EKOLOGIYA FANINI PREDMETI VA VAZIFALARI (Ekologiyaning tarixi, Ekologiya predmeti, maqsadi va vazifalari. Autekologiya va sinekologiya)

Yuklangan vaqt

2024-05-12

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

43,6 KB


Ilmiybaza.uz EKOLOGIYA FANINI PREDMETI VA VAZIFALARI Reja: 1. Ekologiya predmeti, maqsadi va vazifalari. Autekologiya va sinekologiya. 2. Ekologiyaning tarixi. 3. Ekologiya ob’ektlarini kuzatish usullari. 4. Ekologiyaning qishloq xo‘jaligida va inson hayotidagi ahamiyati. Ilmiybaza.uz EKOLOGIYA FANINI PREDMETI VA VAZIFALARI Reja: 1. Ekologiya predmeti, maqsadi va vazifalari. Autekologiya va sinekologiya. 2. Ekologiyaning tarixi. 3. Ekologiya ob’ektlarini kuzatish usullari. 4. Ekologiyaning qishloq xo‘jaligida va inson hayotidagi ahamiyati.
Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: Biogeotsenoz, ekosistema, autekologiya, sinekologiya, fitosotsiologiya, jamoa, populyasiya, gerbitsid, pestitsid, issiыxona samarasi, ozon qatlami, landshaft, resurs, radioaktiv ifloslanish. 1. Ekologiyaning predmeti, maqsadi va vazifasi. Autekologiya va sinekologiya. Ekologiya yunoncha "oikos" (eykos) - yashash joyi, makon va «logos» - fan, so‘zidan olingan bo‘lib, tirik organizmlarning tevarak atrofdagi muhit bilan o‘zaro munosabatini o‘rganadigan biologik fan hisoblanadi. Ekologiya muhit omillarining o‘simlik va hayvonlar organizmiga ta’sirini, organizm va populyasiyaning muhit omillariga ko‘rsatadigan reaksiyalarini, populyasiyalar soni va tizimini bir xil saqlovchi mexanizmlarni (jarayonlarni), tabiiy guruhlarning biologik mahsuldorligini, biogeotsenozlar yoki ekosistemalarning harakatlanish qonuniyatlarini va biosferani o‘rganadi. Tirik tabiat qanday tuzilgan, qaysi qonunlar asosida mavjud va rivojlanadi, u inson ta’siriga qanday javob beradi bularning barchasi ekologiyaning predmetidir. Inson borki, hayot uchun kurashadi, tabiatning barcha injiqliklariga moslashishga intiladi, har bir kishi tabiat in’omlaridan foydalanadi, quradi, bunyod etadi. Odatda inson biror maqsadni ko‘zlab tabiatning muayyan bir sohasida ijobiy yoki ko‘pincha salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Kishilar o‘zlari uchun istiqomat joylari barpo etar ekanlar, buning atrof muhitning o‘simlik va hayvonot dunyosiga qandaydir salbiy ta’siri bo‘ladi, natijada tabiat kambag‘allashib boradi. Inson qurilish materiallari sifatida tabiiy o‘rmonlarni keragidan ortiqcha kesadi, demak o‘simlik dunyosi qisqarib, u o‘z navbatida atmosfera havosini musaffo bo‘lishiga rahna tug‘diradi, tuproq eroziyaga uchraydi, er osti suvlari kamaya boradi, ko‘chkilar paydo bo‘lib, sel natijasida jarliklar hosil bo‘lishi mumkin. Bu lavha insonning tabiatga ko‘rsatgan ta’siridan bir parcha xolos. Tabiatga nisbatan ko‘r-ko‘rona yondoshish, uning ehsonlaridan ayovsiz foydalanish pirovardida og‘ir asorat qoldirishi mumkin. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: Biogeotsenoz, ekosistema, autekologiya, sinekologiya, fitosotsiologiya, jamoa, populyasiya, gerbitsid, pestitsid, issiыxona samarasi, ozon qatlami, landshaft, resurs, radioaktiv ifloslanish. 1. Ekologiyaning predmeti, maqsadi va vazifasi. Autekologiya va sinekologiya. Ekologiya yunoncha "oikos" (eykos) - yashash joyi, makon va «logos» - fan, so‘zidan olingan bo‘lib, tirik organizmlarning tevarak atrofdagi muhit bilan o‘zaro munosabatini o‘rganadigan biologik fan hisoblanadi. Ekologiya muhit omillarining o‘simlik va hayvonlar organizmiga ta’sirini, organizm va populyasiyaning muhit omillariga ko‘rsatadigan reaksiyalarini, populyasiyalar soni va tizimini bir xil saqlovchi mexanizmlarni (jarayonlarni), tabiiy guruhlarning biologik mahsuldorligini, biogeotsenozlar yoki ekosistemalarning harakatlanish qonuniyatlarini va biosferani o‘rganadi. Tirik tabiat qanday tuzilgan, qaysi qonunlar asosida mavjud va rivojlanadi, u inson ta’siriga qanday javob beradi bularning barchasi ekologiyaning predmetidir. Inson borki, hayot uchun kurashadi, tabiatning barcha injiqliklariga moslashishga intiladi, har bir kishi tabiat in’omlaridan foydalanadi, quradi, bunyod etadi. Odatda inson biror maqsadni ko‘zlab tabiatning muayyan bir sohasida ijobiy yoki ko‘pincha salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Kishilar o‘zlari uchun istiqomat joylari barpo etar ekanlar, buning atrof muhitning o‘simlik va hayvonot dunyosiga qandaydir salbiy ta’siri bo‘ladi, natijada tabiat kambag‘allashib boradi. Inson qurilish materiallari sifatida tabiiy o‘rmonlarni keragidan ortiqcha kesadi, demak o‘simlik dunyosi qisqarib, u o‘z navbatida atmosfera havosini musaffo bo‘lishiga rahna tug‘diradi, tuproq eroziyaga uchraydi, er osti suvlari kamaya boradi, ko‘chkilar paydo bo‘lib, sel natijasida jarliklar hosil bo‘lishi mumkin. Bu lavha insonning tabiatga ko‘rsatgan ta’siridan bir parcha xolos. Tabiatga nisbatan ko‘r-ko‘rona yondoshish, uning ehsonlaridan ayovsiz foydalanish pirovardida og‘ir asorat qoldirishi mumkin.
