iqlim omili Tuproq Relyef Kimyoviy moddalar Tarixiy Yong’in Mikrobiogen Mikogen Zoogen Fitogen Biotik omillar Inson hojalik faoliyati ta’siri Antropogen omillar  
 
37 
optimum, minimum va maksimum ta’siri bo’lar ekan. Minimum va maksimum 
chegarali kritik nuqta deb qaraladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuch ta’sirida 
organizm nobud bo’ladi. 
Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan ekologik turlarga evri- old 
qo’shimchasini qo’shib, tor doirada moslashganlarga steno- old qo’shimchasini 
qo’shib nomlanadi. Temperaturaga nisbatan evriterm, stenoterm, namlikka 
nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho’rlanishga nisbatan evrigal, stenogal. 
Tashqi muhitning turli omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig’indisi 
turning ekologik spektrini tashkil etadi. Masalan, cho’lda o’suvchi sho’raklar 
tuproqning sho’rligiga, qurg’oqchilik va yuqori temperaturaga yaxshi moslashgan. 
Ushbu omillarga moslanish sho’raklarning ekologik spektrini tashkil etadi. 
Ayrim turlarning ekologik spektri bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Hatto bir xil 
sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati ham o’xshash bo’lgan turlar ozmi-
ko’pmi miqdorda o’zining ekologik imkoniyatiga ega bo’ladi. Izen va teresken 
o’simliklari qurg’oqchil va issiq sharoitga moslashgan turlar hisoblanib, ulardan 
birinchisi nisbatan qurg’oqchilikka ham, yuqori haroratga ham biroz kuchliroq 
moslashishi bilan ajralib turadi. 
Ekologik omillar organizmning turli funktsiyalariga ham turlicha ta’sir etadi. 
Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik darajasi, kritik 
nuqtalari, optimal zonasi ham to’g’ri kelmaydi. Ushbu individning irsiy, jinsiy, 
yosh yoki fiziologik xususiyatlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. 
Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta’sir etadi. Ushbu 
omillarning ta’siri boshqa omillarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Buni omillarning 
o’zaro ta’sir etish qonuniyati deyiladi. 
Organizmning normal hayoti uchun ma’lum darajada sharoit talab etiladi. 
Agar barcha shart-sharoitlar qulay bo’lib, ulardan biri etarli miqdorda bo’lmasa, 
uni cheklovchi omil deb ataladi. CHeklovchi omil organizmni ushbu sharoitda 
yashashi yoki yashay olmasligini belgilab beradi. 
 
 MOSLASHISH HAQIDA TUSHUNCHA 
37 optimum, minimum va maksimum ta’siri bo’lar ekan. Minimum va maksimum chegarali kritik nuqta deb qaraladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuch ta’sirida organizm nobud bo’ladi. Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan ekologik turlarga evri- old qo’shimchasini qo’shib, tor doirada moslashganlarga steno- old qo’shimchasini qo’shib nomlanadi. Temperaturaga nisbatan evriterm, stenoterm, namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho’rlanishga nisbatan evrigal, stenogal. Tashqi muhitning turli omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig’indisi turning ekologik spektrini tashkil etadi. Masalan, cho’lda o’suvchi sho’raklar tuproqning sho’rligiga, qurg’oqchilik va yuqori temperaturaga yaxshi moslashgan. Ushbu omillarga moslanish sho’raklarning ekologik spektrini tashkil etadi. Ayrim turlarning ekologik spektri bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Hatto bir xil sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati ham o’xshash bo’lgan turlar ozmi- ko’pmi miqdorda o’zining ekologik imkoniyatiga ega bo’ladi. Izen va teresken o’simliklari qurg’oqchil va issiq sharoitga moslashgan turlar hisoblanib, ulardan birinchisi nisbatan qurg’oqchilikka ham, yuqori haroratga ham biroz kuchliroq moslashishi bilan ajralib turadi. Ekologik omillar organizmning turli funktsiyalariga ham turlicha ta’sir etadi. Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik darajasi, kritik nuqtalari, optimal zonasi ham to’g’ri kelmaydi. Ushbu individning irsiy, jinsiy, yosh yoki fiziologik xususiyatlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta’sir etadi. Ushbu omillarning ta’siri boshqa omillarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Buni omillarning o’zaro ta’sir etish qonuniyati deyiladi. Organizmning normal hayoti uchun ma’lum darajada sharoit talab etiladi. Agar barcha shart-sharoitlar qulay bo’lib, ulardan biri etarli miqdorda bo’lmasa, uni cheklovchi omil deb ataladi. CHeklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi yoki yashay olmasligini belgilab beradi. MOSLASHISH HAQIDA TUSHUNCHA  
 
38 
 
Moslashish yoki adaptatsiya ayrim individlar, populyatsiyalar tur yoki 
jamoalarning morfo-fiziologik xulqiy va axborot biotsenotik xususiyatlarining 
majmuidan iborat bo’lib, boshqa individlar, populyatsiyalar, tur yoki jamoalar 
bilan yashash uchun kurashda g’olib chiqishga sababchi bo’ladigan, shuningdek 
abiotik muhit omillarining ta’siriga chidamliligini ifodalaydi. 
 
 
MOSLASHISHNING ASOSIY KO’RINISHLARI 
 
Moslashishlarning ko’rinishlariga kelsak morfologik, fiziologik va xulqiy 
moslashishlar ajratiladi. 
Morfologik moslashishlarga misol qilib suv muhitida gidrobiontlarning suvni 
qarshiligini 
kesib 
yurishga 
mos 
tana 
tuzilishi, 
shuningdek, 
plankton 
organizmlarning suvda osilgan holda yashashi kabilar hisoblansa, o’simliklar 
dunyosida cho’l sharoitida minimum suv sarflashga moslashish sifatida 
barglarning reduktsiyalanishi yoki butunlay bo’lmasligi kabilarni ko’rsatish 
mumkin. 
Fiziologik moslanishlar hayvonlarda ozuqa tarkibiga ko’ra ovqat hazm qilish 
sistemasida fermentlarning ma’lum turlarini uchrashi yoki cho’lda yashovchi 
hayvonlarning suvga bo’lgan talabini qondirish uchun yog’larning biokimyoviy 
oksidlanishdan foydalanishi kabilar kiradi. O’simliklarda kuzatiladigan fotosintez 
jarayoni ham, boshqa biokimyoviy jarayonlar atmosferadagi gazlar tarkibiga 
bog’liqdir. 
Xulqiy yoki etologik moslashishlar hayvonlar uchun xos bo’lib, turli 
shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, tashqi muhit bilan hayvon tanasi o’rtasida 
normal issiq almashinuvi uchun uya qurish (boshpana topish), qulay haroratli joyni 
izlab topish, shuningdek, qushlar va sut emizuvchilarda sutkalik va mavsumiy 
ko’chib yurishlari ma’lum. Hayvonlar faqat harorat omiliga xulqiy tomondan 
moslashib qolmay, baoki namlik, yorug’lik va boshqa ko’pchilik ekologik 
38 Moslashish yoki adaptatsiya ayrim individlar, populyatsiyalar tur yoki jamoalarning morfo-fiziologik xulqiy va axborot biotsenotik xususiyatlarining majmuidan iborat bo’lib, boshqa individlar, populyatsiyalar, tur yoki jamoalar bilan yashash uchun kurashda g’olib chiqishga sababchi bo’ladigan, shuningdek abiotik muhit omillarining ta’siriga chidamliligini ifodalaydi. MOSLASHISHNING ASOSIY KO’RINISHLARI Moslashishlarning ko’rinishlariga kelsak morfologik, fiziologik va xulqiy moslashishlar ajratiladi. Morfologik moslashishlarga misol qilib suv muhitida gidrobiontlarning suvni qarshiligini kesib yurishga mos tana tuzilishi, shuningdek, plankton organizmlarning suvda osilgan holda yashashi kabilar hisoblansa, o’simliklar dunyosida cho’l sharoitida minimum suv sarflashga moslashish sifatida barglarning reduktsiyalanishi yoki butunlay bo’lmasligi kabilarni ko’rsatish mumkin. Fiziologik moslanishlar hayvonlarda ozuqa tarkibiga ko’ra ovqat hazm qilish sistemasida fermentlarning ma’lum turlarini uchrashi yoki cho’lda yashovchi hayvonlarning suvga bo’lgan talabini qondirish uchun yog’larning biokimyoviy oksidlanishdan foydalanishi kabilar kiradi. O’simliklarda kuzatiladigan fotosintez jarayoni ham, boshqa biokimyoviy jarayonlar atmosferadagi gazlar tarkibiga bog’liqdir. Xulqiy yoki etologik moslashishlar hayvonlar uchun xos bo’lib, turli shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, tashqi muhit bilan hayvon tanasi o’rtasida normal issiq almashinuvi uchun uya qurish (boshpana topish), qulay haroratli joyni izlab topish, shuningdek, qushlar va sut emizuvchilarda sutkalik va mavsumiy ko’chib yurishlari ma’lum. Hayvonlar faqat harorat omiliga xulqiy tomondan moslashib qolmay, baoki namlik, yorug’lik va boshqa ko’pchilik ekologik  
 
39 
omillarga ham moslashadi. Xulqiy moslanishlar yirtqichlarning o’ljani izidan 
yurish, kuzatish kabilarda hamda o’ljaning javob reaktsiyalarida ko’rinadi. 
 
MOSLASHISHNING DARAJALARI 
 
Moslashish turli darajalarda va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Masalan 
harorat omiliga moslashish molekulyar darajadan boshlab to biotsenotik 
darajagacha kuzatilishi mumkin. Ko’pchilik o’simliklar ortiqcha qizib ketishdan 
saqlanish uchun boshqa o’simlik turining soyasida o’sadi. Bu erda moslashish 
biotsenotik darajada namoyon bo’lmoqda. Asalarilarning uyalarini haddan tashqari 
qizib ketganda qanotlarini qoqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga 
misol bo’ladi. Hayvonlarning ter bezlari orqali tanasini sovutishi yoki o’simliklarni 
transpiratsiya orqali barg yuzasini sovutishi kabilar organizm darajasidagi 
moslanishlardir. Kuchli yorug’lik ta’sirida xloroplastlarning hujayra devori ostida 
ma’lum bir tartibda joy olishi hujayra darajasidagi, termofil mikroorganizmlarning 
oqsillarini yuqori harorat ta’siriga chidamliligi esa molekulyar darajadagi 
moslashish hisoblanadi. 
 
 
 YORUG’LIKNING TIRIK ORGANIZMLAR HAYOTIDAGI  
AHAMIYATI 
 
Sayyoramizga quyoshdan keladigan yorug’lik nuri tirik organizmlar hayotida 
muhim rol o’ynaydi. 
 
3-jadval. 
 