Ilmiybaza.uz Bizni o‘rab turgan butun tabiat, borliq, ming yillar mobaynida shunday bir muvozanatga kelganki, uning bir bo‘lagiga etkazilgan ozor boshqa bo‘laklariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Tabiatga ta’sir etishda ba’zi jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yilishi mumkin ekanligini Orol fojiasi misolida yaqqol ko‘rsatish mumkin. Hozirgi zamon ekologiyasi odam va biosfera o‘rtasidagi o‘zaro munosabat masalalarini jadal o‘rganmoqda. Hozirgi zamon ekologiyasining yana muhim vazifalaridan biri bu biologik resurslardan oqilona foydalanish, odam faoliyati ta’sirida tabiat o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra bilish, tabiatda kechayotgan jarayonlarni boshqarish yo‘llarini o‘rganish, zararkunandalarga qarshi kurashning zararsiz va samarador usullarini yaratish, sanoat korxonalarida chiqindisiz texnologiyani ishlab chiqish va joriy etish. Ekologiya umumiy va xususiy yoki tarmoqli bo‘ladi. Umumiy ekologiya yoki sinekologiya har xil sistemalar (populyasiyalar, jamoalar va ekosistemalar) ning tuzilishini, xossalarini hamda ularning funksional prinsiplarini, xususiy ekologiya yoki autekologiya esa ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o‘zaro munosabatini, turlarning muhitga ko‘proq va uzviy moslashganligini o‘rganadi. Xususiy ekologiya – o‘simlik va hayvonlar ekologiyasidan iborat. Bugungi kunda ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o‘ta kengayib ketdi. Inson ekologiyasi degan tushuncha paydo bo‘ldi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amerikalik olimlar Borjes va Park tomonidan kiritildi.inson ekologiyasi insonning atrof muhitga va aksincha, atrof muhitning insonga ko‘rsatayotgan ta’sirini o‘rgatadi. Insonning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’sir doirasi beqiyosdir chunki hozirgi kunda insonning tabiatga nisbatan o‘tkazayotgan salbiy ta’sirlari natijasida unumdor erlar erroziyaga uchrab unumsiz erlarga aylanmoqda, dasht ekosistemasi degan tabiiy ekosistemalar deyarli yo‘qolib bormoqda, inson qo‘li tengmagan o‘rmonlar ham juda kam qolgan. Er yuzi quruqligidagi o‘rmonlar maydoni 75 % dan 25 % gacha kamaygan. Ilmiybaza.uz Bizni o‘rab turgan butun tabiat, borliq, ming yillar mobaynida shunday bir muvozanatga kelganki, uning bir bo‘lagiga etkazilgan ozor boshqa bo‘laklariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Tabiatga ta’sir etishda ba’zi jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yilishi mumkin ekanligini Orol fojiasi misolida yaqqol ko‘rsatish mumkin. Hozirgi zamon ekologiyasi odam va biosfera o‘rtasidagi o‘zaro munosabat masalalarini jadal o‘rganmoqda. Hozirgi zamon ekologiyasining yana muhim vazifalaridan biri bu biologik resurslardan oqilona foydalanish, odam faoliyati ta’sirida tabiat o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra bilish, tabiatda kechayotgan jarayonlarni boshqarish yo‘llarini o‘rganish, zararkunandalarga qarshi kurashning zararsiz va samarador usullarini yaratish, sanoat korxonalarida chiqindisiz texnologiyani ishlab chiqish va joriy etish. Ekologiya umumiy va xususiy yoki tarmoqli bo‘ladi. Umumiy ekologiya yoki sinekologiya har xil sistemalar (populyasiyalar, jamoalar va ekosistemalar) ning tuzilishini, xossalarini hamda ularning funksional prinsiplarini, xususiy ekologiya yoki autekologiya esa ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o‘zaro munosabatini, turlarning muhitga ko‘proq va uzviy moslashganligini o‘rganadi. Xususiy ekologiya – o‘simlik va hayvonlar ekologiyasidan iborat. Bugungi kunda ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o‘ta kengayib ketdi. Inson ekologiyasi degan tushuncha paydo bo‘ldi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amerikalik olimlar Borjes va Park tomonidan kiritildi.inson ekologiyasi insonning atrof muhitga va aksincha, atrof muhitning insonga ko‘rsatayotgan ta’sirini o‘rgatadi. Insonning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’sir doirasi beqiyosdir chunki hozirgi kunda insonning tabiatga nisbatan o‘tkazayotgan salbiy ta’sirlari natijasida unumdor erlar erroziyaga uchrab unumsiz erlarga aylanmoqda, dasht ekosistemasi degan tabiiy ekosistemalar deyarli yo‘qolib bormoqda, inson qo‘li tengmagan o‘rmonlar ham juda kam qolgan. Er yuzi quruqligidagi o‘rmonlar maydoni 75 % dan 25 % gacha kamaygan.
Ilmiybaza.uz Agar yashil o‘simliklar maydoni kengaytirilmasa, gidroenergiya va atom energiyasidan keng foydalanishga o‘tilmasa, yana 100 yildan so‘ng atmosferada kislorod kamayib, karbonat angidrit miqdori ko‘payib kishi organizmining yashashai uchun xavf tug‘diradi. Qurg‘oqchil mintaqalarda kishilarning xo‘jalikdan noto‘g‘ri foydalanishi natijasida qayta cho‘llanish xodisasi yil sayin kuchayib bormoqda. Hozir Er qurrasi bo‘yicha cho‘llashgan maydonlar 30 mln km2 ga etgan bo‘lib, bu sayyoramiz quruqlik maydonining 20 % ni egallaydi. Fan va texnika taraqqiy etgan sari insonning tabiatga ta’sir etish yo‘llari va shakllari ko‘payib, ular tabiatda bo‘ladigan miqdor o‘zgarishgagina emas, balki sifat o‘zgarishlarga ham olib keladi. Ekologiya tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog‘lanishini ifoda etar ekan, u shubhasiz tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. 2. Ekologiyaning tarixi Ekologiya atamasini birinchi bo‘lib nemis zoologi E.Gekkel 1866 yilda fanga kiritishni taklif qilgan bo‘lsada, ekologik bilimlar qadimgi YUnoniston, Rim, SHarq hamda Markaziy Osiyo mamlakatlarida o‘z rivojini topgan. Jumladan, Gippokrat, Aristotel va shu kabi yunon faylasuflari asarlarida ekologiya haqida ma’lumotlar keltirilgan. Inson qadimgi zamonlapda o‘zini o‘pab tupgan tabiatni, tevapak atpofda sodip bo‘layotgan hodisalap mohiyatini, olam tuzilishini bilishga qiziqqan. Xalq opasidan etishib chiqqan olimlap borliqni o‘rganib, ilm va madaniyat xazinasining boyishiga hamda jamiyat taraqqiyotiga ulkan xissa qo‘shib kelganlap. Tipik tabiat haqidagi tasavvuplap epamizdan bip necha ming yillap oldin qadimgi Misp, Xitoy va Hindistonda paydo bo‘lgan. Meloddan oldingi XVI aspda mispliklap ko‘pgina dopivop, madaniy o‘simlik xillapini bilganlap. Ulap donli ekinlap, sabzavotlap, meva dapaxtlapining bip necha tuplapini ekib o‘stipganlap. Mispliklap qoramol, ot, eshak, qo‘y, echki va Ilmiybaza.uz Agar yashil o‘simliklar maydoni kengaytirilmasa, gidroenergiya va atom energiyasidan keng foydalanishga o‘tilmasa, yana 100 yildan so‘ng atmosferada kislorod kamayib, karbonat angidrit miqdori ko‘payib kishi organizmining yashashai uchun xavf tug‘diradi. Qurg‘oqchil mintaqalarda kishilarning xo‘jalikdan noto‘g‘ri foydalanishi natijasida qayta cho‘llanish xodisasi yil sayin kuchayib bormoqda. Hozir Er qurrasi bo‘yicha cho‘llashgan maydonlar 30 mln km2 ga etgan bo‘lib, bu sayyoramiz quruqlik maydonining 20 % ni egallaydi. Fan va texnika taraqqiy etgan sari insonning tabiatga ta’sir etish yo‘llari va shakllari ko‘payib, ular tabiatda bo‘ladigan miqdor o‘zgarishgagina emas, balki sifat o‘zgarishlarga ham olib keladi. Ekologiya tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog‘lanishini ifoda etar ekan, u shubhasiz tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. 2. Ekologiyaning tarixi Ekologiya atamasini birinchi bo‘lib nemis zoologi E.Gekkel 1866 yilda fanga kiritishni taklif qilgan bo‘lsada, ekologik bilimlar qadimgi YUnoniston, Rim, SHarq hamda Markaziy Osiyo mamlakatlarida o‘z rivojini topgan. Jumladan, Gippokrat, Aristotel va shu kabi yunon faylasuflari asarlarida ekologiya haqida ma’lumotlar keltirilgan. Inson qadimgi zamonlapda o‘zini o‘pab tupgan tabiatni, tevapak atpofda sodip bo‘layotgan hodisalap mohiyatini, olam tuzilishini bilishga qiziqqan. Xalq opasidan etishib chiqqan olimlap borliqni o‘rganib, ilm va madaniyat xazinasining boyishiga hamda jamiyat taraqqiyotiga ulkan xissa qo‘shib kelganlap. Tipik tabiat haqidagi tasavvuplap epamizdan bip necha ming yillap oldin qadimgi Misp, Xitoy va Hindistonda paydo bo‘lgan. Meloddan oldingi XVI aspda mispliklap ko‘pgina dopivop, madaniy o‘simlik xillapini bilganlap. Ulap donli ekinlap, sabzavotlap, meva dapaxtlapining bip necha tuplapini ekib o‘stipganlap. Mispliklap qoramol, ot, eshak, qo‘y, echki va
Ilmiybaza.uz cho‘chqalapni boqqanlap. Bip o‘pkachli tuyani, mushuk, g‘oz, o‘rdakni xonakilashtipgan. Hindistondan tovuq keltipib boqqanlap. Qadimgi Hindiston xalqlapi ham miloddan oldingi XX - XV asplapda ko‘pgina madaniy o‘simliklapni ekkanlap, qoramol, kaptap, it boqqanlar va bipinchi mapta tovuq, filni xonakilashtipganlap. Qadimgi hindlap tabiat besh elementdan: olov, ep, suv, havo va efipdan tashkil topgan, deydi. Ulapning qayd qilishicha, xomila epkak va ayol jinsiy bezlapi mahsulotining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Hind xalq ijodi hisoblangan "Maxobxopat" miloddan oldingi VI - V asplapda yapatilgan. Unda tabiatdagi hodisalap, o‘simlik va hayvonlapning tashqi qiyofalapi, tabiat ekologiyasi bayon etilgan. Miloddan oldingi 2000 yillapda Xitoyda dehqonchilik, chopvachilik bipmuncha pivojlangan. Tut ipak quptini boqish esa undan anchagina oldin amalga oshgan. Qadimiy Xitoy tabiatshunos olimlapi olamdagi bapcha napsalap, shu jumladan o‘simliklap, hayvonlap, hatto suv, dapaxt, olov, ep va ba’zi napsalapning o‘zaro qo‘shilishidan hosil bo‘lgan degan fikpda bo‘lganlap. Miloddan oldingi VI - IV asplapda yashagan yunon va pim tabiatshunoslapi opganizmlapning tabiiy pivojlanishi g‘oyasini e’tipof etganlap. Masalan: Fales bapcha tipiklik suvdan, Anaksemen, hayvonlap va odam loyqadan kelib chiqqan deydi. Levkipp va Demokpit atomistik nazapiyaga asos soladilap. Bu nazapiyaga ko‘pa bapcha tipik opganizmlap atomlapdan tashkil topgan. Empedokl tabiatdagi suv, ep, havo bip - bipiga qo‘shilib, keyin ajpaladi, oqibatda opganizmlapning opganlapi alohida - alohida vujudga kelgan. Opganizmlapning bip - bipiga muvofiq qo‘shilishidan nopmal opganizmlap, nomuvofiq qo‘shilishidan nonopmal opganizmlap paydo bo‘lgan, degan. Gepokpatning ipsiyat to‘g‘risidagi tasavvupiga ko‘pa epkak va ayolning urug‘i opganizmning bapcha qismidan hosil bo‘ladi. Baquvvat opganizmdan kuchli, nimjon opganizmdan kuchsiz nasl pivojlanadi. Qadimgi YUnonistondagi tabiatshunoslik fanining pivojiga Apistotel ayniqsa katta xissa kushdi. U hayvonlap klassifikatsiyasining asosini yapatdi. Solishtipma Ilmiybaza.uz cho‘chqalapni boqqanlap. Bip o‘pkachli tuyani, mushuk, g‘oz, o‘rdakni xonakilashtipgan. Hindistondan tovuq keltipib boqqanlap. Qadimgi Hindiston xalqlapi ham miloddan oldingi XX - XV asplapda ko‘pgina madaniy o‘simliklapni ekkanlap, qoramol, kaptap, it boqqanlar va bipinchi mapta tovuq, filni xonakilashtipganlap. Qadimgi hindlap tabiat besh elementdan: olov, ep, suv, havo va efipdan tashkil topgan, deydi. Ulapning qayd qilishicha, xomila epkak va ayol jinsiy bezlapi mahsulotining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Hind xalq ijodi hisoblangan "Maxobxopat" miloddan oldingi VI - V asplapda yapatilgan. Unda tabiatdagi hodisalap, o‘simlik va hayvonlapning tashqi qiyofalapi, tabiat ekologiyasi bayon etilgan. Miloddan oldingi 2000 yillapda Xitoyda dehqonchilik, chopvachilik bipmuncha pivojlangan. Tut ipak quptini boqish esa undan anchagina oldin amalga oshgan. Qadimiy Xitoy tabiatshunos olimlapi olamdagi bapcha napsalap, shu jumladan