Yorug’lik ta’sirida o’simlik va hayvonlarda boradigan eng muhim 
jarayonlar 
 
39 omillarga ham moslashadi. Xulqiy moslanishlar yirtqichlarning o’ljani izidan yurish, kuzatish kabilarda hamda o’ljaning javob reaktsiyalarida ko’rinadi. MOSLASHISHNING DARAJALARI Moslashish turli darajalarda va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Masalan harorat omiliga moslashish molekulyar darajadan boshlab to biotsenotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Ko’pchilik o’simliklar ortiqcha qizib ketishdan saqlanish uchun boshqa o’simlik turining soyasida o’sadi. Bu erda moslashish biotsenotik darajada namoyon bo’lmoqda. Asalarilarning uyalarini haddan tashqari qizib ketganda qanotlarini qoqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga misol bo’ladi. Hayvonlarning ter bezlari orqali tanasini sovutishi yoki o’simliklarni transpiratsiya orqali barg yuzasini sovutishi kabilar organizm darajasidagi moslanishlardir. Kuchli yorug’lik ta’sirida xloroplastlarning hujayra devori ostida ma’lum bir tartibda joy olishi hujayra darajasidagi, termofil mikroorganizmlarning oqsillarini yuqori harorat ta’siriga chidamliligi esa molekulyar darajadagi moslashish hisoblanadi. YORUG’LIKNING TIRIK ORGANIZMLAR HAYOTIDAGI AHAMIYATI Sayyoramizga quyoshdan keladigan yorug’lik nuri tirik organizmlar hayotida muhim rol o’ynaydi. 3-jadval. Yorug’lik ta’sirida o’simlik va hayvonlarda boradigan eng muhim jarayonlar  
 
40 
1
. 
Fotosintez 
O’simlik tushayotgan nurni taxminan 1-5% 
o’zlashtiradi. Fotosintez barcha tirik organizmlar 
uchun ozuqa zanjirida energiya 
manbaidir. 
Xlorofill to’planishi uchun ham yorug’lik zarur. 
2
. 
Transpiratsiya 
Quyosh nurining o’simlikka tushayotgan 
75%i o’simlikdan suvni bug’latishga sarf bo’ladi. 
Bunda suv bug’latish tezlashadi. Bu hol hozirgi 
davrda suv muammosini hal etishda muhim 
ahamiyatga ega. 
3
. 
Fotoperiodizm 
O’simlik 
va 
hayvonlarning 
hayotini 
uyg’unlashtirish uchun muhim (ayniqsa ko’payish 
davrida) ahamiyatga ega. 
4
. 
Harakatlanishi 
O’simliklarda kuzatiladigan fototropizm va 
fotonastiyalar o’simlikni yetarli yorug’lik bilan 
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Fototaksis 
bir hujayrali o’simliklar va hayvonlarda o’ziga 
xos yashash joyini tanlashda rol o’ynaydi. 
5
. 
Hayvonlarning 
ko’rishi 
Eng muhim organizmdagi funktsiyalardan 
biri hisoblanadi. 
6
. 
Boshqa jarayonlar 
Odamlarda D vitaminni sintezlanishi, terini 
qorayishi 
kabi 
himoya 
moslanishlari. 
Tik 
tushayotgan 
nurdan 
qochish 
kabi 
xulqiy 
harakatlar. 
 
Odam 0,40 – 0,75 mkm to’lqin uzunligidagi nurlarni ko’radi. Qisqa to’lqin 
uzunlikdagi nurlar ultrabinafsha, uzun to’lqin uzunlikdagilar esa infraqizil nurlar 
deb ataladi. 
Yorug’lik birinchi navbatda yashil o’simliklar uchun zarur. Yorug’lik ta’sirida 
yashil o’simliklarda eng muhim fizologik jarayon, ya’ni fotosintez amalga oshadi. 
Bundan tashqari, yorug’lik hujayradagi biokimyoviy va fiziologik jarayonlarga, 
40 1 . Fotosintez O’simlik tushayotgan nurni taxminan 1-5% o’zlashtiradi. Fotosintez barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida energiya manbaidir. Xlorofill to’planishi uchun ham yorug’lik zarur. 2 . Transpiratsiya Quyosh nurining o’simlikka tushayotgan 75%i o’simlikdan suvni bug’latishga sarf bo’ladi. Bunda suv bug’latish tezlashadi. Bu hol hozirgi davrda suv muammosini hal etishda muhim ahamiyatga ega. 3 . Fotoperiodizm O’simlik va hayvonlarning hayotini uyg’unlashtirish uchun muhim (ayniqsa ko’payish davrida) ahamiyatga ega. 4 . Harakatlanishi O’simliklarda kuzatiladigan fototropizm va fotonastiyalar o’simlikni yetarli yorug’lik bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Fototaksis bir hujayrali o’simliklar va hayvonlarda o’ziga xos yashash joyini tanlashda rol o’ynaydi. 5 . Hayvonlarning ko’rishi Eng muhim organizmdagi funktsiyalardan biri hisoblanadi. 6 . Boshqa jarayonlar Odamlarda D vitaminni sintezlanishi, terini qorayishi kabi himoya moslanishlari. Tik tushayotgan nurdan qochish kabi xulqiy harakatlar. Odam 0,40 – 0,75 mkm to’lqin uzunligidagi nurlarni ko’radi. Qisqa to’lqin uzunlikdagi nurlar ultrabinafsha, uzun to’lqin uzunlikdagilar esa infraqizil nurlar deb ataladi. Yorug’lik birinchi navbatda yashil o’simliklar uchun zarur. Yorug’lik ta’sirida yashil o’simliklarda eng muhim fizologik jarayon, ya’ni fotosintez amalga oshadi. Bundan tashqari, yorug’lik hujayradagi biokimyoviy va fiziologik jarayonlarga,  
 
41 
jumladan fermentlarning faolligiga oqsil va nuklein kislotalarning sintezlanishiga 
ta’sir etadi. Barg og’izchalarining harakati, gazlar almashinuvi hamda 
transpiratsiya va boshqalarga ham ta’sir etadi. 
 O’SIMLIKLARNING YORUG’LIK OMILIGA MOSLASHISHI 
 
O’simliklarni yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra uch guruhga ajratish 
mumkin: 
1. Yorug’sevar (geliofit) o’simliklar. Ular yorug’lik yetarli bo’lgandagina 
normal o’sishi va rivojlanishi mumkin. Bunday o’simliklarga dasht, cho’l 
zonalaridagi o’simliklar, o’tloqzorlardagi qo’ng’irboshdoshlar va boshqa ba’zi 
turlar, o’rmon o’simliklar jamoasining birinchi qatlamini tashkil etuvchi baland 
bo’yli daraxtlar, O’rta Osiyo sharoitidagi qisqa vegetatsiya qiluvchi ko’p yillik o’t 
o’simliklarining efemeroid tipidagi hayot shakllari va boshqalar kiradi. 
2. Soyasevar (stsiofitlar) o’simliklar. Ular kuchsiz yorug’lik tushayotgan 
joylarda o’suvchi o’simliklardir. Bularga o’simliklar qoplamining pastki 
qatlamlarida o’suvchi turlar, moxlar, plaunlar, paporotniklar, yong’oqzolar ostida 
o’suvchi yovvoyi xina, tog’gunafsha kabilarni ko’rsatish mumkin. Yorug’sevar va 
soyasevar o’simliklar morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan bir-
birlaridan farqlanadi. 
3. Soyaga chidamli yoki fakultativ geliofit o’simliklar. Ularning ko’pchiligi 
yorug’sevar hisoblansa-da, yorug’lik uncha yetarli bo’lmaganda ham, ortiqcha 
yorug’likda ham normal o’sib rivojlanadigan turlardir. Ularga qo’ng’irbosh, 
qulupnay, arg’uvon va boshqalarni kiritish mumkin. 
 
 HAYVONLARNING YORUG’LIK OMILIGA MOSLASHISHI 
 
Yorug’lik hayvonlar hayotida muhim rol o’ynaydi. Chunonchi: a) yorug’lik 
ko’pchilik hayvonlar uchun fazoda mo’ljal olishda yordam beradi. Masalan, 
asalarilar asalshira ko’p bo’lgan joyni bildirish uchun iniga qaytgach, uzoq muddat 
41 jumladan fermentlarning faolligiga oqsil va nuklein kislotalarning sintezlanishiga ta’sir etadi. Barg og’izchalarining harakati, gazlar almashinuvi hamda transpiratsiya va boshqalarga ham ta’sir etadi. O’SIMLIKLARNING YORUG’LIK OMILIGA MOSLASHISHI O’simliklarni yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra uch guruhga ajratish mumkin: 1. Yorug’sevar (geliofit) o’simliklar. Ular yorug’lik yetarli bo’lgandagina normal o’sishi va rivojlanishi mumkin. Bunday o’simliklarga dasht, cho’l zonalaridagi o’simliklar, o’tloqzorlardagi qo’ng’irboshdoshlar va boshqa ba’zi turlar, o’rmon o’simliklar jamoasining birinchi qatlamini tashkil etuvchi baland bo’yli daraxtlar, O’rta Osiyo sharoitidagi qisqa vegetatsiya qiluvchi ko’p yillik o’t o’simliklarining efemeroid tipidagi hayot shakllari va boshqalar kiradi. 2. Soyasevar (stsiofitlar) o’simliklar. Ular kuchsiz yorug’lik tushayotgan joylarda o’suvchi o’simliklardir. Bularga o’simliklar qoplamining pastki qatlamlarida o’suvchi turlar, moxlar, plaunlar, paporotniklar, yong’oqzolar ostida o’suvchi yovvoyi xina, tog’gunafsha kabilarni ko’rsatish mumkin. Yorug’sevar va soyasevar o’simliklar morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan bir- birlaridan farqlanadi. 3. Soyaga chidamli yoki fakultativ geliofit o’simliklar. Ularning ko’pchiligi yorug’sevar hisoblansa-da, yorug’lik uncha yetarli bo’lmaganda ham, ortiqcha yorug’likda ham normal o’sib rivojlanadigan turlardir. Ularga qo’ng’irbosh, qulupnay, arg’uvon va boshqalarni kiritish mumkin. HAYVONLARNING YORUG’LIK OMILIGA MOSLASHISHI Yorug’lik hayvonlar hayotida muhim rol o’ynaydi. Chunonchi: a) yorug’lik ko’pchilik hayvonlar uchun fazoda mo’ljal olishda yordam beradi. Masalan, asalarilar asalshira ko’p bo’lgan joyni bildirish uchun iniga qaytgach, uzoq muddat  
 
42 
davomida gir aylanib Quyosh bilan ozuqa joylashishiga nisbatan ma’lum burchak 
hosil qilgan holda to’htaydi. 
Qushlar esa uzoq joylarga uchib ketayotganida Quyoshga qarab mo’ljal oladi; 
b) dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar, quruqlikda yashaydigan 
baxzi qo’ng’izlar o’z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega. Bu hodisa 
biolyuminestsentsiya deb ataladi. Bunday xususiyat sodda hayvonlardan tortib 
baliqlargacha xosdir. Bakteriyalar, zamburug’lar va ayrim tuban o’simliklar ham 
shunday xususiyatga egadir. Biolyuminestsentsiya hayvonlar hayotida signal 
vazifasini o’taydi. Signal tufayli ular turli hayot jarayonlari (jinsiy marosim, 
dushmandan himoyalanish, dushmanni chalg’itish, o’ljaga tashlanish kabilar)ni 
bajaradi; v) yorug’lik organizmlarning rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. 
Masalan, o’rmon suvsariga qish mavsumida qo’shimcha yorug’lik ta’sir etilgan 
uning homiladorligi tezlashib, muddatidan oldinroq bolalagan. 
Harakatda bo’ladigan hayvonlar o’ziga joy tanlashda yoritilish darajasini ham 
hisobga oladi. Kecha-kunduz davomidagi faollik uchun ma’lum darajada yorug’lik 
talab etiladi. Hayvonlar kunduzgi, tungi va g’ira-shirada faol hayot kechiruvchi 
turlarga ham ajratiladi. 
Shunday qilib, hayvonlar ham yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra bir 
necha guruhga chunonchi, yorug’sevar, soyasevar hayvonlarga va yorug’likning 
o’zgarishiga keng yoki tor (qisqa) doirada moslashgan guruhlarga bo’linadi. 
 