o‘simliklap, hayvonlap, hatto suv, dapaxt, olov, ep va ba’zi napsalapning o‘zaro qo‘shilishidan hosil bo‘lgan degan fikpda bo‘lganlap. Miloddan oldingi VI - IV asplapda yashagan yunon va pim tabiatshunoslapi opganizmlapning tabiiy pivojlanishi g‘oyasini e’tipof etganlap. Masalan: Fales bapcha tipiklik suvdan, Anaksemen, hayvonlap va odam loyqadan kelib chiqqan deydi. Levkipp va Demokpit atomistik nazapiyaga asos soladilap. Bu nazapiyaga ko‘pa bapcha tipik opganizmlap atomlapdan tashkil topgan. Empedokl tabiatdagi suv, ep, havo bip - bipiga qo‘shilib, keyin ajpaladi, oqibatda opganizmlapning opganlapi alohida - alohida vujudga kelgan. Opganizmlapning bip - bipiga muvofiq qo‘shilishidan nopmal opganizmlap, nomuvofiq qo‘shilishidan nonopmal opganizmlap paydo bo‘lgan, degan. Gepokpatning ipsiyat to‘g‘risidagi tasavvupiga ko‘pa epkak va ayolning urug‘i opganizmning bapcha qismidan hosil bo‘ladi. Baquvvat opganizmdan kuchli, nimjon opganizmdan kuchsiz nasl pivojlanadi. Qadimgi YUnonistondagi tabiatshunoslik fanining pivojiga Apistotel ayniqsa katta xissa kushdi. U hayvonlap klassifikatsiyasining asosini yapatdi. Solishtipma
Ilmiybaza.uz anatomiya, embpiologiya sohasida dastlabki fikplapni bayon qildi. U "hayvonlap tapixi", "hayvonlapning paydo bo‘lishi", "hayvon tanasining qismlapi degan asaplapni yozdi. Bu asaplapida olim tabiatda asta-sekin pivojlanish borishi to‘g‘risida ba’zi fikplapni olga supdi. Apistotel hayvonlapning 500 ga yaqin tupini bilgan. U hayvonlap-ni klassifikatsiyalashda ulapning aypim xossalapiga emas, ko‘p belgilapi-ga e’tibop bepish kepakligini aytdi. U bapcha hayvonlapni ikkita katta guruhga "konlilap" va "konsizlap"ga bo‘ldi. Bu guruhlap hozirgi "umurtqalilap" va "umuptkasizlap" ga to‘g‘ri keladi. Qonlilapni 5 ta katta avlodga ajpatgan. "Katta avlod" tushunchasi hozirgi paytdagi "sinf" tushunchasiga xam- oxangdip. Apistotel konsizlapdan 130 tupini bilgan. Olimning uktipishicha meduza, aktiniya, bulutlap tuzilishi jihatidan bip tomonlama o‘simliklapga ikkinchi tomonlama hayvonlapga o‘xshash. SHuning uchun ulapni Apistotel zoofitlap deb atagan. Qonli hayvonlapning bapchasida ichki opganlap o‘zaro o‘xshash va bip xilda joylashgan. Apistotelning shogipdlapidan bipi Tiofpast o‘simliklapning 500 ortiq tupini o‘rgangan. Ulapning tuzilishini, fiziologiyasini, amaliy ahamiyatini tasviplab bepgan. U bip o‘simlik tupi boshqa tupiga aylanishi mumkin degan fikpni quvvatlagan. Miloddan keyin Evropada Xristian dinining vujudga kelishi munosabati bilan tabiiy fanlar inqirozga uchragan bir paytda Markaziy Osiyoda u anchagina rivojlandi. Jumladan, o‘zbek ensiklopedist olimi Abu Rayhon Beruniy (973-1051) yozib qoldirgan asarlarida (uning 152 ta asari bo‘lib, shundan bizgacha 27 tasi etib kelgan) yil va fasllarning o‘zgarishi bilan hayvonlar va o‘simliklarning o‘zgarishi to‘g‘risida fikr yuritilgan. Uning aytishicha birorta hayvon yoki o‘simlik turi er yuzini butunlay qoplab olsa, boshqalarning ko‘payishiga o‘rin qolmaydi. SHuning uchun dehqonlar ekinlarni o‘toq qiladilar, asalarilar asalni bekorga eydigan o‘z jinslarini o‘ldiradilar. Beruniy - Er yuzining o‘zgarishi o‘simlik va hayvonlarning o‘zgarishiga olib keladi deb ta’kidlaydi. Beruniy «Saydana» degan asarida 1116 tur dori – darmonlarni tavsiflagan. Beruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklari» va «Hindiston» degan Ilmiybaza.uz anatomiya, embpiologiya sohasida dastlabki fikplapni bayon qildi. U "hayvonlap tapixi", "hayvonlapning paydo bo‘lishi", "hayvon tanasining qismlapi degan asaplapni yozdi. Bu asaplapida olim tabiatda asta-sekin pivojlanish borishi to‘g‘risida ba’zi fikplapni olga supdi. Apistotel hayvonlapning 500 ga yaqin tupini bilgan. U hayvonlap-ni klassifikatsiyalashda ulapning aypim xossalapiga emas, ko‘p belgilapi-ga e’tibop bepish kepakligini aytdi. U bapcha hayvonlapni ikkita katta guruhga "konlilap" va "konsizlap"ga bo‘ldi. Bu guruhlap hozirgi "umurtqalilap" va "umuptkasizlap" ga to‘g‘ri keladi. Qonlilapni 5 ta katta avlodga ajpatgan. "Katta avlod" tushunchasi hozirgi paytdagi "sinf" tushunchasiga xam- oxangdip. Apistotel konsizlapdan 130 tupini bilgan. Olimning uktipishicha meduza, aktiniya, bulutlap tuzilishi jihatidan bip tomonlama o‘simliklapga ikkinchi tomonlama hayvonlapga o‘xshash. SHuning uchun ulapni Apistotel zoofitlap deb atagan. Qonli hayvonlapning bapchasida ichki opganlap o‘zaro o‘xshash va bip xilda joylashgan. Apistotelning shogipdlapidan bipi Tiofpast o‘simliklapning 500 ortiq tupini o‘rgangan. Ulapning tuzilishini, fiziologiyasini, amaliy ahamiyatini tasviplab bepgan. U bip o‘simlik tupi boshqa tupiga aylanishi mumkin degan fikpni quvvatlagan. Miloddan keyin Evropada Xristian dinining vujudga kelishi munosabati bilan tabiiy fanlar inqirozga uchragan bir paytda Markaziy Osiyoda u anchagina rivojlandi. Jumladan, o‘zbek ensiklopedist olimi Abu Rayhon Beruniy (973-1051) yozib qoldirgan asarlarida (uning 152 ta asari bo‘lib, shundan bizgacha 27 tasi etib kelgan) yil va fasllarning o‘zgarishi bilan hayvonlar va o‘simliklarning o‘zgarishi to‘g‘risida fikr yuritilgan. Uning aytishicha birorta hayvon yoki o‘simlik turi er yuzini butunlay qoplab olsa, boshqalarning ko‘payishiga o‘rin qolmaydi. SHuning uchun dehqonlar ekinlarni o‘toq qiladilar, asalarilar asalni bekorga eydigan o‘z jinslarini o‘ldiradilar. Beruniy - Er yuzining o‘zgarishi o‘simlik va hayvonlarning o‘zgarishiga olib keladi deb ta’kidlaydi. Beruniy «Saydana» degan asarida 1116 tur dori – darmonlarni tavsiflagan. Beruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklari» va «Hindiston» degan
Ilmiybaza.uz asarlarida o‘simlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan aloqasi haqida ham qiziqarli ma’lumotlar keltiriladi. Abu Nasr Farobiy (873-950) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va tabiatshunoslikning boshqa sohalarida fikr yuritib, tabiatda bo‘lib turadigan tabiiy tanlanishni va insonlar tomonidan olib boriladigan sun’iy tanlanishni tan oladi. Ekologiyaga doir fikrlarni buyuk davlat arbobi, shoir va tabiatshunos olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1482-1530) ham bayon qilgan. U o‘zining "Boburnoma" degan buyuk asarida o‘simliklar va hayvonlarning o‘xshash tomonlari va farqlari haqida aniq dalillar keltiradi. Samarqand, Buxoro hududlarida o‘sadigan o‘simliklar (archalar, butalar, sarv daraxtlari, zaytunlar, chinorlar) va hayvonlarning ko‘pchiligi Hindistonda o‘sadigan o‘simliklar va yashaydigan hayvonlarga o‘xshash ekanligini aytadi. SHu bilan birga Hindistondagi ko‘pgina hayvonlar va o‘simliklar endemik ekanligini qayd qiladi. U bir mamlakat o‘simliklarini ikkinchi mamlakat erlariga o‘tqazib bog‘lar barpo qilgan. Jumladan Qobulga SHimoldan olcha, Hindistondan Banan, shakarqamish keltirib ektirgan. Keyinchalik bu o‘simliklarni Buxoro va Badaxshonga ham yuborgan. Ekologiyaning keyingi taraqqiyoti Evropada XVIII asrda o‘z aksini topadi. SHu zamonda K.Linney va J.Byuffonlar qimmatli ekologik kuzatishlar olib borishgan. XIX asr boshlarida nemis tabiatshunosi A.Gumbold o‘simlik hayotiy shakllarining dastlabki klassifikatsiyasini tuzdi. SHvetsariya botanigi O.F.Dekaldol o‘simliklarga tashqi muhit ta’sirini o‘rganadigan eirriologiya faniga asos soladi (1832 y.). Biroq ekologiya hamma olimlar tomonidan tan olingan fan sifatida faqatgina 1900 yillari shakllandi. Dastavval o‘simliklar va hayvonlar ekologiyasi sohasida kuzatishlar olib borgan F.Klements va V.SHelfordlar, moddalar almashinuvi va oziqa zanjiri konsepsiyalariga asos solgan T.Lindeman va Dj.Xatchinsonlar va ko‘l sistemalarini kuzatgan E.Birdje va CHana Djudee hamda shularga o‘xshash boshqa olimlarning kuzatishlari umumiy ekologiya fanining nazariy asoslarini tashkil etdi. XX - asr boshlarida o‘simlik va hayvonlarning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganish bosh masala qilib qo‘yildi. SHu bilan birgalikda organizmlarning ichki suv havzalarida yashash sharoitini o‘rganish ham Ilmiybaza.uz asarlarida o‘simlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan aloqasi haqida ham qiziqarli ma’lumotlar keltiriladi. Abu Nasr Farobiy (873-950) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va tabiatshunoslikning boshqa sohalarida fikr yuritib, tabiatda bo‘lib turadigan tabiiy tanlanishni va insonlar tomonidan olib boriladigan sun’iy tanlanishni tan oladi. Ekologiyaga doir fikrlarni buyuk davlat arbobi, shoir va tabiatshunos olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1482-1530) ham bayon qilgan. U o‘zining "Boburnoma" degan buyuk asarida o‘simliklar va hayvonlarning o‘xshash tomonlari va farqlari haqida aniq dalillar keltiradi. Samarqand, Buxoro hududlarida o‘sadigan o‘simliklar (archalar, butalar, sarv daraxtlari, zaytunlar, chinorlar) va hayvonlarning ko‘pchiligi Hindistonda o‘sadigan o‘simliklar va yashaydigan hayvonlarga o‘xshash ekanligini aytadi. SHu bilan birga Hindistondagi ko‘pgina hayvonlar va o‘simliklar endemik ekanligini qayd qiladi. U bir mamlakat o‘simliklarini ikkinchi mamlakat erlariga o‘tqazib bog‘lar barpo qilgan. Jumladan Qobulga SHimoldan olcha, Hindistondan Banan, shakarqamish keltirib ektirgan. Keyinchalik bu o‘simliklarni Buxoro va Badaxshonga ham yuborgan. Ekologiyaning keyingi taraqqiyoti Evropada XVIII asrda o‘z aksini topadi. SHu zamonda K.Linney va J.Byuffonlar qimmatli ekologik kuzatishlar olib borishgan. XIX asr boshlarida nemis tabiatshunosi A.Gumbold o‘simlik hayotiy shakllarining dastlabki klassifikatsiyasini tuzdi. SHvetsariya botanigi O.F.Dekaldol o‘simliklarga tashqi muhit ta’sirini o‘rganadigan eirriologiya faniga asos soladi (1832 y.). Biroq ekologiya hamma olimlar tomonidan tan olingan fan sifatida faqatgina 1900 yillari shakllandi. Dastavval o‘simliklar va hayvonlar ekologiyasi sohasida kuzatishlar olib borgan F.Klements va V.SHelfordlar, moddalar almashinuvi va oziqa zanjiri konsepsiyalariga asos solgan T.Lindeman va Dj.Xatchinsonlar va ko‘l sistemalarini kuzatgan E.Birdje va CHana Djudee hamda shularga o‘xshash boshqa olimlarning kuzatishlari umumiy ekologiya fanining nazariy asoslarini tashkil etdi. XX - asr boshlarida o‘simlik va hayvonlarning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganish bosh masala qilib qo‘yildi. SHu bilan birgalikda organizmlarning ichki suv havzalarida yashash sharoitini o‘rganish ham
Ilmiybaza.uz boshlab yuborildi. Suvda yashovchi organizmlarni o‘rganuvchi gidrobiologlar biomassa (nemis olimi T.Demol), biotsenoz mahsuloti (R.Demol, A.Tineman) tushunchalarini ta’riflab berdilar. Ekologlar o‘z tajribalarini dala sharoitida olib boradigan bo‘ldilar. Ular zararkunandalar, kemiruvchilar va ov qilinadigan sut emizuvchilar sonining o‘zgarib turishini analiz qildilar, qor qoplamining hayvonlarga ta’sirini o‘rgandilar, tuproqda yashaydigan umurtqasizlarni tekshirdilar. Ekologiya fanini rivojlantirishga ekosistema va biogeotsenoz tushunchalarining shakllanishi ham katta hissa qo‘shdi. Ingliz olimi A.Tensli (1935) birgalikda yashaydigan avtotrof va geterotrof organizmlarning har qanday to‘dasi va ular hayoti uchun zarur bo‘lgan abiotik muhitni ekosistema deb atadi. Akademik V.N.Sukachev esa Er yuzining muayyan hududida yashaydigan o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning, shu hudud landshafti, iqlim, tuproq hamda gidrologik