TIRIK ORGANIZMLARNING HARORAT OMILIGA  
MUNOSABATI 
 
Ko’pchilik tirik organizmlar hayoti 0o bilan 50oS o’rtasida o’tadi. Temperatura 
0o dan past yoki 50oS dan yuqori bo’lganda barcha hayot jarayonlari mutlaqo 
to’xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Demak, tirik organizmlar 
hayotiga harorat optimum, minimum va maksimum darajada ta’sir etadi. 
Ayrim suvo’tlar va umurtqasiz hayvonlarning hayoti 0oS dan past bo’lgan 
temperatura ta’sirida normal o’tadi. Ba’zi bakteriyalar va zamburug’larning 
42 davomida gir aylanib Quyosh bilan ozuqa joylashishiga nisbatan ma’lum burchak hosil qilgan holda to’htaydi. Qushlar esa uzoq joylarga uchib ketayotganida Quyoshga qarab mo’ljal oladi; b) dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar, quruqlikda yashaydigan baxzi qo’ng’izlar o’z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega. Bu hodisa biolyuminestsentsiya deb ataladi. Bunday xususiyat sodda hayvonlardan tortib baliqlargacha xosdir. Bakteriyalar, zamburug’lar va ayrim tuban o’simliklar ham shunday xususiyatga egadir. Biolyuminestsentsiya hayvonlar hayotida signal vazifasini o’taydi. Signal tufayli ular turli hayot jarayonlari (jinsiy marosim, dushmandan himoyalanish, dushmanni chalg’itish, o’ljaga tashlanish kabilar)ni bajaradi; v) yorug’lik organizmlarning rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan, o’rmon suvsariga qish mavsumida qo’shimcha yorug’lik ta’sir etilgan uning homiladorligi tezlashib, muddatidan oldinroq bolalagan. Harakatda bo’ladigan hayvonlar o’ziga joy tanlashda yoritilish darajasini ham hisobga oladi. Kecha-kunduz davomidagi faollik uchun ma’lum darajada yorug’lik talab etiladi. Hayvonlar kunduzgi, tungi va g’ira-shirada faol hayot kechiruvchi turlarga ham ajratiladi. Shunday qilib, hayvonlar ham yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra bir necha guruhga chunonchi, yorug’sevar, soyasevar hayvonlarga va yorug’likning o’zgarishiga keng yoki tor (qisqa) doirada moslashgan guruhlarga bo’linadi. TIRIK ORGANIZMLARNING HARORAT OMILIGA MUNOSABATI Ko’pchilik tirik organizmlar hayoti 0o bilan 50oS o’rtasida o’tadi. Temperatura 0o dan past yoki 50oS dan yuqori bo’lganda barcha hayot jarayonlari mutlaqo to’xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Demak, tirik organizmlar hayotiga harorat optimum, minimum va maksimum darajada ta’sir etadi. Ayrim suvo’tlar va umurtqasiz hayvonlarning hayoti 0oS dan past bo’lgan temperatura ta’sirida normal o’tadi. Ba’zi bakteriyalar va zamburug’larning  
 
43 
sporalari hamda ba’zi umurtqasiz hayvonlar (kolovratka, tixoxodka va 
ne’matodlar, hasharotlar) tanasi suvsizlantirilgach, ularga – 190o, - 273oS li past 
temperatura ta’sir ettirilganda ham hayotchanligi saqlanib qolgan. YOki ko’k-
yashil, diatom va yashil suvo’tlar ayrim vakillarining 73o, - 93oS li qaynar 
buloqlarda normal o’sishi aniqlangan. SHimoliy qutbda suvning temperaturasi 0oS 
ga teng bo’lganda ham ko’pgina suv hayvonlari normal yashab suvo’tlar bilan 
ovqatlanadi. Shimol bug’usi, oq ayiq, tyulen va pingvinlar hayoti ham past 
haroratda normal kechadi. 
 
 O’SIMLIKLARNING HARORAT OMILIGA QARAB EKOLOGIK 
GURUHLARGA AJRALISHI 
 
Barcha o’simliklarni haroratga bo’lgan munosabatiga ko’ra ikkita ekologik 
guruhga ajratish mumkin: yuqori harorat ta’sirida yaxshi o’sib rivojlanadigan 
termofil o’simliklar va past harorat ta’sirida yashovchi psixrofil o’simliklar. Har 
ikki guruhga mansub o’simlik turlari o’ziga xos moslanish xususiyatlariga ega. 
Termofil o’simliklar hujayrasi issiqlikka chidamliligi, organlar yuzasining 
kichrayishi, tuklarning yaxshi rivojlanganligi, efir moylariga ega bo’lishi, o’zidan 
ortiqcha tuzlarni ajratib chiqarishi, uzoq muddat davomida tinim davrini o’tkazishi 
va boshqa xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Psixrofil o’simliklar sovuq sharoitni har 
xil holatlarda (ya’ni tinim yoki vegetatsiya davrida) anotomo-morfologik 
moslanish orqali o’tkazadi. Bunday moslnishlarga poyasining yer bag’irlab o’sishi, 
novdaning yotiq yo’nalishi, to’planish bo’g’imi va ildiz bo’ynining yer ostida 
joylanishi, hazonrezgilik, po’kak qavatning yaxshi rivojlanishi, oq tanaga ega 
bo’lish kabilarni ko’rsatish mumkin. 
 
 HAYVONLARNING HARORAT OMILIGA MOSLASHISHI 
 
Hayvonlarning haroratga moslashish yo’llari asosan uch xildir, ya’ni 
kimyoviy, fizik termoregulyatsiya va xulq-atvor moslanishlaridir. Tashqi muhit 
43 sporalari hamda ba’zi umurtqasiz hayvonlar (kolovratka, tixoxodka va ne’matodlar, hasharotlar) tanasi suvsizlantirilgach, ularga – 190o, - 273oS li past temperatura ta’sir ettirilganda ham hayotchanligi saqlanib qolgan. YOki ko’k- yashil, diatom va yashil suvo’tlar ayrim vakillarining 73o, - 93oS li qaynar buloqlarda normal o’sishi aniqlangan. SHimoliy qutbda suvning temperaturasi 0oS ga teng bo’lganda ham ko’pgina suv hayvonlari normal yashab suvo’tlar bilan ovqatlanadi. Shimol bug’usi, oq ayiq, tyulen va pingvinlar hayoti ham past haroratda normal kechadi. O’SIMLIKLARNING HARORAT OMILIGA QARAB EKOLOGIK GURUHLARGA AJRALISHI Barcha o’simliklarni haroratga bo’lgan munosabatiga ko’ra ikkita ekologik guruhga ajratish mumkin: yuqori harorat ta’sirida yaxshi o’sib rivojlanadigan termofil o’simliklar va past harorat ta’sirida yashovchi psixrofil o’simliklar. Har ikki guruhga mansub o’simlik turlari o’ziga xos moslanish xususiyatlariga ega. Termofil o’simliklar hujayrasi issiqlikka chidamliligi, organlar yuzasining kichrayishi, tuklarning yaxshi rivojlanganligi, efir moylariga ega bo’lishi, o’zidan ortiqcha tuzlarni ajratib chiqarishi, uzoq muddat davomida tinim davrini o’tkazishi va boshqa xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Psixrofil o’simliklar sovuq sharoitni har xil holatlarda (ya’ni tinim yoki vegetatsiya davrida) anotomo-morfologik moslanish orqali o’tkazadi. Bunday moslnishlarga poyasining yer bag’irlab o’sishi, novdaning yotiq yo’nalishi, to’planish bo’g’imi va ildiz bo’ynining yer ostida joylanishi, hazonrezgilik, po’kak qavatning yaxshi rivojlanishi, oq tanaga ega bo’lish kabilarni ko’rsatish mumkin. HAYVONLARNING HARORAT OMILIGA MOSLASHISHI Hayvonlarning haroratga moslashish yo’llari asosan uch xildir, ya’ni kimyoviy, fizik termoregulyatsiya va xulq-atvor moslanishlaridir. Tashqi muhit  
 
44 
haroratining pasayishiga javoban faol ravishda tanadan issiq ajralishi kimyoviy 
termoregulyatsiya deyiladi. Bunday moslashishlarning ko’rinishlari ba’zi bir 
baliqlarda, hasharotlarda (arilar, kapalaklar) uchratiladi. Tanadan issiq ajratishning 
o’zgarishi, ya’ni ortiqcha bo’lsa tashqariga chiqarib yuborish yoki uni ushlab 
qolish fizik termoregulyatsiya deb qaraladi. Bunday yo’l bilan harorat omiliga 
moslashgan hayvonlarda quyidagi anatomo-morfologik moslashishlar kuzatiladi: 
tananing junlar bilan qoplanishi, pat yoki parlarga ega bo’lishi, yog’ zahirasining 
joylanishi, teri yoki nafas yo’li orqali suv bug’latishni boshqarish va hokazo. 
Ko’pchilik hayvonlar uchun tana haroratini boshqarishda ularning instinktdan kelib 
chiqadigan harakatlari katta ahamiyatga ega. Bular gavdaning holatini o’zgartirish, 
boshpana topish, murakkab yer ostki uyalar (inlar) qurish, uzoq va yaqin 
masofalarga ko’chib yurishlar (migratsiyalar) kiradi. Tana haroratini idora etishda 
hayvonlarning guruhli hatti-harakatlari ham muhim ahamiyatga ega. 
  
NAMLIK OMILINING TIRIK ORGANIZMLAR  
HAYOTIDAGI AHAMIYATI 
 
Quruqlikda yashovchi organizmlarning suvga bo’lgan talabi tuproq va 
atmosfera namligi hisobiga qondiriladi. Tuproq va atmosferadagi namlikning 
manbai atmosfera yog’inlari hisoblanadi. Yer sharida atmosfera yog’inlarining 
yillik miqdori bir necha 10 millimetrdan 3000 millimetrni tashkil etadi. 
Organizmlarning suv bilan ta’minlanganligini baholash uchun faqat yillik 
atmosfera yog’inlarining miqdorini bilish bilan kifoyanilmaydi, chunki ushbu 
miqdor cho’l iqlimini yoki juda nam iqlimni ifodalashi mumkin. Yer sharidagi turli 
joylarda atmosfera yog’inlari bilan bug’lanish nisbati katta ahamiyatga ega. Yillik 
bug’lanish yillik yog’ingarchilik miqdori yig’indisidan kam bo’lgan joylar arid 
(qurg’oqchil) oblastlar deb ataladi. Bu erda yashovchi o’simlik va hayvonlar uchun 
namlik 
etarli 
bo’lmaydi. 
Aksincha, 
yog’ingarchilikning 
yillik 
miqdori 
bug’lanishning yillik miqdoridan ortiq bo’lgan joylar gumid (sernam) oblastlar 
deyiladi. 
44 haroratining pasayishiga javoban faol ravishda tanadan issiq ajralishi kimyoviy termoregulyatsiya deyiladi. Bunday moslashishlarning ko’rinishlari ba’zi bir baliqlarda, hasharotlarda (arilar, kapalaklar) uchratiladi. Tanadan issiq ajratishning o’zgarishi, ya’ni ortiqcha bo’lsa tashqariga chiqarib yuborish yoki uni ushlab qolish fizik termoregulyatsiya deb qaraladi. Bunday yo’l bilan harorat omiliga moslashgan hayvonlarda quyidagi anatomo-morfologik moslashishlar kuzatiladi: tananing junlar bilan qoplanishi, pat yoki parlarga ega bo’lishi, yog’ zahirasining joylanishi, teri yoki nafas yo’li orqali suv bug’latishni boshqarish va hokazo. Ko’pchilik hayvonlar uchun tana haroratini boshqarishda ularning instinktdan kelib chiqadigan harakatlari katta ahamiyatga ega. Bular gavdaning holatini o’zgartirish, boshpana topish, murakkab yer ostki uyalar (inlar) qurish, uzoq va yaqin masofalarga ko’chib yurishlar (migratsiyalar) kiradi. Tana haroratini idora etishda hayvonlarning guruhli hatti-harakatlari ham muhim ahamiyatga ega. NAMLIK OMILINING TIRIK ORGANIZMLAR HAYOTIDAGI AHAMIYATI Quruqlikda yashovchi organizmlarning suvga bo’lgan talabi tuproq va atmosfera namligi hisobiga qondiriladi. Tuproq va atmosferadagi namlikning manbai atmosfera yog’inlari hisoblanadi. Yer sharida atmosfera yog’inlarining yillik miqdori bir necha 10 millimetrdan 3000 millimetrni tashkil etadi. Organizmlarning suv bilan ta’minlanganligini baholash uchun faqat yillik atmosfera yog’inlarining miqdorini bilish bilan kifoyanilmaydi, chunki ushbu miqdor cho’l iqlimini yoki juda nam iqlimni ifodalashi mumkin. Yer sharidagi turli joylarda atmosfera yog’inlari bilan bug’lanish nisbati katta ahamiyatga ega. Yillik bug’lanish yillik yog’ingarchilik miqdori yig’indisidan kam bo’lgan joylar arid (qurg’oqchil) oblastlar deb ataladi. Bu erda yashovchi o’simlik va hayvonlar uchun namlik etarli bo’lmaydi. Aksincha, yog’ingarchilikning yillik miqdori bug’lanishning yillik miqdoridan ortiq bo’lgan joylar gumid (sernam) oblastlar deyiladi.  
 
45 
Klimodiagrammalar ma’lum joydagi atmosfera yog’inlari bilan haroratning 
o’zgarishi nisbatini ifodalovchi egri chiziqlardir. Agarda harorat egri chizig’i 
atmosfera yog’inlari egri chizig’idan yuqorida bo’lsa qurg’oqchil, aksincha holat 
kuzatilsa nam yoki ortiqcha nam sharoit hisoblanadi. 
Organizmlarning 
suv 
bilan 
ta’minlanishini 
tavsiflash 
uchun 
iqlim 
sharoitlaridan tashqari muayyan biotopning namlik sharoitini ham bilish kerak. 
Odatda. Ortiqcha namlik, namlik, kuchsiz namlik, quruq va boshqa yashash 
sharoitlari degan tushunchalar ishlatiladi. 
 
O’SIMLIKLARNI NAMLIK SHAROITLARIGA  
MOSLASHISHLARI 
 
Organizmlarning suvga bo’lgan talabi, har xil namlik sharoitlarda yashashi 
hamda moslashishlariga ko’ra to’rt asosiy guruhga ajratiladi: 1. Suvda yashovchi 
(o’simliklar-gidrofitlar, hayvonlar-gidrofillar). 2. Ortiqcha namlikda yashovchilar 
(gidrofitlar, gigrofitlar). 3. O’rtacha namlikda yashovchi (mezofitlar, mezofillar). 
4. Qurg’oqchil sharoitda yashovchilar (kserofitlar, kserofillar). 
Barcha o’simliklar suv bilan ta’minlanishi yoki namlik sharoitiga 
moslanishiga ko’ra 5 ta ekologik guruhga ajratiladi: gidatofitlar, gidrofitlar, 
gigrofitlar, mezofitlar, kserofitlar. 
Gidatofitlar – hayoti doimo suvda o’tuvchi bu guruhga asosan suv o’tlar 
kiradi. 
Gidrofitlar – tanasining bir qismi suvdan tashqarida, qolgan qismi suv 
qatlamida joylashgan o’simliklardir. Suv nilufarlari, g’ichchak, nayzabarg, o’qbarg 
va boshqalar shular jumlasidandir. 
Gigrofitlar – tuproqda ortiqcha miqdorda namlik yoki suv bo’lgan sharoitda 
yashovchi o’simliklardir. Ular daryo va ko’l bo’ylari, botqoqliklarda, sernam 
o’rmonlar va boshqa joylarda o’sadigan o’simliklardir. 
Mezofitlar – o’rtacha namlik sharoitida yashovchi o’simliklar bo’lib, ularga 
ko’pchilik madaniy va yovvoyi holdagi o’simliklar kiradi. 
45 Klimodiagrammalar ma’lum joydagi atmosfera yog’inlari bilan haroratning o’zgarishi nisbatini ifodalovchi egri chiziqlardir. Agarda harorat egri chizig’i atmosfera yog’inlari egri chizig’idan yuqorida bo’lsa qurg’oqchil, aksincha holat kuzatilsa nam yoki ortiqcha nam sharoit hisoblanadi. Organizmlarning suv bilan ta’minlanishini tavsiflash uchun iqlim sharoitlaridan tashqari muayyan biotopning namlik sharoitini ham bilish kerak. Odatda. Ortiqcha namlik, namlik, kuchsiz namlik, quruq va boshqa yashash sharoitlari degan tushunchalar ishlatiladi. O’SIMLIKLARNI NAMLIK SHAROITLARIGA MOSLASHISHLARI Organizmlarning suvga bo’lgan talabi, har xil namlik sharoitlarda yashashi hamda moslashishlariga ko’ra to’rt asosiy guruhga ajratiladi: 1. Suvda yashovchi (o’simliklar-gidrofitlar, hayvonlar-gidrofillar). 2. Ortiqcha namlikda yashovchilar (gidrofitlar, gigrofitlar). 3. O’rtacha namlikda yashovchi (mezofitlar, mezofillar). 4. Qurg’oqchil sharoitda yashovchilar (kserofitlar, kserofillar). Barcha o’simliklar suv bilan ta’minlanishi yoki namlik sharoitiga moslanishiga ko’ra 5 ta ekologik guruhga ajratiladi: gidatofitlar, gidrofitlar, gigrofitlar, mezofitlar, kserofitlar. Gidatofitlar – hayoti doimo suvda o’tuvchi bu guruhga asosan suv o’tlar kiradi. Gidrofitlar – tanasining bir qismi suvdan tashqarida, qolgan qismi suv qatlamida joylashgan o’simliklardir. Suv nilufarlari, g’ichchak, nayzabarg, o’qbarg va boshqalar shular jumlasidandir. Gigrofitlar – tuproqda ortiqcha miqdorda namlik yoki suv bo’lgan sharoitda yashovchi o’simliklardir. Ular daryo va ko’l bo’ylari, botqoqliklarda, sernam o’rmonlar va boshqa joylarda o’sadigan o’simliklardir. Mezofitlar – o’rtacha namlik sharoitida yashovchi o’simliklar bo’lib, ularga ko’pchilik madaniy va yovvoyi holdagi o’simliklar kiradi.  
 
46 
Kserofitlar – qurg’oqchil sharoitda yashashga moslashgan o’simliklardir. 
Dasht, cho’l va chala cho’l zonalarida keng tarqalgan bu o’simliklar o’z navbatida 
2 guruhga ajratiladi: sklerofitlar va sukkulentlar. Sklerofitlar O’rta Osiyo 
cho’llarida uchrasa, sukkulentlar – tanasida suv saqlovchi kaktuslar hisoblanadi. 
 
 HAYVONLARNI NAMLIK OMILIGA MOSLASHISHI 
 
Hayvonlar hayotida ham namlik yoki suv muhim rol o’ynaydi. Umuman 
hayvonlar suvga bo’lgan talabini uch xil yo’l bilan qondiradi: 1. Bevosita suv 
ichish orqali. 2. O’simliklar bilan ovqatlanish orqali. 3. Metabolizm hodisasi, ya’ni 
tanasidagi moylar, oqsillar va karbon suvlarining parchalanishi orqali. 
Suvni bug’lantirish esa asosan nafas olish, terlash va siydik yo’li orqali 
bajariladi. Issiq kunlari ayrim sutemizuvchilar suvni haddan tashqari ko’p 
sarflashlari mumkin. Masalan, kishilar yoz oylarida bir kunda 10 litrgacha suvni 
terlash orqali sarflashi mumkin. 
Moslanishlar ham odatda uch xil bo’ladi: yurish-turish harakati orqali, 
morfologik va fiziologik moslanish. 
Yurish-turish orqali moslanishda hayvonlar albatta suvni izlab topish, 
yashaydigan joyni tanlash, in qazib, unda yashash orqali moslashadilar. 
Morfologik moslanish tanasining ustida chig’anoqlar, sovutlar, qalqon va 
tangachalar hamda kutikulalar hosil qilish orqali amalga oshiriladi. Masalan, 
shiliqqurt, toshbaqa, kaltakesak, qo’ng’izlar ana shunday moslashadi. 
Fiziologik moslanish esa metabolitik suv hosil qilish orqali amalga oshadi. 
Masalan, odamlar tanasidan vazniga nisbatan 10% gacha suv yo’qotishi mumkin. 
Undan ortiq suv yo’qotilsa organizm halok bo’ladi. Bu ko’rsatkichlar turli 
hayvonlarda turlicha, masalan, tuyalar – 27%, qo’ylarda – 23%, itlarda – 17%, agar 
bundan oshsa halokat yuz beradi. 
Ayrim suvda yashovchi (gidrobiont) hayvonlar suvni yutishi yoki filtratsiya 
qilish orqali yashashga moslashgan. Natijada suv havzalarida biologik tozalanish 
sodir bo’ladi. Masalan, lixet, mshanka, astsidiy, plankton, qisqichbaqasimonlar, 
46 Kserofitlar – qurg’oqchil sharoitda yashashga moslashgan o’simliklardir. Dasht, cho’l va chala cho’l zonalarida keng tarqalgan bu o’simliklar o’z navbatida 2 guruhga ajratiladi: sklerofitlar va sukkulentlar. Sklerofitlar O’rta Osiyo cho’llarida uchrasa, sukkulentlar – tanasida suv saqlovchi kaktuslar hisoblanadi. HAYVONLARNI NAMLIK OMILIGA MOSLASHISHI Hayvonlar hayotida ham namlik yoki suv muhim rol o’ynaydi. Umuman hayvonlar suvga bo’lgan talabini uch xil yo’l bilan qondiradi: 1. Bevosita suv ichish orqali. 2. O’simliklar bilan ovqatlanish orqali. 3. Metabolizm hodisasi, ya’ni tanasidagi moylar, oqsillar va karbon suvlarining parchalanishi orqali. Suvni bug’lantirish esa asosan nafas olish, terlash va siydik yo’li orqali bajariladi. Issiq kunlari ayrim sutemizuvchilar suvni haddan tashqari ko’p sarflashlari mumkin. Masalan, kishilar yoz oylarida bir kunda 10 litrgacha suvni terlash orqali sarflashi mumkin. Moslanishlar ham odatda uch xil bo’ladi: yurish-turish harakati orqali, morfologik va fiziologik moslanish. Yurish-turish orqali moslanishda hayvonlar albatta suvni izlab topish, yashaydigan joyni tanlash, in qazib, unda yashash orqali moslashadilar. Morfologik moslanish tanasining ustida chig’anoqlar, sovutlar, qalqon va tangachalar hamda kutikulalar hosil qilish orqali amalga oshiriladi. Masalan, shiliqqurt, toshbaqa, kaltakesak, qo’ng’izlar ana shunday moslashadi. Fiziologik moslanish esa metabolitik suv hosil qilish orqali amalga oshadi. Masalan, odamlar tanasidan vazniga nisbatan 10% gacha suv yo’qotishi mumkin. Undan ortiq suv yo’qotilsa organizm halok bo’ladi. Bu ko’rsatkichlar turli hayvonlarda turlicha, masalan, tuyalar – 27%, qo’ylarda – 23%, itlarda – 17%, agar bundan oshsa halokat yuz beradi. Ayrim suvda yashovchi (gidrobiont) hayvonlar suvni yutishi yoki filtratsiya qilish orqali yashashga moslashgan. Natijada suv havzalarida biologik tozalanish sodir bo’ladi. Masalan, lixet, mshanka, astsidiy, plankton, qisqichbaqasimonlar,  
 
47 
midiyalar bir sutkada 150-280 m3 suvni tindiradi va tozalaydi. Qurg’oqchil 
sharoitda yashovchi suvo’tlari, lishayniklar va moxlar poykilokserofitlar deb atalib, 
ular qurg’oqchil davrlarda qurib qolib, anabioz holatga o’tadilar va yog’ingarchilik 
bo’lgan vaqtda yana hayotini tiklab davom ettiraveradilar. 
 
BIOSFERA. 
 
Quyosh sistemasida Yerning boshqa sayyoralardan farqi nimada? Asosiy farq 
bu Yerda tirik organizmining mavjudligidadir.Yerning bir qismini - biosfera 
tashkil qiladi.Biosfera bu- yerning suv va atmosfera qobig’ining bir qismini tashkil 
qiladi. Biosfera nimalardan tashkil topgan? Birinchi shakl ko'rsatadiki, Biosfera 
turli xil organizmlardan, bir biridan farqlanuvchi muhitlardan iborat. Cho'l 
zonasida yomg'ir miqdori kam bo'ladi. Kaktus o'simligi, Amerika bo'risi (koyot), 
kaltakesaklarcho'l zonasiga xos o’simlik va hayvonlardir. Tropic zonalar esa ko’p 
miqdorda yog’ingarchilik bo’ladigan issiq zonalar hisoblanadi. To'tiqush, maymun 
va minglab boshqa organizmlar tropik o'rmonlarda yashaydi. 
Marjon qoyalar okean suvining issiq va sayoz joylarida hosil bo'ladi. Qor va 
muz bilan qoplangan Arktika zonasi shimolda joylashgan Qutb ayig'l, tyulen, 
morjlar Arktikada yashaydi. Biosfera okean , tropik cho'l va qutblardan iborat 
bo'lgan ko'plab zonalarni o'z ichiga oladi. 
 
Suvning aylanishi 
 
Agarda siz suv tomchisini quyosh tushib turgan tomonda oyna ustiga 
qo’ysangiz, suv parlanadi. Parlanish shunday ro’y beradiki, bunda suv bug’ga 
aylanadi va gaz shaklida atmosferaga chiqadi. Suv ko’llar, jilg’alar, hovuzlar va 
okeanlarning yuza qismidan parlanadi. SHuningdek, suv bug’i atmosferaga 
transpiratsiya jarayonida o’simlik barglaridan ham ko’tariladi. Hayvonlar suv 
bug’ini havoga yugurib kelganda yoki harakat qilganda ko’proq chiqaradi. Suv 
hayvonlarning chiqindilaridan ham atrofmuhitga qaytadi. 
47 midiyalar bir sutkada 150-280 m3 suvni tindiradi va tozalaydi. Qurg’oqchil sharoitda yashovchi suvo’tlari, lishayniklar va moxlar poykilokserofitlar deb atalib, ular qurg’oqchil davrlarda qurib qolib, anabioz holatga o’tadilar va yog’ingarchilik bo’lgan vaqtda yana hayotini tiklab davom ettiraveradilar. BIOSFERA. Quyosh sistemasida Yerning boshqa sayyoralardan farqi nimada? Asosiy farq bu Yerda tirik organizmining mavjudligidadir.Yerning bir qismini - biosfera tashkil qiladi.Biosfera bu- yerning suv va atmosfera qobig’ining bir qismini tashkil qiladi. Biosfera nimalardan tashkil topgan? Birinchi shakl ko'rsatadiki, Biosfera turli xil organizmlardan, bir biridan farqlanuvchi muhitlardan iborat. Cho'l zonasida yomg'ir miqdori kam bo'ladi. Kaktus o'simligi, Amerika bo'risi (koyot), kaltakesaklarcho'l zonasiga xos o’simlik va hayvonlardir. Tropic zonalar esa ko’p miqdorda yog’ingarchilik bo’ladigan issiq zonalar hisoblanadi. To'tiqush, maymun va minglab boshqa organizmlar tropik o'rmonlarda yashaydi. Marjon qoyalar okean suvining issiq va sayoz joylarida hosil bo'ladi. Qor va muz bilan qoplangan Arktika zonasi shimolda joylashgan Qutb ayig'l, tyulen, morjlar Arktikada yashaydi. Biosfera okean , tropik cho'l va qutblardan iborat bo'lgan ko'plab zonalarni o'z ichiga oladi. Suvning aylanishi Agarda siz suv tomchisini quyosh tushib turgan tomonda oyna ustiga qo’ysangiz, suv parlanadi. Parlanish shunday ro’y beradiki, bunda suv bug’ga aylanadi va gaz shaklida atmosferaga chiqadi. Suv ko’llar, jilg’alar, hovuzlar va okeanlarning yuza qismidan parlanadi. SHuningdek, suv bug’i atmosferaga transpiratsiya jarayonida o’simlik barglaridan ham ko’tariladi. Hayvonlar suv bug’ini havoga yugurib kelganda yoki harakat qilganda ko’proq chiqaradi. Suv hayvonlarning chiqindilaridan ham atrofmuhitga qaytadi.  
 
48 
Yeryuzidagi tirik organizmlar tarqalgan, ularning doimiy ta’siri ostida bo‘lgan 
va faoliyati mahsulotlari egallagan qobiq biosfera (yunoncha “bios” – hayot, 
“sfera” – shar) deb ataladi. Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi o‘lik moddalar 
(iqlim, atmosfera, tog‘ jinslari va boshqalar) hisoblanib, ularning hosil bo‘lishida 
tirik organizmlar qatnashmaydigan biosferadagi moddalar yig‘indisi kiradi. 
Biosferada oraliq moddalar ham ajratilib, ular o‘lik va tirik moddalarning 
birgalikdagi faoliyatidan hosil bo‘ladi. Tirik organizmlar oraliq moddalar hosil 
bo‘lishida yetakchio‘rinni egallaydi. Oraliq moddalar - Yerdagi tirik moddaning 
faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tuproq, yemirilgan tog‘ jinslari va barcha tabiiy 
suvlardir. Bulardan tashqari, biogen moddalar ham mavjud. Ular tirik 
organizmlarning hayoti davomida hosil bo‘ladi va o‘zgarishlarga uchraydi. Ularga 
nihoyatda katta potensial energiyaga ega bo‘lgan toshko‘mir, bitum, neft, ohaktosh 
va boshqalar kiradi (1-rasm).  
 
Biosfera ko’rinishi (1-rasm) 
 
 
 
Seksiya 2. TABIATDAGI AYLANMA HARAKATLAR 
 
48 Yeryuzidagi tirik organizmlar tarqalgan, ularning doimiy ta’siri ostida bo‘lgan va faoliyati mahsulotlari egallagan qobiq biosfera (yunoncha “bios” – hayot, “sfera” – shar) deb ataladi. Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi o‘lik moddalar (iqlim, atmosfera, tog‘ jinslari va boshqalar) hisoblanib, ularning hosil bo‘lishida tirik organizmlar qatnashmaydigan biosferadagi moddalar yig‘indisi kiradi. Biosferada oraliq moddalar ham ajratilib, ular o‘lik va tirik moddalarning birgalikdagi faoliyatidan hosil bo‘ladi. Tirik organizmlar oraliq moddalar hosil bo‘lishida yetakchio‘rinni egallaydi. Oraliq moddalar - Yerdagi tirik moddaning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tuproq, yemirilgan tog‘ jinslari va barcha tabiiy suvlardir. Bulardan tashqari, biogen moddalar ham mavjud. Ular tirik organizmlarning hayoti davomida hosil bo‘ladi va o‘zgarishlarga uchraydi. Ularga nihoyatda katta potensial energiyaga ega bo‘lgan toshko‘mir, bitum, neft, ohaktosh va boshqalar kiradi (1-rasm). Biosfera ko’rinishi (1-rasm) Seksiya 2. TABIATDAGI AYLANMA HARAKATLAR  
 
49 
Biosferada moddalar aylanishiBiosferada kichik va katta doiradagi moddalar 
aylanishixarakterlanadi. Kichik doiradagi moddalar aylanma harakati biologic 
doiradagi aylanish bo‘lib, bu organizmlar o‘rtasida, quruqlikda tuproq bilan 
organizm o‘rtasida, suvda esa organizm bilan suv o‘rtasida kechadi. Katta 
doiradagi moddalarning aylanishi quruqlikdan moddalarning daryo va havo 
oqimlari bilan okeanga kelib tushishidan iborat bo‘lib, dengiz yotqiziqlarining 
quruqlikka qayta chiqishi esa okean tubining ko‘tarilishi va uning natijasida 
quruqlik ayrim joylarining cho‘kishi bilan sodir bo‘ladi.  
Suvning aylanishi. Biosferada suv bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib, kichik 
va katta aylanish doiralarini hosil qiladi. Suvning bug‘lanib, kondensatsiyalanib 
yog‘ingarchilik vositasida yerga qaytib tushishi suvning kichik doirada aylanishini 
tashkil etadi. Bu aylanishning turi ko‘pincha okeanlar yuzasida sodir bo‘ladi.Suv 
bug‘lari havo yo‘nalishi bilan quruq mintaqaga borishi va qaytib okeanlarga borib 
tushishi suvning katta doirada aylanishini tashkil etadi. Suvning juda sekin 
aylanishishimoliy muz okeanlarida sodir bo‘ladi (2-3-rasmlar)7. 
 
Atmosferada suv bug’i (2-rasm) 
 
 
                                                 
1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005 ( 44- 49- betlar). 
 
49 Biosferada moddalar aylanishiBiosferada kichik va katta doiradagi moddalar aylanishixarakterlanadi. Kichik doiradagi moddalar aylanma harakati biologic doiradagi aylanish bo‘lib, bu organizmlar o‘rtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm o‘rtasida, suvda esa organizm bilan suv o‘rtasida kechadi. Katta doiradagi moddalarning aylanishi quruqlikdan moddalarning daryo va havo oqimlari bilan okeanga kelib tushishidan iborat bo‘lib, dengiz yotqiziqlarining quruqlikka qayta chiqishi esa okean tubining ko‘tarilishi va uning natijasida quruqlik ayrim joylarining cho‘kishi bilan sodir bo‘ladi. Suvning aylanishi. Biosferada suv bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib, kichik va katta aylanish doiralarini hosil qiladi. Suvning bug‘lanib, kondensatsiyalanib yog‘ingarchilik vositasida yerga qaytib tushishi suvning kichik doirada aylanishini tashkil etadi. Bu aylanishning turi ko‘pincha okeanlar yuzasida sodir bo‘ladi.Suv bug‘lari havo yo‘nalishi bilan quruq mintaqaga borishi va qaytib okeanlarga borib tushishi suvning katta doirada aylanishini tashkil etadi. Suvning juda sekin aylanishishimoliy muz okeanlarida sodir bo‘ladi (2-3-rasmlar)7. Atmosferada suv bug’i (2-rasm) 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005 ( 44- 49- betlar).  
 
50 
Uglerodning aylanishi. Uglerodning aylanishi eng tez sodir bo‘ladigan 
biogeokimyoviy jarayon hisoblanadi. Uglerod almashinuvi ko‘proq CO2 orqali 
bo‘ladi. 
Havoda 
karbonat 
angidrid 
gazi 
0,03% 
bo‘ladi. 
CO2 
o‘simlikkao‘zlashtirilib, fotosintez mahsuldorligini hosil qiladi. O‘simlik va 
hayvon qoldiqlaridagi organik moddalarningparchalanishi karbonat angidridning 
manbaidir. Masaan, organikmoddalarning parchalanishi natijasida hayvon 
siydigida ham karbonatangidrid ajralib chiqadi. Okean bilan atmosfera o‘rtasida 
shamol va havoning harakati tufayli karbonat angidridning almashinishi kuzatiladi. 
Dunyo bo‘yicha, jami quruqlikdagi o‘simliklar tomonidan bir yilda 600 mln. tonna 
CO2 o‘zlashtirilib, 400 mln. tonna O2 chiqariladi va bunda 450 mln. tonna organik 
moddalar hosil bo‘ladi. Yeryuzida barcha CO2ning bir marta to‘liq aylanishi 300 
yilda sodir bo‘ladi. 
Kislorodning aylanishi. Kislorodning aylanishi juda ham murakkab jarayon. 
Kislorod fotosintez jarayonlarida hosil bo‘ladi. Bunda karbonat angidrid va 
suvning quyosh nuri ta’sirida reaktsiyaga kirishib, organik modda, kislorod va suv 
bug‘i hosil bo‘ladi. Kislorodnito‘la bir marta aylanishiga 2000 yil kerak. 
Kislorodning asosiy manbai azon (O3) hisoblanadi. 
Azotning aylanishi. Atmosferaning 78 % ini azot tashkil etadi. Azot inert 
gazidan iborat bo‘lganligi sababli, uni birikma holda havoda uchratish qiyin. Tirik 
organizmlarda azot aminokislotalar va oqsilning muhim komponenti hisoblanadi. 
Havodagi erkin azot azotobakteriyalar vositasida o‘zlashtiriladi va birikma holda 
ajratib chiqariladi. Bakteriyalar faoliyati natijasida 1 ga maydonda 2-3 kg dan 5-6 
kg gacha azot birikma holga o‘tkaziladi. Erkin yashovchi azot o‘zlashtiruvchilar 
vositasida har gektar yerga bir yilda 10 kg azot o‘zlashtiriladi, dukkakli ekinlar 
vositasida esa 400 kg/ga o‘zlashtiriladi. 
 
 
 
Fosforning aylanishi. Fosfor - nuklein kislotalari, oqsil, ATF va boshqa 
hayotiy muhim organik moddalarning muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. 
50 Uglerodning aylanishi. Uglerodning aylanishi eng tez sodir bo‘ladigan biogeokimyoviy jarayon hisoblanadi. Uglerod almashinuvi ko‘proq CO2 orqali bo‘ladi. Havoda karbonat angidrid gazi 0,03% bo‘ladi. CO2 o‘simlikkao‘zlashtirilib, fotosintez mahsuldorligini hosil qiladi. O‘simlik va hayvon qoldiqlaridagi organik moddalarningparchalanishi karbonat angidridning manbaidir. Masaan, organikmoddalarning parchalanishi natijasida hayvon siydigida ham karbonatangidrid ajralib chiqadi. Okean bilan atmosfera o‘rtasida shamol va havoning harakati tufayli karbonat angidridning almashinishi kuzatiladi. Dunyo bo‘yicha, jami quruqlikdagi o‘simliklar tomonidan bir yilda 600 mln. tonna CO2 o‘zlashtirilib, 400 mln. tonna O2 chiqariladi va bunda 450 mln. tonna organik moddalar hosil bo‘ladi. Yeryuzida barcha CO2ning bir marta to‘liq aylanishi 300 yilda sodir bo‘ladi. Kislorodning aylanishi. Kislorodning aylanishi juda ham murakkab jarayon. Kislorod fotosintez jarayonlarida hosil bo‘ladi. Bunda karbonat angidrid va suvning quyosh nuri ta’sirida reaktsiyaga kirishib, organik modda, kislorod va suv bug‘i hosil bo‘ladi. Kislorodnito‘la bir marta aylanishiga 2000 yil kerak. Kislorodning asosiy manbai azon (O3) hisoblanadi. Azotning aylanishi. Atmosferaning 78 % ini azot tashkil etadi. Azot inert gazidan iborat bo‘lganligi sababli, uni birikma holda havoda uchratish qiyin. Tirik organizmlarda azot aminokislotalar va oqsilning muhim komponenti hisoblanadi. Havodagi erkin azot azotobakteriyalar vositasida o‘zlashtiriladi va birikma holda ajratib chiqariladi. Bakteriyalar faoliyati natijasida 1 ga maydonda 2-3 kg dan 5-6 kg gacha azot birikma holga o‘tkaziladi. Erkin yashovchi azot o‘zlashtiruvchilar vositasida har gektar yerga bir yilda 10 kg azot o‘zlashtiriladi, dukkakli ekinlar vositasida esa 400 kg/ga o‘zlashtiriladi. Fosforning aylanishi. Fosfor - nuklein kislotalari, oqsil, ATF va boshqa hayotiy muhim organik moddalarning muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanadi.  
 
51 
Fosforning aylanishi trofik zanjir, organik fosfat zanjiri vositasida hamda organik 
fosfatning ajralishiva tirik organizmlarning ulishi natijasida yerga tushishi yo‘li 
bilan amalga oshadi. Ularni mikroorganizmlar chiritib, yana qaytadan o‘simlikka 
o‘zlashtiriladigan holatga o‘tkazadi.8 
 
BIOSFERA HAQIDA VERNADSKIY TA’LIMOTI 
 
Rus olimi V.I.Vernadskiy birinchi bo’lib sayyoramizdagi barcha tirik 
organizmlarning olamshumul ahamiyatini ochib berdi. Olimning fikricha tirik 
organizmlar Yer yuzasini o’zgartirishda eng kuchli omil hisoblanib, tog’ jinslari, 
suv, atmosfera qismlari hayot ta’sirida o’zgarib turadi va u biosfera (yunoncha 
“bios” – hayot, “sfera” – shar) deb ataladi. Biosfera Yer sharidagi eng yirik 
ekotizim deb qaralib, u ayrim ekotizimlarning yig’indisidan tashkil topgan. Bular 
litosfera (quruqlik), gidrosfera (suv havzalari), atmosferaning quyi qatlamlaridan 
iborat. Hozirgi vaqtda tirik organizmlar tarqalgan chegara biosferaning 17 km. 
qalinligini, ya’ni litosferaning 5-6 km gacha, dunyo okeanlarining tubigacha (10-
11 km) va atmosferada 10 ka gacha balandlikni tashkil etadi. 
V.I.Vernadskiy sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar yig’indisini “tirik 
modda” deb atab, biosferaning eng muhim tarkibiy qismi ekanligini ta’kidlaydi. 
Tirik moddaning umumiy vazni kimyoviy tarkibi va energiyasi kabi xususiyatlar 
bilan tavsiflanadi. Biosferaning umumiy vazni 3.1024 g, shundan tirik moddaning 
vazni 1,8 – 2,5.1018 g. ga teng. Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi o’lik moddalar 
(iqlim, atmosfera, tog’ jinslari va boshqalar) hisoblanib, V.I.Vernadskiy ta’limoti 
bo’yicha ularning hosil bo’lishida tirik organizmlar qatnashmaydigan biosferadagi 
moddalar yig’indisi kiradi. Biosferada oraliq moddalar ham ajratilib, ular o’lik va 
tirik moddalarning birgalikdagi faoliyatidan hosil bo’ladi. Tirik organizmlar oraliq 
moddalar hosil bo’lishida yetakchi o’rinni egallaydi. Oraliq moddalar Yerdagi tirik 
moddaning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan tuproq, emirilgan jog’ jinslari va barcha 
                                                 
8 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005) P.44-53. 
 
51 Fosforning aylanishi trofik zanjir, organik fosfat zanjiri vositasida hamda organik fosfatning ajralishiva tirik organizmlarning ulishi natijasida yerga tushishi yo‘li bilan amalga oshadi. Ularni mikroorganizmlar chiritib, yana qaytadan o‘simlikka o‘zlashtiriladigan holatga o‘tkazadi.8 BIOSFERA HAQIDA VERNADSKIY TA’LIMOTI Rus olimi V.I.Vernadskiy birinchi bo’lib sayyoramizdagi barcha tirik organizmlarning olamshumul ahamiyatini ochib berdi. Olimning fikricha tirik organizmlar Yer yuzasini o’zgartirishda eng kuchli omil hisoblanib, tog’ jinslari, suv, atmosfera qismlari hayot ta’sirida o’zgarib turadi va u biosfera (yunoncha “bios” – hayot, “sfera” – shar) deb ataladi. Biosfera Yer sharidagi eng yirik ekotizim deb qaralib, u ayrim ekotizimlarning yig’indisidan tashkil topgan. Bular litosfera (quruqlik), gidrosfera (suv havzalari), atmosferaning quyi qatlamlaridan iborat. Hozirgi vaqtda tirik organizmlar tarqalgan chegara biosferaning 17 km. qalinligini, ya’ni litosferaning 5-6 km gacha, dunyo okeanlarining tubigacha (10- 11 km) va atmosferada 10 ka gacha balandlikni tashkil etadi. V.I.Vernadskiy sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar yig’indisini “tirik modda” deb atab, biosferaning eng muhim tarkibiy qismi ekanligini ta’kidlaydi. Tirik moddaning umumiy vazni kimyoviy tarkibi va energiyasi kabi xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Biosferaning umumiy vazni 3.1024 g, shundan tirik moddaning vazni 1,8 – 2,5.1018 g. ga teng. Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi o’lik moddalar (iqlim, atmosfera, tog’ jinslari va boshqalar) hisoblanib, V.I.Vernadskiy ta’limoti bo’yicha ularning hosil bo’lishida tirik organizmlar qatnashmaydigan biosferadagi moddalar yig’indisi kiradi. Biosferada oraliq moddalar ham ajratilib, ular o’lik va tirik moddalarning birgalikdagi faoliyatidan hosil bo’ladi. Tirik organizmlar oraliq moddalar hosil bo’lishida yetakchi o’rinni egallaydi. Oraliq moddalar Yerdagi tirik moddaning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan tuproq, emirilgan jog’ jinslari va barcha 8 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005) P.44-53.  
 
52 
tabiiy suvlardir. Bulardan tashqari biogen moddalar ham mavjud. Ular tirik 
organizmlarning hayoti davomida hosil bo’ladi va o’zgarishlarga uchraydi. Ularga 
nihoyatda katta potentsial energiyaga ega bo’lgan toshko’mir, bitum, neft, 
ohaktosh va boshqalar kiradi. Shunday qilib, biosfera tirik modda ta’siridagi 
Yerning qobig’i hisoblanadi. Biosferada katta doirada moddalar aylanishi amalga 
oshadi. 
 
BIOSFERADAGI MODDALARNING XOSSASI VA FUNKTSIYALARI 
I. Tirik moddaning maxsus xususiyatlari quyidagilar: 
1. Biosferaning tirik moddasi katta energiya zaxirasiga ega. 
2. Tirik va o’lik moddalar o’rtasidagi keskin farq ularda boradigan kimyoviy 
reaktsiyalar tezligidadir (tirik moddada boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligi 
ming va million marta ortiq). 
3. Tirik moddaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, undagi oqsillar, 
fermentlar va boshqa kimyoviy birikmalar faqat tirik organizmlarda barqaror 
bo’ladi. 
4. Biosferada har qanday moddaning erkin harakati va ma’lum darajada o’z-
o’zini idora etishi umumiy xususiyat hisoblanadi. 
5. Tirik modda o’lik moddaga nisbatan morfologik va kimyoviy xilma-xilligi 
jihatidan ajralib turadi. Tirik modda tarkibiga kiradigan 2 mln.dan ortiq organik 
birikmalar ma’lum bo’lib, tabiiy minerallar esa ikki ming atrofida xolos. 
6. Tirik modda biosferada ayrim organizmlar sifatida namoyon bo’lib, 
ularning o’lchami ham juda xilma-xil. eng kichik viruslar 20 nm.dan oshmaydi. 
eng yirik hayvon hisoblangan kitlarning uzunligi 33 m ga boradi. eng baland daraxt 
(evkalipt)ning bo’yi esa 100 m dan ortadi. 
II. Tirik moddaning asosiy biogeokimyoviy xususiyatlari quyidagilar: 
1. energetik xususiyati. Fotosintez jarayoni orqali quyosh energiyasini 
to’plash va uni keyinchalik biosferaning ayrim tarkibiy qismlarga taqsimlanishi. 
Biosferada quyosh energiyasining to’planishi tufayli unda hayotning barcha 
ko’rinishlari mavjuddir. 
52 tabiiy suvlardir. Bulardan tashqari biogen moddalar ham mavjud. Ular tirik organizmlarning hayoti davomida hosil bo’ladi va o’zgarishlarga uchraydi. Ularga nihoyatda katta potentsial energiyaga ega bo’lgan toshko’mir, bitum, neft, ohaktosh va boshqalar kiradi. Shunday qilib, biosfera tirik modda ta’siridagi Yerning qobig’i hisoblanadi. Biosferada katta doirada moddalar aylanishi amalga oshadi. BIOSFERADAGI MODDALARNING XOSSASI VA FUNKTSIYALARI I. Tirik moddaning maxsus xususiyatlari quyidagilar: 1. Biosferaning tirik moddasi katta energiya zaxirasiga ega. 2. Tirik va o’lik moddalar o’rtasidagi keskin farq ularda boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligidadir (tirik moddada boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligi ming va million marta ortiq). 3. Tirik moddaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, undagi oqsillar, fermentlar va boshqa kimyoviy birikmalar faqat tirik organizmlarda barqaror bo’ladi. 4. Biosferada har qanday moddaning erkin harakati va ma’lum darajada o’z- o’zini idora etishi umumiy xususiyat hisoblanadi. 5. Tirik modda o’lik moddaga nisbatan morfologik va kimyoviy xilma-xilligi jihatidan ajralib turadi. Tirik modda tarkibiga kiradigan 2 mln.dan ortiq organik birikmalar ma’lum bo’lib, tabiiy minerallar esa ikki ming atrofida xolos. 6. Tirik modda biosferada ayrim organizmlar sifatida namoyon bo’lib, ularning o’lchami ham juda xilma-xil. eng kichik viruslar 20 nm.dan oshmaydi. eng yirik hayvon hisoblangan kitlarning uzunligi 33 m ga boradi. eng baland daraxt (evkalipt)ning bo’yi esa 100 m dan ortadi. II. Tirik moddaning asosiy biogeokimyoviy xususiyatlari quyidagilar: 1. energetik xususiyati. Fotosintez jarayoni orqali quyosh energiyasini to’plash va uni keyinchalik biosferaning ayrim tarkibiy qismlarga taqsimlanishi. Biosferada quyosh energiyasining to’planishi tufayli unda hayotning barcha ko’rinishlari mavjuddir.  
 
53 
2. Gazlar hosil qilish va ularning harakatini amalga oshirish xususiyati. 
Gazlarning aylanib yurishi, o’zgarishi orqali biosferaning gaz tarkibini ta’minlaydi. 
Mayyoramizdagi asosiy gazlar biogen yo’l bilan kelib chiqqan. Tirik modda 
faoliyati natijasida azot, kislorod, karbonat angidrid gazi, vodorod sulfid, metan va 
boshqa gazlar hosil bo’lgan. 
3. Biogen moddalarni to’plash xususiyati. Tirik modda tarkibida engil 
elementlarning atomlari (H, C, N, O, Na, Mg, AI, Si, S, CI, K, Ca) ko’p miqdorda 
uchraydi. Ushbu elementlarning miqdori tirik organizmlar ta’sirida tashqi muhitga 
nisbatan yuz va ming barobar ortiq to’planadi. Ana shu xususiyat tufayli 
biosferaning kimyoviy tarkibi xilma-xil ekanligi hamda o’lik moddalardan keskin 
farq qilishi namoyon bo’ladi. 
4. 
Oksidlanish-qaytarilish 
xususiyati. 
Ma’lum 
moddalar 
(atomlari 
o’zgaruvchan darajadagi oksidlanish xususiyatiga ega bo’lgan) domiy ravishda 
kimyoviy o’zgarishlardan iborat bo’lib, bunda Yer yuzasida biogen moddalarning 
oksidlanish-qaytarilish jarayonlari ustunlik qiladi. 
5. Parchalanish xususiyati. Tirik organizmlarning nobud bo’lishidan keyin 
parchalanish, ya’ni organik moddalarning minerallashish jarayoni sodir bo’ladi. 
Natijada biosferada biogen va oraliq moddalar hosil bo’ladi. 
6. Muhit hosil qilish xususiyati. Organizmlarning hayot faoliyati natijasida 
muhitning 
fizik-kimyoviy 
ko’rsatkichlarini 
o’zgartirishdan 
iborat 
bo’lib, 
V.I.Vernadskiy “Organizmlar tashqi muhit bilan bog’langan, shuning uchun u 
tashqi muhitga nafaqat moslashib qolmay, balki unga moslashgan”, deb yozgan 
edi. 
7. Transport xususiyati. Moddalarning Yerning tortish kuchiga qarshi 
gorizontal yo’nalishda tashib yurilishi. 
 
BIOSFERADA MODDALARNING AYLANISHI 
 
Biosferada kimyoviy elementlar tirik organizmlarning faoliyati natijasida 
aylanib turadi. Kimyoviy elementlarning biosferaning bir tarkibiy qismidan 
53 2. Gazlar hosil qilish va ularning harakatini amalga oshirish xususiyati. Gazlarning aylanib yurishi, o’zgarishi orqali biosferaning gaz tarkibini ta’minlaydi. Mayyoramizdagi asosiy gazlar biogen yo’l bilan kelib chiqqan. Tirik modda faoliyati natijasida azot, kislorod, karbonat angidrid gazi, vodorod sulfid, metan va boshqa gazlar hosil bo’lgan. 3. Biogen moddalarni to’plash xususiyati. Tirik modda tarkibida engil elementlarning atomlari (H, C, N, O, Na, Mg, AI, Si, S, CI, K, Ca) ko’p miqdorda uchraydi. Ushbu elementlarning miqdori tirik organizmlar ta’sirida tashqi muhitga nisbatan yuz va ming barobar ortiq to’planadi. Ana shu xususiyat tufayli biosferaning kimyoviy tarkibi xilma-xil ekanligi hamda o’lik moddalardan keskin farq qilishi namoyon bo’ladi. 4. Oksidlanish-qaytarilish xususiyati. Ma’lum moddalar (atomlari o’zgaruvchan darajadagi oksidlanish xususiyatiga ega bo’lgan) domiy ravishda kimyoviy o’zgarishlardan iborat bo’lib, bunda Yer yuzasida biogen moddalarning oksidlanish-qaytarilish jarayonlari ustunlik qiladi. 5. Parchalanish xususiyati. Tirik organizmlarning nobud bo’lishidan keyin parchalanish, ya’ni organik moddalarning minerallashish jarayoni sodir bo’ladi. Natijada biosferada biogen va oraliq moddalar hosil bo’ladi. 6. Muhit hosil qilish xususiyati. Organizmlarning hayot faoliyati natijasida muhitning fizik-kimyoviy ko’rsatkichlarini o’zgartirishdan iborat bo’lib, V.I.Vernadskiy “Organizmlar tashqi muhit bilan bog’langan, shuning uchun u tashqi muhitga nafaqat moslashib qolmay, balki unga moslashgan”, deb yozgan edi. 7. Transport xususiyati. Moddalarning Yerning tortish kuchiga qarshi gorizontal yo’nalishda tashib yurilishi. BIOSFERADA MODDALARNING AYLANISHI Biosferada kimyoviy elementlar tirik organizmlarning faoliyati natijasida aylanib turadi. Kimyoviy elementlarning biosferaning bir tarkibiy qismidan  
 
54 
ikkinchisiga o’tishi shu bilan birga dastlabki holatga qaytishi biosferada 
moddalarning aylanishi deyiladi. 
Energiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. 
Moddalarning kichik doirada (biologik) va katta (geologik) doirada aylanishlari 
kuzatiladi biologik doirada aylanish organizmlar o’rtasida, quruqlikda tuproq bilan 
organizm o’rtasida, gidrosferada esa organizm bilan suv o’rtasida sodir bo’ladi. 
Moddalarning katta doirada aylanishi quruqlik bilan dunyo okeanlari o’rtasida 
boradigan jarayondir. 
Hozirgi vaqtda sayyoramizda aholi sonining ortishi, tabiiy resurslardan keng 
va noto’g’ri foydalanish kabilar biosferani xavf ostiga solib turibdi. Insoniyat 
global 
ekologik tangliklar 
bo’sag’asida 
turibdi. 
Bugungi kunda 
tabiiy 
ekotizimlarning buzilishi yoki butunlay yo’qotilish, biologik xilma-xillikni 
yo’qotish, ko’pchilik o’simlik va hayvon turlarining yo’qolib ketishi, atrof-muhitni 
keng 
ko’lamda 
ifloslanishi, 
chuchuk 
suv 
tanqisligi, 
ozon 
qatlamining 
siyraklashishi, cho’llanish jarayoni va atmosferani “dimiqishi” natijasida iqlimning 
o’zgarishi va boshqa muammolar kelib chiqdi. Insonning o’zi tur sifatida 
sayyoramizda yashab qolishi xavf ostida va unga inqirozga uchragan ekotizimlarda 
yashashga hech qanday kafolat berib bo’lmaydi. Shuning uchun ham inson va 
tabiat o’rtasidagi munosabatlar muammosi bugungi kunga kelib, nihoyatda 
kuchayib ketdi. Tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlar ma’lum qonuniyatlarga 
bo’ysungan holda boradi. Bu qonunlarning buzilishi albatta ekologik halokatga 
olib keladi. 
 
INSONNING BIOSFERAGA TA’SIRINI ASOSIY  
YO’NALISHLARI 
Inson dastlab biosferaning tuzilmasiga deyarli ta’sir yetmay, ibtidoiy hayot 
kechirgan. Ovchilik qurollari va olovdan foydalanish kabilarning kashf etilishi 
bilan insonning atrof-muhitga bo’lgan ta’siri biroz kengaydi. Yovvoyi hayvonlarni 
qo’lga 
o’rgatish, 
o’simliklarni 
madaniylashtirish 
kabilar 
oziq-ovqat 
54 ikkinchisiga o’tishi shu bilan birga dastlabki holatga qaytishi biosferada moddalarning aylanishi deyiladi. Energiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Moddalarning kichik doirada (biologik) va katta (geologik) doirada aylanishlari kuzatiladi biologik doirada aylanish organizmlar o’rtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm o’rtasida, gidrosferada esa organizm bilan suv o’rtasida sodir bo’ladi. Moddalarning katta doirada aylanishi quruqlik bilan dunyo okeanlari o’rtasida boradigan jarayondir. Hozirgi vaqtda sayyoramizda aholi sonining ortishi, tabiiy resurslardan keng va noto’g’ri foydalanish kabilar biosferani xavf ostiga solib turibdi. Insoniyat global ekologik tangliklar bo’sag’asida turibdi. Bugungi kunda tabiiy ekotizimlarning buzilishi yoki butunlay yo’qotilish, biologik xilma-xillikni yo’qotish, ko’pchilik o’simlik va hayvon turlarining yo’qolib ketishi, atrof-muhitni keng ko’lamda ifloslanishi, chuchuk suv tanqisligi, ozon qatlamining siyraklashishi, cho’llanish jarayoni va atmosferani “dimiqishi” natijasida iqlimning o’zgarishi va boshqa muammolar kelib chiqdi. Insonning o’zi tur sifatida sayyoramizda yashab qolishi xavf ostida va unga inqirozga uchragan ekotizimlarda yashashga hech qanday kafolat berib bo’lmaydi. Shuning uchun ham inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlar muammosi bugungi kunga kelib, nihoyatda kuchayib ketdi. Tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlar ma’lum qonuniyatlarga bo’ysungan holda boradi. Bu qonunlarning buzilishi albatta ekologik halokatga olib keladi. INSONNING BIOSFERAGA TA’SIRINI ASOSIY YO’NALISHLARI Inson dastlab biosferaning tuzilmasiga deyarli ta’sir yetmay, ibtidoiy hayot kechirgan. Ovchilik qurollari va olovdan foydalanish kabilarning kashf etilishi bilan insonning atrof-muhitga bo’lgan ta’siri biroz kengaydi. Yovvoyi hayvonlarni qo’lga o’rgatish, o’simliklarni madaniylashtirish kabilar oziq-ovqat  
 
55 
mahsulotlarining ko’payishiga va aholi sonining ortishiga sabab bo’lib, bu esa o’z 
navbatida insonning biosferaga bo’lgan ta’sirini kuchaytirdi. 
Dehqonchilikning rivojlanishi davomida o’rmonlar kesilib, unumdor yerlarga 
aylantirildi, chorvachilikning rivojlanishi o’simliklar qoplamining kamayishiga, 
payhon qilinishiga sabab bo’ldi. Natijada million yillar davomida shakllangan 
barqaror hamjamoalar sun’iy beqaror ekotizimga aylandi. Insonning biosferaga 
ta’sirini shartli ravishda quyidagi yo’nalishlarga ajratish mumkin: 
1. O’rmonlarni kesish va yangi yerlarni o’zlashtirish birinchi navbatda 
biosferaning suv rejimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijada daryolar sayozlanib 
qolishi, botqoqlanish, o’t bosish, baliqlar sonining kamayishi kuzatiladi. Yer ostki 
suvlari zaxirasi kamayadi, qor va yomg’ir suvlari tuproqqa singimay uning yuza 
qismini yuvib ketadi. Suv eroziyasi bilan qo’shilib tuproqqa yanada kuchli ta’sir 
etadi. 
2. Insonning biosferaga ta’sirida muhim rol o’ynaydigan omillardan yana biri 
sug’orishdir. Inson qadim zamonlardan beri sug’oriladigan dehqonchilik bilan 
shug’ullanib keladi. Sug’orish ishlari unumsiz erlarni unumdor erlarga aylanishiga 
imkon berishi bilan birga gidrologik sharoitni ham o’zgartirib yuboradi. 
Chunonchi, bunda yer ostki suvlari sathining botqoqlanishi va suv bosishi mumkin. 
Bundan tashqari, sug’oriladigan erlarning kengayishi, daryolar suv rejimining 
o’zgarishiga, ba’zan daryolarning qurib qolishiga olib keladi. 
3. Insonning biosferaga ta’siridan yana biri kimyoviy o’g’itlardan foydalanish 
hisoblanadi. Sug’oriladigan dehqonchilikda kimyoviy o’g’itlardan foydalanish 
hosildorlikni bir necha marta oshiradi. Shu bilan birga o’g’itlardan foydalanish 
ichimlik 
suvlari 
sifatining 
yomonlashishiga, 
evtrofikatsiya 
jarayonining 
susayishiga, nitrit va nitratlarning suvda to’planishi natijasida xavfli kantserogen 
modda – nitrozaminlar hosil bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Ushmu moddalar odam 
salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Bundan tashqari chuchuk suvlarda nitratlar va 
fosfatlarning ortib ketishi fito va zooplanktonlarning hayotiga ham ta’sir etib, (azot 
va kaliy miqdorini cheklaydi) fitoplanktonlarni ko’payib ketishiga olib keladi. 
Suvda yashovchi ko’k-yashil suv o’tlari mineral o’g’itlar bilan ifloslangan suvlarda 
55 mahsulotlarining ko’payishiga va aholi sonining ortishiga sabab bo’lib, bu esa o’z navbatida insonning biosferaga bo’lgan ta’sirini kuchaytirdi. Dehqonchilikning rivojlanishi davomida o’rmonlar kesilib, unumdor yerlarga aylantirildi, chorvachilikning rivojlanishi o’simliklar qoplamining kamayishiga, payhon qilinishiga sabab bo’ldi. Natijada million yillar davomida shakllangan barqaror hamjamoalar sun’iy beqaror ekotizimga aylandi. Insonning biosferaga ta’sirini shartli ravishda quyidagi yo’nalishlarga ajratish mumkin: 1. O’rmonlarni kesish va yangi yerlarni o’zlashtirish birinchi navbatda biosferaning suv rejimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijada daryolar sayozlanib qolishi, botqoqlanish, o’t bosish, baliqlar sonining kamayishi kuzatiladi. Yer ostki suvlari zaxirasi kamayadi, qor va yomg’ir suvlari tuproqqa singimay uning yuza qismini yuvib ketadi. Suv eroziyasi bilan qo’shilib tuproqqa yanada kuchli ta’sir etadi. 2. Insonning biosferaga ta’sirida muhim rol o’ynaydigan omillardan yana biri sug’orishdir. Inson qadim zamonlardan beri sug’oriladigan dehqonchilik bilan shug’ullanib keladi. Sug’orish ishlari unumsiz erlarni unumdor erlarga aylanishiga imkon berishi bilan birga gidrologik sharoitni ham o’zgartirib yuboradi. Chunonchi, bunda yer ostki suvlari sathining botqoqlanishi va suv bosishi mumkin. Bundan tashqari, sug’oriladigan erlarning kengayishi, daryolar suv rejimining o’zgarishiga, ba’zan daryolarning qurib qolishiga olib keladi. 3. Insonning biosferaga ta’siridan yana biri kimyoviy o’g’itlardan foydalanish hisoblanadi. Sug’oriladigan dehqonchilikda kimyoviy o’g’itlardan foydalanish hosildorlikni bir necha marta oshiradi. Shu bilan birga o’g’itlardan foydalanish ichimlik suvlari sifatining yomonlashishiga, evtrofikatsiya jarayonining susayishiga, nitrit va nitratlarning suvda to’planishi natijasida xavfli kantserogen modda – nitrozaminlar hosil bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Ushmu moddalar odam salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Bundan tashqari chuchuk suvlarda nitratlar va fosfatlarning ortib ketishi fito va zooplanktonlarning hayotiga ham ta’sir etib, (azot va kaliy miqdorini cheklaydi) fitoplanktonlarni ko’payib ketishiga olib keladi. Suvda yashovchi ko’k-yashil suv o’tlari mineral o’g’itlar bilan ifloslangan suvlarda  
 
56 
juda tez ko’payib ketib, suv havzasining yuzini berkitib qo’yadi, bu esa 
baliqlarning yalpi qirilishiga, shuningdek botqoqlanishga olib keladi. 
4. Nihoyat insonning biosferaga ko’rsatadigan kuchli ta’sirlaridan biri 
o’simliklar kasalliklari, zararkunanda hasharotlar va begona o’tlarga qarshi 
kurashda foydalaniladigan kimyoviy kurash vositalaridir. 
 
 NOOSFERA BOSQICHI TUSHUNCHASI 
 
Insoniyat jamiyati o’zining barcha xususiyatlari bilan birga Yer yuzidagi 
hayot rivojlanishi (biogenez)ning navbatdagi bosqichidir. U eng kuchli tabiiy omil 
sifatida nafaqat sayyoramiz, balki kosmik fazoni ham o’zgartirib yubormoqda. 
Kelajakda inson va biosferaning rivojlanishi qanday ketadi, degan savol tug’iladi. 
Qanday qilib biosferani parchalanib ketishining oldini olish mumkin? 
Shuni ta’kidlash lozimki, jamiyatning rivojlanish jarayonini to’xtatib 
bo’lmaydi. Ammo insonning biosferaga ta’sirini boshqarish orqali ularning har 
ikkisini ham rivojlanishiga ziyon yetkazmaslik mumkin. Biogenez bosqichidan 
boshlab hozirgi davrdagi hayot evolyutsiyasi aql yoki tafakkurning rivojlanish 
bosqichi, ya’ni neogenez deb qaraladi. Keyingi yillarda biosferaning asta-sekin 
noosferaga aylanishi kuzatilmoqda. Noosferaning lug’aviy ma’nosi “fikrlovchi 
qobiq” demakdir. V.I.Vernadskiy fikricha noosfera biosferaning qonuniy 
rivojlanishi natijasida kelib chiqadigan bosqich bo’lib, inson bilan tabiat 
o’rtasidagi o’zaro ongli aloqa munosabatlarini o’z ichiga oladi. 
 
Nazorat savollari va topshiriqlar: 
1. 
Ekologiya mustaqil fan sifatida qachon vujudga keldi? 
2. 
О‘rta Osiyo allomalarining ekologiya faniga qо‘shgan hissasini 
sо‘zlab bering. 
3. 
О‘zbekistonda ekologiya yо‘nalishidagi ilmiy ishlarning asoschilari 
kimlar?  
56 juda tez ko’payib ketib, suv havzasining yuzini berkitib qo’yadi, bu esa baliqlarning yalpi qirilishiga, shuningdek botqoqlanishga olib keladi. 4. Nihoyat insonning biosferaga ko’rsatadigan kuchli ta’sirlaridan biri o’simliklar kasalliklari, zararkunanda hasharotlar va begona o’tlarga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy kurash vositalaridir. NOOSFERA BOSQICHI TUSHUNCHASI Insoniyat jamiyati o’zining barcha xususiyatlari bilan birga Yer yuzidagi hayot rivojlanishi (biogenez)ning navbatdagi bosqichidir. U eng kuchli tabiiy omil sifatida nafaqat sayyoramiz, balki kosmik fazoni ham o’zgartirib yubormoqda. Kelajakda inson va biosferaning rivojlanishi qanday ketadi, degan savol tug’iladi. Qanday qilib biosferani parchalanib ketishining oldini olish mumkin? Shuni ta’kidlash lozimki, jamiyatning rivojlanish jarayonini to’xtatib bo’lmaydi. Ammo insonning biosferaga ta’sirini boshqarish orqali ularning har ikkisini ham rivojlanishiga ziyon yetkazmaslik mumkin. Biogenez bosqichidan boshlab hozirgi davrdagi hayot evolyutsiyasi aql yoki tafakkurning rivojlanish bosqichi, ya’ni neogenez deb qaraladi. Keyingi yillarda biosferaning asta-sekin noosferaga aylanishi kuzatilmoqda. Noosferaning lug’aviy ma’nosi “fikrlovchi qobiq” demakdir. V.I.Vernadskiy fikricha noosfera biosferaning qonuniy rivojlanishi natijasida kelib chiqadigan bosqich bo’lib, inson bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro ongli aloqa munosabatlarini o’z ichiga oladi. Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Ekologiya mustaqil fan sifatida qachon vujudga keldi? 2. О‘rta Osiyo allomalarining ekologiya faniga qо‘shgan hissasini sо‘zlab bering. 3. О‘zbekistonda ekologiya yо‘nalishidagi ilmiy ishlarning asoschilari kimlar?  
 
57 
4. 
Ekologiya fanining rivojlanishida О‘zbekiston olimlari tomonidan olib 
borgan ilmiy-tadqiqot ishlar haqida tо‘xtaling. 
5. 
4.Tirik organizmlar qanday muhitlarda tarqalishini tushuntiring. 
6. 
Moslashish tushunchasini izohlab bering? 
7. 
Ekologik omillarni sanab bering. 
8. 
Ekologik 
omillar 
orasida 
antropogen 
omilning 
o‘rni 
qanday 
kechmoqda? 
9. 
O‘simliklarning qanday hayotiy shakllarini bilasiz? 
10. D.N.Kashkarov hayvonlarni harakatlanish bo‘yicha qanday guruhlarga 
ajratgan? 
11. Ekologik nisha nima? 
57 4. Ekologiya fanining rivojlanishida О‘zbekiston olimlari tomonidan olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlar haqida tо‘xtaling. 5. 4.Tirik organizmlar qanday muhitlarda tarqalishini tushuntiring. 6. Moslashish tushunchasini izohlab bering? 7. Ekologik omillarni sanab bering. 8. Ekologik omillar orasida antropogen omilning o‘rni qanday kechmoqda? 9. O‘simliklarning qanday hayotiy shakllarini bilasiz? 10. D.N.Kashkarov hayvonlarni harakatlanish bo‘yicha qanday guruhlarga ajratgan? 11. Ekologik nisha nima?