sharoitlari bilan birligini biogeotsenoz deb nomladi. Bu tushunchalarning fanga kiritilishi, ekologiyaning har xil bo‘limlarini bir biriga yaqinlashtirish imkonini berdi va XX asr boshlarida botanik va zoolog olimlar quruqlikdagi ekologik kuzatishlarni alohida – alohida olib bordilar va natijada o‘simlik guruhlarining tuzilish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fitosotsiologiya (keyinchalik fitotsinologiya) fani paydo bo‘ldi. SHu davrda guruhlarning almashinish jarayonlari qonuniyatlarini o‘rganish (suksessiya) davom ettirildi. O‘simliklar guruhlarini o‘rganishda T.F.Morozovning "O‘rmon to‘g‘risidagi ta’limoti" (1912 y.) va V.N.Sukachevning "O‘simlik guruhlari haqidagi ta’limotga kirish"(1915 y.) asarlari muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon nazariy ekologiyasining rivojlanishiga ingliz olimi CH.Eltonning "Hayvonlar ekologiyasi" kitobi (1927) ham katta tasir ko‘rsatdi. XX asrning 20-30 yillarida akademik V.I.Vernadskiy Biosfera to‘g‘risidagi talimotni yaratib ekologiyani rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. 30-50-yillarga kelib, ekosistema doirasida moddalar aylanishi va energiya oqimini o‘rganish singari umumekologik muammolar ko‘tarildi. Ilmiybaza.uz boshlab yuborildi. Suvda yashovchi organizmlarni o‘rganuvchi gidrobiologlar biomassa (nemis olimi T.Demol), biotsenoz mahsuloti (R.Demol, A.Tineman) tushunchalarini ta’riflab berdilar. Ekologlar o‘z tajribalarini dala sharoitida olib boradigan bo‘ldilar. Ular zararkunandalar, kemiruvchilar va ov qilinadigan sut emizuvchilar sonining o‘zgarib turishini analiz qildilar, qor qoplamining hayvonlarga ta’sirini o‘rgandilar, tuproqda yashaydigan umurtqasizlarni tekshirdilar. Ekologiya fanini rivojlantirishga ekosistema va biogeotsenoz tushunchalarining shakllanishi ham katta hissa qo‘shdi. Ingliz olimi A.Tensli (1935) birgalikda yashaydigan avtotrof va geterotrof organizmlarning har qanday to‘dasi va ular hayoti uchun zarur bo‘lgan abiotik muhitni ekosistema deb atadi. Akademik V.N.Sukachev esa Er yuzining muayyan hududida yashaydigan o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning, shu hudud landshafti, iqlim, tuproq hamda gidrologik sharoitlari bilan birligini biogeotsenoz deb nomladi. Bu tushunchalarning fanga kiritilishi, ekologiyaning har xil bo‘limlarini bir biriga yaqinlashtirish imkonini berdi va XX asr boshlarida botanik va zoolog olimlar quruqlikdagi ekologik kuzatishlarni alohida – alohida olib bordilar va natijada o‘simlik guruhlarining tuzilish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fitosotsiologiya (keyinchalik fitotsinologiya) fani paydo bo‘ldi. SHu davrda guruhlarning almashinish jarayonlari qonuniyatlarini o‘rganish (suksessiya) davom ettirildi. O‘simliklar guruhlarini o‘rganishda T.F.Morozovning "O‘rmon to‘g‘risidagi ta’limoti" (1912 y.) va V.N.Sukachevning "O‘simlik guruhlari haqidagi ta’limotga kirish"(1915 y.) asarlari muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon nazariy ekologiyasining rivojlanishiga ingliz olimi CH.Eltonning "Hayvonlar ekologiyasi" kitobi (1927) ham katta tasir ko‘rsatdi. XX asrning 20-30 yillarida akademik V.I.Vernadskiy Biosfera to‘g‘risidagi talimotni yaratib ekologiyani rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. 30-50-yillarga kelib, ekosistema doirasida moddalar aylanishi va energiya oqimini o‘rganish singari umumekologik muammolar ko‘tarildi.
Ilmiybaza.uz 40-50 yillarda T.A. Rabotnov va 60-yillarda A.A.Uranov o‘simliklarning populiyasiyalari to‘g‘risidagi talimotga asos soladilar. Keyinchalik chet ellarda ham (Ingliz olimi DJ.Xarper) shunga o‘xshash ilmiy ishlar paydo bo‘la boshladi. 50- yillarga kelib umumiy ekologiya fani shakllandi. Uning shakllanishi va rivojlanishiga gidrobiologiya sohasida erishilgan yutuqlar, quruqlikda yashaydigan hayvonlar va o‘simliklar ekologiyasiga oid to‘plangan malumotlar, ekosistema yoki biogenotsenoz tushunchalarining ifodalanishi, ekologiyani o‘rganishda matematik usullarning keng joriy etilishi va shu kabilar muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon ekologiyasining xarakterli xususiyati butun biosferani hamrab oluvchi jarayonlarni tadqiq etishdir. Olimlar tomonidan odam va biosfera o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar (tasirlar) sinchiklab o‘rganilmoqda. Bu sohadagi xalqaro biologik dastur doirasida olib boriladigan ishlar 1964 yilda boshlandi. Uning asosiy maqsadi - Er sharining turli xil joylardagi ekosistemalarning mahsuldorligini o‘rganish. Ekologiyaning asosiy vazifalaridan biri, bu odam yaratgan tabiiy va sun’iy sistemalarning tuzilishini ham funksional asoslarini miqdoriy usullar yordamida batafsil o‘rganishdan iborat. Individlarning joylashishini populyasiyaning yoshi, jinsiy va ekologik tizimini o‘rganish ham ekologiyaning vazifasidir. Bunda qishloq va o‘rmon xo‘jaligi zararkunandalari, kasallik qo‘zg‘atuvchi va tarqatuvchilar populyasiyalari sonining o‘zgarishiga alohida e’tibor berilishi lozim. Markaziy Osiyo va O‘zbekiston ekologiya fanini rivojlantirish sohosida bir qancha olimlar o‘z xissasini qo‘shganlar va o‘z maktablarini shakllantirganlar. 1930 yillarda ekologiya yo‘nalishlariga asoslangan Markaziy Osiyo maktabi hozirgi M.Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Davlat Universiteti qoshida shakllandi. Maktab o‘lkaning biologik jamoalarini, ularning tarkibiy qismlarini o‘rganish bilan birga ekolog mutaxassislar tayyorlashda, ekologiyani rivojlantirishda ham ahamiyatga ega bo‘ldi. 1930 yillarga kelib ekologik ilmiy izlanishlarning natijalari ilmiy asarlarda o‘z aksini topa boshladi. Bularda faqat ma’lum joyning ekologik holati haqida gap bormay, balki ekologiya fanining asoslari biotsenologiya va fitotsenologiya kabi sohalari ham rivojlantirildi. Ilmiybaza.uz 40-50 yillarda T.A. Rabotnov va 60-yillarda A.A.Uranov o‘simliklarning populiyasiyalari to‘g‘risidagi talimotga asos soladilar. Keyinchalik chet ellarda ham (Ingliz olimi DJ.Xarper) shunga o‘xshash ilmiy ishlar paydo bo‘la boshladi. 50- yillarga kelib umumiy ekologiya fani shakllandi. Uning shakllanishi va rivojlanishiga gidrobiologiya sohasida erishilgan yutuqlar, quruqlikda yashaydigan hayvonlar va o‘simliklar ekologiyasiga oid to‘plangan malumotlar, ekosistema yoki biogenotsenoz tushunchalarining ifodalanishi, ekologiyani o‘rganishda matematik usullarning keng joriy etilishi va shu kabilar muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon ekologiyasining xarakterli xususiyati butun biosferani hamrab oluvchi jarayonlarni tadqiq etishdir. Olimlar tomonidan odam va biosfera o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar (tasirlar) sinchiklab o‘rganilmoqda. Bu sohadagi xalqaro biologik dastur doirasida olib boriladigan ishlar 1964 yilda boshlandi. Uning asosiy maqsadi - Er sharining turli xil joylardagi ekosistemalarning mahsuldorligini o‘rganish. Ekologiyaning asosiy vazifalaridan biri, bu odam yaratgan tabiiy va sun’iy sistemalarning tuzilishini ham funksional asoslarini miqdoriy usullar yordamida batafsil o‘rganishdan iborat. Individlarning joylashishini populyasiyaning yoshi, jinsiy va ekologik tizimini o‘rganish ham ekologiyaning vazifasidir. Bunda qishloq va o‘rmon xo‘jaligi zararkunandalari, kasallik qo‘zg‘atuvchi va tarqatuvchilar populyasiyalari sonining o‘zgarishiga alohida e’tibor berilishi lozim. Markaziy Osiyo va O‘zbekiston ekologiya fanini rivojlantirish sohosida bir qancha olimlar o‘z xissasini qo‘shganlar va o‘z maktablarini shakllantirganlar. 1930 yillarda ekologiya yo‘nalishlariga asoslangan Markaziy Osiyo maktabi hozirgi M.Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Davlat Universiteti qoshida shakllandi. Maktab o‘lkaning biologik jamoalarini, ularning tarkibiy qismlarini o‘rganish bilan birga ekolog mutaxassislar tayyorlashda, ekologiyani rivojlantirishda ham ahamiyatga ega bo‘ldi. 1930 yillarga kelib ekologik ilmiy izlanishlarning natijalari ilmiy asarlarda o‘z aksini topa boshladi. Bularda faqat ma’lum joyning ekologik holati haqida gap bormay, balki ekologiya fanining asoslari biotsenologiya va fitotsenologiya kabi sohalari ham rivojlantirildi.
Ilmiybaza.uz Markaziy Osiyo ekologlarining, ayniqsa, o‘lkaning ayrim landshaftlarining ekologiyasini o‘rganish, tizim, faolligi, dinamikasi va evolyusiyasi, shuningdek, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning muammolari ishlab chiqildi. D.N.Kashkarov ishlarida landshaftning ayrim elementlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, birligi hamda modda va energiya almashinuvi, namlik, tuproq va biotik omillarning roli, antropogen omilining landshaftlarga ta’siri va boshqalar ochib bergan. P.A.Baranov va I.A.Raykovalar Pomir tog‘larida cho‘l biotsenozlarining kelib chiqishi, dinamikasi, va evolyusiyasida organizmlarning hayotida noqulay haroratning ahamiyati, madaniy biotsenozlarni yuqori tog‘ sharoitida yaratish masalalari ishlab chiqildi. R.I.Abalin, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov va I.I.Granitovlarning ekolog – fitotsenologik qarashlari ularning chop etgan bir qator ishlarida o‘z aksini topgan. Markaziy Osiyodagi hayvonlar ekologiyasi yo‘nalishlari bo‘yicha kompleks ilmiy ishlar T.Z.Zohidov nomi bilan chambar-chas bog‘liq. T.Zohidov Qizilqum cho‘llarining o‘ziga xos hayot makoni ekanini, qumli, sho‘rxok loyli va toshloq cho‘llarini mustaqil biotoplar sifatida tavsiflab, ularni o‘z navbatida mayda hududiy birliklar, ya’ni fatsiyalarga ajratib berdi. D.N.Kashkarov va T.Z.Zohidov va boshqalarning asarlarida har bir tashqi muhit omili (geologik, tarixiy, orografik, iqlim, substrat, o‘simliklar va hokazolar) ta’sirida ma’lum hududlar bo‘yicha hayvonlar guruhi hamda biotsenozlarning taqsimlanganligi ochib berilgan. O‘zbekistonda o‘simliklar ayrim turlarining ekologiyasini (autekologiya) o‘rganish ishlari E.T.Korovin, M.V.Kultiasov va M.S.Popovlarning ishlari bilan bog‘langan. O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov va E.P.Korovin hisoblanadi. 1930 yillarda bu olimlar tomonidan «Muhit va jamoa», «O‘rta Osiyo va Qozog‘iston cho‘llarining turlari va ulardan xo‘jalikda foydalanish istiqbollari», «CHo‘llardagi hayot» kabi ilmiy asarlar chop etilib, bu asarlarda ekologiya fani va uning vazifalari, uslublari o‘z aksini topgan. Ekologik kuzatishlarni kuchaytirish maqsadida O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi Botanika institutida V.A.Burigin rahbarligida o‘simliklar ekologiyasi Ilmiybaza.uz Markaziy Osiyo ekologlarining, ayniqsa, o‘lkaning ayrim landshaftlarining ekologiyasini o‘rganish, tizim, faolligi, dinamikasi va evolyusiyasi, shuningdek, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning muammolari ishlab chiqildi. D.N.Kashkarov ishlarida landshaftning ayrim elementlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, birligi hamda modda va energiya almashinuvi, namlik, tuproq va biotik omillarning roli, antropogen omilining landshaftlarga ta’siri va boshqalar ochib bergan. P.A.Baranov va I.A.Raykovalar Pomir tog‘larida cho‘l biotsenozlarining kelib chiqishi, dinamikasi, va evolyusiyasida organizmlarning hayotida noqulay haroratning ahamiyati, madaniy biotsenozlarni yuqori tog‘ sharoitida yaratish masalalari ishlab chiqildi. R.I.Abalin, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov va I.I.Granitovlarning ekolog – fitotsenologik qarashlari ularning chop etgan bir qator ishlarida o‘z aksini topgan. Markaziy Osiyodagi hayvonlar ekologiyasi yo‘nalishlari bo‘yicha kompleks ilmiy ishlar T.Z.Zohidov nomi bilan chambar-chas bog‘liq. T.Zohidov Qizilqum cho‘llarining o‘ziga xos hayot makoni ekanini, qumli, sho‘rxok loyli va toshloq cho‘llarini mustaqil biotoplar sifatida tavsiflab, ularni o‘z navbatida mayda hududiy birliklar, ya’ni fatsiyalarga ajratib berdi. D.N.Kashkarov va T.Z.Zohidov va boshqalarning asarlarida har bir tashqi muhit omili (geologik, tarixiy, orografik, iqlim, substrat, o‘simliklar va hokazolar) ta’sirida ma’lum hududlar bo‘yicha hayvonlar guruhi hamda biotsenozlarning taqsimlanganligi ochib berilgan. O‘zbekistonda o‘simliklar ayrim turlarining ekologiyasini (autekologiya) o‘rganish ishlari E.T.Korovin, M.V.Kultiasov va M.S.Popovlarning ishlari bilan bog‘langan. O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov va E.P.Korovin hisoblanadi. 1930 yillarda bu olimlar tomonidan «Muhit va jamoa», «O‘rta Osiyo va Qozog‘iston cho‘llarining turlari va ulardan xo‘jalikda foydalanish istiqbollari», «CHo‘llardagi hayot» kabi ilmiy asarlar chop etilib, bu asarlarda ekologiya fani va uning vazifalari, uslublari o‘z aksini topgan. Ekologik kuzatishlarni kuchaytirish maqsadida O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi Botanika institutida V.A.Burigin rahbarligida o‘simliklar ekologiyasi
Ilmiybaza.uz laboratoriyasi tashkil etildi. Ushbu laboratoriya xodimlari cho‘l va chala cho‘l sharoitida o‘simliklarning moslashish xususiyatlarini o‘rgandilar. Natijada tog‘ oldi mintaqalarida fitomeliorativ ishlarning rivojlanishiga asos solindi. Keyinchalik bu ishlar O.X.Xasanov, R.S.Vernik, T.Raximova va boshqalar tomonidan davom ettirildi. CHo‘l mintaqasi o‘simliklarining biologik va fiziologik xususiyatlari Z.SH.SHamsiddinov, I.Xamdamov, N.Salmanov, L.S.Taevskaya va shu kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, ularning asarlarida shuvoq, izen, komforosma, saksovul, tereskin va shu kabi cho‘l o‘simliklarining xususiyatlari turli xil tuproq sharoiti bilan chambarchas bog‘ligi ochib berilgan. O‘zbekistonda hayvonlar ekologiyasini rivojlantirishda xissa qo‘shgan olimlarga T.Z.Zohidov, A.M.Muhammadiev, V.V.YAxontov, M.A.Sultanov, R.O.Olimjonovlarni kiritish mumkin. Ular o‘zlari va shogirtlari bilan birgalikda bu sohaga bag‘ishlangan yirik monografiyalar yaratganlar. Jumladan, bu sohada ma’lum bo‘lgan V.V.YAxontovning «Hashorotlar ekologiyasi» (1963), T.Z.Zohidovning «Qizilqum cho‘lining biotsenozlari» (1971) kabi asarlarini keltirish mumkin. D.Kashkarov, A.Zokirov, A.Petrovlar Qarshi cho‘lini chuqur o‘rganish natijasida «Qarshi cho‘lining umurtqali hayvonlari ekologiyasi» degan asarni chop ettirdilar. Bu asarda sut emizuvchi hayvonlarning tarkibi, tarqalishi, ekologiyasi va ulardan foydalanish yo‘llari asoslab berildi. Bir guruh zoolog olimlar: X.S.Solixboev, O.P.Bogdanov, T.N.Palenko, S.T.Gubaydulina, G.I.Ishunin, D.YU.Kashkarov, N.Zokirovlarning ilmiy kuzatishlari asosida «Nurota tog‘i umurtqali hayvonlari ekologiyai» (1970) nomli asar yaratildi. 1979 yillarda extiologiya va gidrobiologiya laboratoriyasi xodimlari A.M.Muhammadiev rahbarligida (A.Omonov, F.Zohidova, S.Qamroeva, D.Mansurova va boshqalar) O‘zbekiston suv omborlari, ko‘llarining biologik rejimi, ixtiofaunasining shakllanishi, suvning ifloslanishi, suv hayvonlari ekologiyasi va suv resurslaridan foydalanish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar. Ilmiybaza.uz laboratoriyasi tashkil etildi. Ushbu laboratoriya xodimlari cho‘l va chala cho‘l sharoitida o‘simliklarning moslashish xususiyatlarini o‘rgandilar. Natijada tog‘ oldi mintaqalarida fitomeliorativ ishlarning rivojlanishiga asos solindi. Keyinchalik bu ishlar O.X.Xasanov, R.S.Vernik, T.Raximova va boshqalar tomonidan davom ettirildi. CHo‘l mintaqasi o‘simliklarining biologik va fiziologik xususiyatlari Z.SH.SHamsiddinov, I.Xamdamov, N.Salmanov, L.S.Taevskaya va shu kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, ularning asarlarida shuvoq, izen, komforosma, saksovul, tereskin va shu kabi cho‘l o‘simliklarining xususiyatlari turli xil tuproq sharoiti bilan chambarchas bog‘ligi ochib berilgan. O‘zbekistonda hayvonlar ekologiyasini rivojlantirishda xissa qo‘shgan olimlarga T.Z.Zohidov, A.M.Muhammadiev, V.V.YAxontov, M.A.Sultanov, R.O.Olimjonovlarni kiritish mumkin. Ular o‘zlari va shogirtlari bilan birgalikda bu sohaga bag‘ishlangan yirik monografiyalar yaratganlar. Jumladan, bu sohada ma’lum bo‘lgan V.V.YAxontovning «Hashorotlar ekologiyasi» (1963), T.Z.Zohidovning «Qizilqum cho‘lining biotsenozlari» (1971) kabi asarlarini keltirish mumkin. D.Kashkarov, A.Zokirov, A.Petrovlar Qarshi cho‘lini chuqur o‘rganish natijasida «Qarshi cho‘lining umurtqali hayvonlari ekologiyasi» degan asarni chop ettirdilar. Bu asarda sut emizuvchi hayvonlarning tarkibi, tarqalishi, ekologiyasi va ulardan foydalanish yo‘llari asoslab berildi. Bir guruh zoolog olimlar: X.S.Solixboev, O.P.Bogdanov, T.N.Palenko, S.T.Gubaydulina, G.I.Ishunin, D.YU.Kashkarov, N.Zokirovlarning ilmiy kuzatishlari asosida «Nurota tog‘i umurtqali hayvonlari ekologiyai» (1970) nomli asar yaratildi. 1979 yillarda extiologiya va gidrobiologiya laboratoriyasi xodimlari A.M.Muhammadiev rahbarligida (A.Omonov, F.Zohidova, S.Qamroeva, D.Mansurova va boshqalar) O‘zbekiston suv omborlari, ko‘llarining biologik rejimi, ixtiofaunasining shakllanishi, suvning ifloslanishi, suv hayvonlari ekologiyasi va suv resurslaridan foydalanish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar.