EKOLOGIYA PÁNINEN LEKTSIYALAR TOPLAMI №1 Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw pániniń predmeti, maqseti hám wazıypaları. ULIWMA EKOLOGIYA Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi uyreniw usılları. Tiykarǵı sawallar 1. Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw tariyxı. 2. Ekologiya pániniń rawajlaniw basqishları. 3. Ekologiyaliq izertlewdin` ámelii áhimiyti. 4. Hazirgi zaman ekologiya paninin duzilisi. 5. Tábiyat hám insan ortasındaǵı múnasebetler. Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler h’ám sózler. Ekologiya, adaptatsiya, tábiyattan aqılǵa muwapıq paydalanıw, rekultivatsiya, autoekologiya, sinekologiya, dimekologiya, biosfera táliymatı, organizm, jámáát, abiotik ortalıq, populiyatsiya, ekodizim, biogeotsenoz, tirishilik ortalıǵı, evribiont, stenobiont, regulyatsiya, gomeostaz, biotsenoz, biotop. Ekologiyalıq mashqala, ekologiyalıq bankrot, jer sheklengenligi, shorlanıw, suw jetispewshiligi, h’awa pataslanıwı. Baqlaw, tájriybe, modellestiriw, assotsiatsiya, formatsiya, tip, organizmler sanı, túrlerdiń ushırawı, biomassa, ónimdarlıq indeksi, dominantlıq, qaplam, tıǵızlıq. 1-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti. Talabalarda Ekologiya» ataması, predmeti, wazıypaları h’aqqında túsinik payda qıldırıw h’ámde ekologiyanıń tábiyattı qorǵaw h’ám onnan aqılǵa muwapıq paydalanıwda teoriyalıq tiykar ekenligin tiykarlap beriw. İdentiv oqıw maqsetleri. 1.1. Ekologiya» ataması mánisin túsinip jetedi. 1.2. Ekologiyanıń predmeti h’ám wazıypaların biledi h’ám parqına jetedi. 1.3. Ekologiyanıń tábiyattı qorǵaw h’ám onnan aqılǵa muwapıq paydalanıwda teoriyalıq tiykar ekenligin talqılay aladı. 1-tiykar sawaldıń bayanı. Ekologiya» túsinigi pánge birinshi bolıp nemis ilimpazı E.Gekkel tárepinen 1866-jıl kiritilgen (Organizmlerdiń ulıwma morfologiyası shıǵarmasında). Házirde keńeyip ketken bul atama grekshe sóz bolıp, Oykos»-úy jay, logos» pán degendi bildiredi. Ekologiya biologiyalıq pán bolıp olorganizmlerdiń bir-biri h’ám sırtqı ortalıq sharayatı menen óz ara múnásibet nızamlıqların úyrenetuǵın pán esaplanadı. Organizmlerdiń iykemlesiwin (adaptatsiya) úyreniw sıpatında bunnan 100 jıl aldın qáliplesken h’ázirgi zaman ekologiyası-tábiyattan aqılǵa muwapıq paydalanıw h’ám tábiyattı qorǵawdıń teoriyalıq tiykarı esaplanadı. Ol ózine tán predmetke, wazıypalarǵa h’ám izleniw usıllarına iye. Ekologiya antropogen h’ám h’ár qıylı faktorlar tásirinde tábiyattaǵı baylanıslardıń buzılıwı tuwralı maǵlıwmat beredi. Ekologiya tábiyat resurslarınan aqılǵa muwapıq paydalanıwda h’ám tábiyattı qorǵawda ilimiy tiykar bolıp xızmet qıladı. Mısalı: h’ár jılı toǵay xojalıqları tábiyatta ósiwshi dárilik ósimliklerdi jıynap alıp dári tayarlaw ushın tapsıradı. Bunda eger jıynap alınıp atırǵan ósimlikler muǵdarı qayta ósip shıǵıp atırǵan ósimlikler muǵdarınan assa onda ósimlikler áste- áste joǵala baslaydı. Sonıń ushın dárilik ósimliklerdi jıynaw tek ǵana ilimiy tiykarlanǵan normalar tiykarında terip tapsırılıwı kerek. Bul normalar h’ám jıynaw múddetleri ósimlikler jámáátinde qayta tikleniw tiykar bolıwı kerek. Ekologiyanıń predmeti-organizmler toparı h’ám sırtqı ortalıq arasındaǵı baylanıslardıń dúzilisin, oǵan baylanıslı bolǵan janlanıw, rawajlanıw, tarqalıw h’ám konkurentlik qásiyetlerin, tiri tábiyat qanday dúzilgen, qaysı nızamlar tiykarında bar h’ám rawajlanadı, insan tásirine qanday juwap beredi, bulardıń h’ámmesi ekologiyanıń predmeti esaplanadı. Házirgi payıtta ekologiyanıń tiykarǵı wazıypaların tómendegishe táriyplew múmkin. Tirishiliktiń payda bolıw nızamların insan tásirin esapqa alǵan h’alda úyreniw. İnsannıń xojalıq iskerligi tásirinde tábiyatta júz beretuǵın ózgerislerdi aldınan biliw. Biosferadaǵı bolıp atırǵan protsesslerdi úyreniw, basqarıw, boljaw, insan jasaytuǵın ortalıqtı saqlap qalıw. Buzılǵan tábiyiy dizimlerdi tiklew usınıń menen birge paydalanıwdan shıǵarılǵan awıl xojalıǵı egin maydanların jáne iske salıw (rekultivatsiya), jaylawlardıń topıraq ónimdarlıǵın, suw boyların h’ám basqa ekodizmlerdiń ónimdarlıǵın tiklew. Biologiyalıq resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıwdıń ilimiy tiykarların jaratıw h’ám basqalar. 2 - tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti. Ekologiyanıń rawajlanıwında áyyemgi grek ilimpazlarınıń jumısları, rus h’ám shet el ilimpazları iskerligi, Orta Aziya oyshıllarınıń tábiyat h’aqqındaǵı pikirleri, Ózbekstanda ekologiyalıq bilimlerdiń tiykarshıları - ekolog - geograflar mektebi h’ámde Ózbekstanda ekologiya pániniń qısqasha rawajlanıw tariyxı h’aqqında talabalarǵa maǵlıwmat beriw. İdentiv oqıw maqsetleri: 2.1. Ekologiyanıń rawajlanıwında grek ilimpazları, shet el ilimpazları jumısların talqılap beredi. 2.2. Orta Aziya oyshıllarınıń tábiyat h’aqqındaǵı pikirleri bayan etilgen shıǵarmaları áh’miyetin tiykarlap bere aladı. 2.3. Ózbekstanda ekolog - geograflar mektebi h’ám onıń áh’miyeti mánisine jetedi. 2.4. Ózbekstanda ekologiya pániniń rawajlanıwın aytıp bere aladı. 2- tiykarǵı sawaldıń bayanı. Tiri organizmler tirishiliginiń sırtqı ortalıq penen baylanıslılıǵı ázelden málim. Antik dáwirde jasaǵan filosofiyalardıń shıǵarmalarında h’aywanlardıń túrli instinktleri, balıqlar h’ám quslardıń migratsiyaları, ósimliklerdiń sırtqı kórinisi topıraq h’ám klimat jaǵdayları menen baylanıslılıǵı h’aqqındaǵı maǵlıwmatlar keltiriledi. Dáslepki ekologiyalıq túsinikler áyyemgi grek ilimpazları shıǵarmalarında bayan etilgen bolıp, olardıń miynetlerinde biz ekologiyalıq baǵdarlardı kóremiz. Biraq «ekologiya» terminin isletpegen. Arestotel (eramızdan 384-322 jıl aldın), áyyemgi grek filosofı Teofrast (371-280 jıl aldın) h’aywan h’ám ósimliklerdi jasaw jaǵdayına baylanıslı h’alda kórip shıqqan. Aristotel 500 túr h’ayuanlardı úyrenip olardıń minez-qulqı kóship júriwi h’aqqında Teofrast-ósimliklerdiń forması h’ám ósiui-klimat topıraq sharayatına baylanıslılıǵın anıqlaydı. Frantsuz M.Byuffon (1707-1788) nıń miynetlerinde h’aywanlardıń dúzilisine sırtqı ortalıqtıń tásiri máselesi kóterilgen. J.B.Lamark (1744-1829) dáslepki evolyutsion táliymattıń avtorı ósimlik h’ámde h’aywanlardıń evolyutsion ózgeriwlerinde eń zárúr faktor dep sırtqı ortalıq tásirin esaplaǵan. A.Gumboltiń miynetleri ósimlikler geografiyasında jańa ekologiyalıq baǵdarlardı anıqlap berdi. Ol pánge landshaft «fizionomiyası» ósimliklerdiń sırtqı kórinisi menen anıqlanadı sıyaqlı túsinikti kiritedi. Uqsas zona h’ám vertikal poyaslarda h’ár qıylı taksonomikalıq toparlarda uqsas «fizionomikalıq» formalar islep shıǵıladı; Bul formalardıń tarqalıwı h’ám parqına qaray jaydıń fizikalıq- geografiyalıq qásiyetleri h’aqqında pikir júritiw múmkin. Moskva universitetiniń professorı K.Yu.Rule (1814-1858) zoologiyada ózine tán bolǵan baǵdardı rawajlandırıw zárúr ekenligin keń málim qıldı. Bul baǵdar h’aywanlar ómirin h’ár tárepleme úyreniw, qorshaǵan ortalıq penen olardıń óz-ara quramalı múnásibetlerin túsindiriw sıyaqlılar edi. Solay etip, K.Yu.Rule h’aywanlardı úyreniwdiń keń ekologiyalıq dizimin islep shıqtı h’ám ekologiyalıq mazmundaǵı qatar ilimiy islerdi qaldırdı. Onıń shákirtlerinen biri N.A.Severtsov (1827-1885) esaplanadı. Onıń «Periodicheskie yavleniya jizni zverey, ptits i gad Voronejskoy gubernii» (1855) atlı jumısı Rossiyada ayırım regionda h’aywanat áleminde alıp barılǵan ekologiyalıq izleniwleriniń eń úlken h’ám áh’miyetlisi edi. Ch.Darvin «Tábiyiy tańlaw jolı menen túrlerdiń kelip shıǵıwı» (1859 y) shıǵarmasında-tábiyattaǵı jasaw ushın gúres, yaǵnıy túr menen ortalıq ortasındaǵı h’ár qanday qarama-qarsılıqlardıń kórinisleri tábiyiy tańlawǵa alıp keledi h’ám evolyutsiyanıń h’áreketlendiriwshi kúshi dep qaraydı. A.N.Beketov (1825-1902) ósimliklerdiń ishki h’ám sırtqı dúzilisindegi qásiyetlerin olardıń geografiyalıq tarqalıwı menen baylanıslılıǵı h’ámde fiziologiyalıq usıllardıń ekologiya ushın áh’miyeti úlken ekenligin kórsetti. Áne usınday jumıslar h’aywanlar ómiri mısalında A.F.Middenford tárepinen úyrenildi. 1877 jıl nemis gidrobiologi K.Mebiue biotsenozlar h’aqqındaǵı shıǵarmalardı tiykarlap berdi. Ósimlikler jámááti h’aqqında Morozov G.F. h’ám Sukachev F.N. tolıq pikir júritip, bul tiykarǵa tiykar saldı. Rus ilimpazları V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramensskiy, A.P.Shennikov h’ám shet el ilimpazlarınan - F.Klements, K.Raunker, T.Dyu.Rie, İ.Braun - Blake h’ám basqalardıń fitotsenologiya baǵdarlarındaǵı miynetleri ulıwma biogeotsenologiyanıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Ulıwma ekologiyanıń rawajlanıwında D.N.Kashkarovtıń «Ortalıq h’ám jámáát» dep atalǵan Orta Aziya universitetinde oqıǵan lektsiyaları, keyin ala «Haywanlar ekologiyası tiykarları» atı menen jazılǵan oqıwlıǵı úlken áh’miyetke iye boldı. Haywanlardıń morfologiyalıq h’ám evolyutsion ekologiyasın rawajlandırıwda M.S.Gilyarov, S.S.Shvartslar úlken úles qostı. İ.G.Serebryakov tárepinen gúlli ósimliklerdiń tirishilik formaları bayanlaması islep shıǵıldı. 1940 jıllardıń baslarında tábiyiy dizimlerdi úyreniw protsessinde jańa baǵdar kelip shıqtı. 1950 jıllardıń basında G.Odum, Yu.Odum, R.Uitekker, R.Margalef biologiyalıq ónimdarlıqtıń teoriyalıq tiykarların jaratıw barısında is alıp bardı. Orta ásirlerde Orta Aziyada jasaǵan alımlardan Al-Xarezmiy, Farabiy, Beruniy, İbn Sina h’ám basqalar tábiyiy pánleriniń rawajlanıwına úlken úles qosqan. Olar ele ekologiya páni dúnyaǵa kelmegen dáwirde h’ám ondaǵı teń salmaqlılıq, ósimlik h’ám h’aywanat dúnyası, tábiyattı qádirlew h’aqqındaǵı ózleriniń qımbatlı pikirlerin aytqan. Ullı alım Muxammad Musa Al-Xarezmiy (782-847j) shıǵarmalarınan birinde solay dep jazadı: «Bilgin, dáryanıń kózleri jaslansa, onıń basına qayǵı, h’ásiret túsken boladı. Adamlar dáryadan miyrimińizdi ayamańızdar». Bunda ol neni názerde tuttı. İtimal ol dárya suwınıń artıqsha israp bolıwın názerde tutqan. Ol zat eń aldın dárya menen adamlardıń bir-birin túsiniwleri h’ám til tabısıwları, óz-ara meh’r-muxabbat qoyıwların názerde tutqan. Ol óziniń «Kitap surat al-are» shıǵarmasında dúnya okeanları, tereńliktegi materikler, kutblar, ekvator, shól, taw, dárya h’ám teńizler, kóller h’ám toǵaylar, olardaǵı ósimlik, h’aywan dúnyası, usı menen basqa tábiyiy resurslar jerdiń tiykarǵı baylıqları h’aqqındaǵı maǵlıwmatlar keltirilgen. Abu Nasr Farabiydiń (870-910 j) ilimiy filosofiyalıq miyrası kútá bay bolıp, shıǵarmaları h’ázirge shekem tolıq anıqlanbaǵan. Nemis ilimpazı M.K.Brokelmannıń diziminde Farabiydiń túrli baǵdarǵa tiyisli 180 shıǵarmasınıń atı keltiriledi. Bul shıǵarmalar bir neshe toparlarǵa bólinip, 11 - toparına onıń tábiyattanıw ilimi, ámeliy iskerlik h’ám ónermentshilik máselelerine tiyisli shıǵarmaları kiritilgen. Tábiyattanıwǵa tán Adam aǵzalarınıń dúzilisi», Haywan dúzilisi h’ám olardıń wazıypaları h’aqqında» atlı shıǵarmalarında adam h’ám h’aywanlar ayırım aǵzalarınıń dúzilisi, qásiyetleri, wazıypaları h’aqqında, olardıń uqsaslıǵı h’ám parıqlaı keltiriliwi menen birge tiykarǵı anatomiyalıq - fiziologiyalıq túsinikler berilgen.Ol tábiyiy h’ám insan qolı menen jaratılatuǵın jasalma zatlardı ajıratqan. Tábiyiy zatlar tábiyat tárepinen jaratılǵan, degen sheshimge keledi. Abu Rayh’an Beruniy galaktikadaǵı h’ádiyselerdi rawajlanıw nızamları menen zat h’ám h’ádiyslerdiń óz-ara tásiri menen túsindiriwge urındı. Onıń shıǵarmalarında ósimlik h’ám h’aywanlardıń biologiyalıq qásiyetlerin, olardıń tarqalıw h’ám xojalıqtaǵı áh’miyeti h’aqqında maǵlıwmatlar tabıw múmkin. Ol «Saydana» atlı shıǵarmasında 1116 túr dári- dármaqlardı sáwlelendirgen. Olardıń 750 túri ósimlilerden, 101 túri h’aywanlardan, 107 túri minerallardan alınadı. Hár bir ósimlik, h’aywan h’ám miynerallardıń qásiyetleri, tarqalıwı h’ám basqa qásiyetleri keltirilgen. Beruniy shıǵarmalarında ósimlik h’ám h’aywanlardıń dúzilisi h’ámde olardıń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısı h’aqqında da qızıqlı maǵlıwmatlar keltiriledi. Ol óziniń tábiyiy - ilimiy baqlawları, tájiriybeleri tiykarında tábiyattaǵı h’ádiyseler belgili tábiyiy nızamlar tiykarınd basqarıladı degen sheshime keledi. Abu Ali İbn Sino (980-1037) dúnya mádeniyatına úlken úles qosqan iri entsiklopedist alım. Túrli jazba dereklerd onıń 450 den aslam shıǵarma jazǵanlıǵı esletiledi. Bizge shekem onıń 240 shıǵarması jetip kelgen. Onıń {Tib qonunlari» shıǵarması meditsina iliminiń nızamlıqları bolıp, orta ásir meditsina ilimi tsivilizatsiyasınıń joqarı shıńı esaplanadı. İnsan organizmine sırtqı ortalıq tásiri zárúrligin bilgen ilimpaz ayırım kesellikler suw h’ám h’awa arqalı tarqalıwı h’aqqında pikir bayan etken. İbn Sinanıń tawlardıń júzege keliwi, jer júziniń dáwirler ótiwi menen ózgerip barıwı tábiyiy protsessler h’aqqındaǵı pikirleri geologiya pániniń rawajlanıwına úlken tásir qıldı. Záh’riddin Muxammad Babur (1843-1550). Biz Baburdı patsha h’ám shayır sıpatında bilemiz. Biraq Babur tek ǵana shayır, bálkim sárkarda, tariyxshı h’ám ańshı h’ám baǵban, sayaxatshı h’ám tábiyat tanıwshıda esaplanadı. Onıń «Boburnoma» shıǵarması eń iri shıǵarması bolıp esaplanadı. Bul shıǵarmasında h’ár bir zonanı málim bir tártipte sáwlelendiredi. Aldın ala jaydıń geografiyalıq ornı, soń qaysı klimatqa tiyisliligi, h’ár qıylı shıpalı jayları, ósimlikleri, h’aywanları, qazılma baylıqları h’ám h’alqı h’aqqında maǵlıwmat keltiriledi. Ol ájayıp geobotanik bolǵan, ósimliklerdi súygen h’ám jaqsı bilgen. Ózbekstandaǵı júdá kóp giyax dárilerdi, olardıń qásiyetin h’ám áh’miyetin sonday táriypleydi, bunı uqıplı baǵban bolǵan kisi, asıl tábiyatı ǵana orınlay alıwı múmkin. Babur bi neshe ret jer kıymıldaw, ay h’ám quyash tutılıwı sıyaqlı tábiyiy h’ádiyseler guwası bolǵan. Usı h’ádiyselerdiń tábiyat nızamlarınan basqa zat emesligine isenim payda etken. Orta Aziyanı úyrengen ilimpazlardan İ.A.Severtsov, A.N.Krasnovlardıń shıǵarmaları h’ám Kashkarov-Korovin mektebiniń qáliplesiwi Orta Aziyada tábiyiy-geografiyalıq ideyalardıń rawajlanıwında zárúr áh’miyekte iye boladı. P.A.Baranov, İ.A.Raykovlar Pamir tawlarında shól biotsenozınıń kelip shıǵıw dinamikası h’ám evolyutsiyasında organizmlerdiń ómirinde qolaysız temperaturanıń roli, mádeniy biotsenozlardı joqarı taw sharayatında jaratıw máseleleri islep shıǵıldı. R.A.Bolin, E.P.Korovin, M.V.Kultnasov h’ám İ.İ.Granitovlardıń ekologiyalıq h’ám fitotsenologiyalıq kóz-qarasları olardıń baspadan shıqqan bir qatar miynetlerinde óz ornın tapqan. Orta Aziyada zooekologiyalıq baǵdardaǵı kompleks jumıslarınıń rawajlanıwı T.Z.Zoxidov atı menen tıǵız baylanıslı. Ol Qızılqum shólleriniń ózine tán tirishilik mákanı ekenligin, qumlı, shor, ılaylı h’ám taslaq shóllerdi biyǵárez biotoplar sıpatında sáwlelendirip, olardı óz náwbetinde mayda zonalıq birliklerge ajıratıp beredi. Ózbekstanda ekologiya pániniń qısqasha rawajlanıw tariyxı Joqarıda aytıp ótkenimiz sıyaqlı biziń ullı alımlarımız tábiyat, tiri organizmler h’ám olardıń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısına tán máselelerge toqtatlıǵan. ÓzİA Botanika h’ám Zoologiya institutları ilimpazları ósimlik h’ám h’aywanlar ekologiyasına arnalǵan jumıslar alıp barǵan, h’ázirde bul jumıslar alıp barılmaqta. Orta Aziya ósimlikler dúnyasın úyreniw M.S.Papov, E.P.Korovin, K.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, İ.İ.Granitov, S.Saxobiddinov, A.İ.Vvedenskiy sıyaqlı ilimpazlardıń atı menen baylanıslı. Ózbekstanda ekologiyalıq baǵdarındaǵı jumıslardıń tiykarshıları D.N.Kashkarov h’ám E.P.Korovin esaplanadı. 30 jıllarda Kashkarovtıń ekologiya máselelerin keń jarıtqan «Ortalıq h’ám jámáát», «Túrkistan h’aywanları», «Haywanlar ekologiyası tiykarları» sıyaqlı iri ilimiy shıǵarmaları baspadan shıǵarıladı. Olar ekologiyalıq ilimiy-izertlew jumısların rejelestiriw, ekolog qániygeler tayarlaw máselesin aldıǵa súrgen. Usı jıllarda Korovin ósimlikler jámááti h’ám ortalıǵın birgelikte úyreniw zárúrligin tastıyıqlaydı. Bunday ilimiy isler usı waqıtta Orta Aziya Mámleketlik Universiteti biologiya fakulteti qasında alıp barılǵan. Shól zonasınıń ósimliklerin úyreniw maqsetinde kompleks ekspeditsiyalar shólkemlestirildi. Korovin, Granitov sıyaqlı ilimpazlar basshılıǵında shól regionındaǵı jaylawlardı jaqsılaw barısında ol jerdegi kserofit toparına tán ósimliklerdi úyreniwge kirisiledi. 1950 jılda ekologiya jumıslarınıń zárúrligin múnásibeti esapqa alınıp ÓzRİA Botanika institutında Burigin basshılıǵında «Ósimlikler ekologiyası» laboratoriyası shólkemlestiriledi h’ám usı laboratoriya xızmetkerleri tárepinen shól h’ám shala shól shaaryatında ósimliklerdiń qurǵaqshılıqqa iykemlesiwi jolları úyrenildi. Keyin ala 1967-1987 jıllarda Fergana dolinası sharayatında kompleks ekologiyalıq isler O.X.Xasanov h’ám R.S.Vernik, Raximova Toshxon, T.U.Raximova h’ám basqalar tárepinen dawam ettirildi. Nátiyjede adır ósimlikleriniń ekologiyalıq klassifikatsiyası berildi. Házirde bunday isler Qızılqum, Jizzax shóllerinde, Aral sharayatında dawam ettirilmekte. D.N.Kashkarovtıń dáslepki miynetleri Orta Aziya kemiriwshilerin úyreniwge arnalǵan edi. Olardıń biologiyası, sistematikası h’ám zıyanına itibar beriw menen birge h’aywanlar ekologiyası boyınsha h’ám jumıs alıp barǵan. 1928 jıl ol AQShqa baradı h’ám 7 ay dawamında iri ekologlardıń miynetleri menen aǵzalarınan M.A.Sultonov R.O.Olimjanov, V.V.Yaxontovlar Ózbekstanda zoologiyalıq izertlewlerdiń rawajlanıwında óz úleslerin qosqan ilimpazlar esaplanadı. Zoologiyalıq izertlewler - ÓzİA nıń Sultanovtıń Wzbekiston qushlarining gelmintlari» (1963 j). Yaxonovtıń Hashoratlar ekologiyasi» (1963 j), T.Zoxidovtıń Qizilqum chwlining biotsenozlari» (1971 j) sıyaqlı shıǵarmaları baspadan shıǵarıldı. 1981-1985 jıllarda Ózbekstanda ańlanatuǵın bah’alı h’aywanlar ekodizimin úyreniwge kirisildi. Sút emiziwshi qımbat h’aywanlar sanınıń azayıp ketiw sebepleri, olardı tiklew, bah’alıların saqlaw h’ám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw jolları islep shıǵıldı. İxtiologiya h’ám gidrobiologiya laboratoriya xızmetkerleri - Ózbekstan suw saqlaǵıshları, suwdıń pataslanıwı, suw h’aywanları ekologiyası h’ám suw resurslarınan paydalanıw boyınsha ilimiy izleniwler alıp bardı. 1995 jılda Ózbekstan Milliy Universitetinde ekologiya kafedrası shólkemlestirildi. Kafedra xızmetkerleri ósimliklerdiń qurǵaqshılıqqa h’ám sanaat shıǵındılarına shıdamlılıǵınıń ilimiy tiykarları, dárilik ósimlikler ekologiyasın úyreniw h’ámde degleratsiyaǵa ushıraǵan jerlerde ósimlikler jámáátin shólkemlestiriw, Ózbekstan suw boylarındaǵı balıq resursların únemli paydalanıw h’ám olardı qorǵaw, tábiyattan bárh’á paydalanıw, qalalar ekologiyası sıyaqlı baǵdarlarda ilimiy izleniwlerdi ámelge asırmaqta. Házirge shekem kafedranı 150 ga jaqın student pitkerip shıqtı, 200 den aslam ilimiy jumıslar respublika h’ám shet ellerde baspadan shıǵarıldı. Ekologiya h’ám tábiyattı qorǵaw tarawındaǵı qániygeler respublikamızdıń túrli joqarı oqıw orınlarında tayarlanbaqta. John Harper tabiyattaǵi ózgerislerdi analizlew eken, “tabiat barliq zatlardi sindiriw mumkin, biraq oniń salamat ortaligi joǵaliwi muqarrar” deydi. Ekologiyaniń tarixi haqqinda tomendegi alimlar izertlew alip barǵan. Olardan, Jonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela Douglas, Chris Elphick, Valerie Eviner, Andy Foggo, Jerry Franklin, Kevin Gaston, Charles Godfray, Sue Hartley, Marcel Holyoak, Jim Hone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier Lambin, Svata Louda, Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, Andrew Watkinson, Jacob Weiner, and David Wharton. Shuningdek, Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, Delia Sandford and Nancy Whilton tabiayatti qorgawdin ilimiy teoriyaliq tiykarlari haqqinda piker juritken. Ekologiya biologiya panlari qatarina kirip óz aldina pán esaplanadi. Ekologiya tusinigin pánge birinshi bolip 1869 - jilda nemis biologi E.Gekkel tárepinen kiritilgen. Ekologiya – yunoncha sóz bólib, uning mánosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan ózaro munosabatini bildiradi. “Ekologiya” – latinsha so‘z bolib, “oykos” – uy, jay, makon hám “logos” – ilimt, - degen mánislerdi bildiredi. Ekologiya bul - organizmler hám olardiń qorshaǵan ortaliq penen óz-ara baylanista bolatuǵin qatnasiqlardi uyreniletuǵin taraw esaplanadi. Ekologlar bolsa usi baylanisti uyrenetuǵin alimlardur.1 The word ‘ecology’ was first used by Ernest Haeckel in 1869. Paraphrasing Haeckel we can describe ecology as the scientificstudy of the interactions between organisms and their environment.The word is derived from the Greek oikos, meaning‘home’. Ecology might therefore be thought of as the study ofthe ‘home life’ of living organisms. John Harper has very reasonablydecided that the attractions of retirement and grandfatherhoodoutweigh those of textbook co-authorship. For the twoof us who remain, there is just one benefit: it allows us to recordpublicly not only what a great pleasure it has been to havecollaborated with John over so many years, but also just how muchwe learnt from him. We cannot promise to have absorbed or, to be frank, to have accepted, every one of his views; and we hopein particular, in this fourth edition, that we have not strayed toofar from the paths through which he has guided us. But if readersrecognize any attempts to stimulate and inspire rather thansimply to inform, to question rather than to accept, to respectour readers rather than to patronize them, and to avoid unquestioningobedience to current reputation while acknowledgingour debt to the masters of the past, then they will have identifiedJohńs intellectual legacy still firmly imprinted on the text.In previous editions we thanked the great many friendsand colleagues who helped us by commenting on various draftsof the text. The effects of their contributions are still stronglyevident in the present edition. This fourth edition was also readby a series of reviewers, to whom we are deeply grateful. Several remained anonymous and so we cannot thank them by name,but we are delighted to be able to acknowledge the help ofJonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela Douglas, ChrisElphick, Valerie Eviner, Andy Foggo, Jerry Franklin, KevinGaston, Charles Godfray, Sue Hartley, Marcel Holyoak, JimHone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier Lambin, SvataLouda, Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, AndrewWatkinson, Jacob Weiner, and David Wharton. At Blackwell,and in the production stage, we were particularly helped andencouraged by Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, DeliaSandford and Nancy Whilton Michael Begon, Colin R.Townsend and John L.Harper.Ecology. UK. Blackwell Publishing Ltd. 4 th edition, 2006. P.759. P. 9-12. 3-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti. Ekologiyaliq izertlewdin` ámelii áhimiyti mazmunın túsindiriw. İdentiv oqıw maqsetleri. 3.1 Ekologiyanıń bólimlerin dáliyllep beredi 3.2 Biologiyalıq spektordıń mazmunın este saqlap qaladı. 3-tiykarǵı sawaldıń bayanı Populiyatsiyalar, túrler, biotsenoz, biogeotsenoz, biosfera sıyaqlı túsinikler ekologiya pániniń negizi esaplanadı. Sonıń ushın da ekologiya 4 bólimge bólip úyreniledi. 1. Autekologiya-autos-grekshe soz bolıp, ózi degen mánisti bildiredi. Ayırım túrlerdiń olar jasap turǵan ortalıq penen múnásibetin, túrlerdiń qanday ortalıqqa kóbirek beyimleskenligin úyrenedi. 2. Populiyatsiyalar ekologiyası - populyason - frantsuzsha sóz bolıp, «xalıq» degen mánisti beredi. Populiyatsiyalar dúzilmesi, dinamikası belgili sharayatlarda túrli organizmler sanınıń ózgeriw sebeplerin tekseredi. 3. Sinekologiya - «sin» degeni grekshe sóz bolıp, «birgelikte» degen mánisti beredi. Biogeotsenozlardıń dúzilisi h’ám qásiyetlerin ayırım ósimlik h’ám h’aywan túrleriniń óz-ara baylanısların h’ámde olardıń sırtqı ortalıq penen bolǵan múnásebetlerin úyrenedi. 4. Ekodizmlerdi izertlewdiń rawajlanıwı ekologiyanıń jańa bir bólimin, yaǵnıy biosfera (grekshe bios»-ómir, sfera»-shar) h’aqqında táliymattı júzege keltirdi. Bul táliymat tiykarshısı V.İ.Vernadskiy esaplanadı. (1863-1945jj). Organizmler tarqalǵan qabıq-biosfera. Házirgi zaman ekologiyasınıń mazmunın tómendegi biologiyalıq spektr dúzilisinde jazsa boladı (Yu.Odum, 1986). Gen  kletka  toqıma  organ  (organizm  populyatsiya  jámáá  + abiotikalıq ortalıq = Ekodizim) 1. Autoekologiya 2.Sinekologiya 3.Populyatsiyalar ekologiyası 4.Ekosistema Organizmlerdi orap turıwshı h’ám onıń menen turaqlı múnysibette bolatuǵın tábiyattıń bir bólegi - tirishilik ortalıǵı dep ataladı. Jer júzinde organizmler 4 tirishilik ortalıǵında tarqalǵan. Bular - h’awa, suw, topıraq, organizmniń ózi. Tirishilik ortalıǵınıń organizmler jasaw iskerligine tásir kórsetetuǵın elementlerdi yamasa qásiyetleri - ortalıq faktorları yamasa ekologiyalıq faktorları dep ataladı. Ekologiyalıq faktorlar jansız (abiotikalıq), biotikalıq - janlı tábiyat faktorları h’ám insan (antropogen) faktorlar toparına ajıratıladı. Ekologiyalıq faktorlar barlıq organizmler h’ám insannıń ómirine túrli dárejede tásir qıladı. Organizmlerdiń ekologiyalıq faktorlar tásirine iykemlesiwi yamasa sırtqı ortalıq jaǵdaylarına beyimlesiwi - adaptatsiya delinedi. Ekologiyalıq faktorlar tásirine shıdamlı h’ám jer júzinde keń tarqalǵan organizmler–evribiontlar; faktorlar tásirine shıdamsız h’ám tarqalıw aylanısı tar organizmlerge bolsa - stenobiontlar dep ataladı. «Evros» - keń, stenos» - tar mánisti beredi. Biz joqarıda populyatsiya h’aqqında ayttıq. Tábiyatta tek populyatsiyalar ózin san boyınsha basqara aladı. Tuwılıw h’ám óliw arasındaǵı sáykeslik populyatsiya sanınıń basqarılıwı delinedi. Populyatsiyadaǵı organizmler sanı faktorlar tásirinde óзgerip turadı. Onıń sanınıń azayıwına - ólimniń kóbeyiwi h’ám ónimdarlıqtıń azayıwı tásir qıladı. Basqarıwdıń jáne bir forması - populyatsiyada tıǵızlıqtıń asıwı menen bayqaladı. Tıǵızlıq normadan kóbeyip ketse, awqat jetispese populyatsiyada óz-ózin basqarıw h’ám usı arqalı populyatsiyalardı basqarıw júz beredi. Mısalı: Balıq, tıshqanlarda populyatsiya tıǵızlıǵı belgili dárejege jetkende, olardıń tuxım qoyıwshılıǵı páseyip ketedi. Bul awqat jetispewshiligi nátiyjesinde boladı. Gormonal ózgeriwler bayqaladı (bala tuwıw kemeyedi) bul bolsa jınısıy minez-xulqına tásir qıladı h’ám násilsizlikke alıp keledi, bala taslawǵa, ata-ana tárepinen balalardıń jeyiliwine, basqınshılıq asıwına alıp keledi. Populyatsiya tıǵızlıǵı asıwı menen h’aywanlardıń tuxım qoyıwı azayadı, ósimliklerde tuxım payda bolıwı tómenleydi. Jay jetispewshiligi menen migratsiya baslanadı. Bir qıylı populyatsiyalar tuwılıwı arqalı basqarılsa, basqaları ruli esaplanadı. Populyatsiyanıń san tárepinen bir normada saqlanıp turılıwı - gomeostaz delinedi, grekshe «gomeo»- uqsas, statis - h’alat degendi bildiredi. Ekologiyada tiykarǵı túsiniklerden biri ekologiyalıq dizim túsinigi bolıp tabıladı. Tiri organizmler jámááti h’ám olardıń jasaw ortalıǵın óz ishine alatuǵın funktsional dizim ekologiyalıq dizim delinedi. 1.Suw ortalıǵı 2. Topıraq ortalıǵı 3. Hawa ortalıǵı 4. Tiri organizmniń ózi Tábiyiy h’ám jasalma ekodizmler bar. Qala, akvarium, túbektegi gúl, kosmik keme jasalma ekodizmlerge mısal bola aladı. Eger sırtqı tásir nátiyjesinde teń salmaqlılıq buzılsa, ekodizm óz-ózin tiklew imkaniyatlarınan aspawı kerek. Ekodizmdegi organizmlerdiń ayrıqsha toplamı biotsenoz dep ataladı. Biotsenoz - latınsha «bios» - ómir, «tsenoz» - ulıwma degen mánisti ańlatadı. Demek, málim sharayatta qurıqlıqdaǵı yamasa suw boylarındaǵı birge jasaytuǵın ósimlik, h’aywan, zamarrıq, mikroorganizmlerdiń jıyındısı túsiniledi. Bul atama 1877 jılı nemis biolıgı K.Mebius tárepinen pánge kiritilgen. Biotop biotsenozdıń jasaw ortalıǵı yamasa aytıwımız múmkin: biotsenoz iyelep turǵa ortalıq - biotop. Bul latınsha sóz bolıp, «bios» - ómir, «topos» - jasaw jayı demek. Biotsenoz h’ám biotop birgelikte biogeotsenozdı júzege keltiredi. Biogeotsenoz - «bios» - ómir, «geo» - er; «tsenoz»- ulıwma túsinigin rus botanik ilimpazı, akademik V.N.Sukachev usınıs etken. Málim topıraq sharayatında ósimlikler, h’aywanlar, zamarrıqlar h’ám ayırım ápiwayı h’aywanlardan payda bolǵan mikroorganizmlerdiń birgelikte jasawı biogeotsenoz bolıp esaplanadı. Kóbinese ekodizm h’ám biogeotsenoz túsinikleri bir-biriniń sinonimi sıpatında qollanıladı h’ám derlik bir qıylı mánisti bildiredi, biraq ayırım bir tárepleri menen olar parıqlanadı. Biogeotsenoz Ekodizm 1. Tábiyiy h’ádiyse esaplanadı. Tábiyiy yamasa jasalma h’ádiyse bolıwı múmkin. 2. Onıń quramına adam kirmeydi İri ekodizmler ádette adam tásirinde boladı. 3. Belgili tábiyiy shegaraǵa iye bolǵan galaktikalıq birlik Funktsional birlik bolǵanı ushın qońsı ekodizmlerden ajıralıp turıwı shárt emes. Ekodizmdegi organizmler azıqlıq shınjırı arqalı óz-ara baylanısqan. Azıqlıq shınjırı evolyutsiya protsessinde payda bolǵan. Tábiyatta tirishilik ushın zárúr bolǵan zatlar úzliksiz túrde aylanıp turadı. Avtotrof organizmler qorshaǵan ortalıqtan ximiyalıq zatlardı ózlestiredi, bul zatlar geterotroflar arqalı qaytadan qorshaǵan ortalıqqa qaytadı. Bul protsess júdá quramalı formalarda baradı. Azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan keyingilerge qaray biomassa azayıp baradı. «Ósimlik - nasekoma - qurbaqa - jılan - kalxat» mine usı azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan qániygelerine qaray azayıp baradı. Azıqlıq shınjırı quramalı h’ám kóp buwınlı boladı. Bunda álbette jasıl ósimlikler (payda etiwshiler) produtsentler; h’aywanlar (organikalıq zatlardı paydalanıwshılar) konsumentler; bakteriyalar (organikalıq qaldıqlardı ıdıratıwshılar) redutsentler qatnasadı. Eger azıq shınjırınıń baslanıwı sıpatında jasıl ósimlik esaplansa bul sarıplanıw shınjırı delinedi. Mısalı: ósimlik - kiyik - qasqır paydalanǵanda. Egerde azıq shınjırı ósimlik qaldıqları, h’aywan jasadı yamasa shıǵındılarınan baslansa, buǵan detril, yaǵnıy ıdıraw shınjırı delinedi. Mısalı: h’aywan óligi - súyir shıbın - qurbaqa - jılan. Solay etip, uzaq evolyutsiya protsessinde bir-birine baylanıslı túrlerden ǵárezli azıqlıq shınjırlar payda boladı, bular baslanǵısh azıq zatlardan energiya h’ám zatlardı birin-ketin alıp tábiyatta zatlardıń turaqlı h’áreketin támiynleydi. Organizmler quyash energiyasın ximiyalıq, mexanikalıq h’ám jıllılıq energiyalarına aylandıradı. Bunda baratuǵın barlıq ózgerisler energiyanı joǵaltıw menen baylanıslı bolıp, ol jıllılıqqa aylanıp tarqalıp ketedi. 4. Tábiyat hám insan ortasindaǵi mu`nasebetler. 4-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti: Tábiyattı qorǵaw túsinigi h’aqqında, insannıń tásir formaları h’ám onıń túrli tariyxıy dáwirlerde tábiyatqa kórsetip kelgen tásirin bayan etiw. Tábiyiy resurslar h’ám onıń klassifikatsiyasın túsindiriw, demografiya, urbanizatsiya. İdentiv oqıw maqsetleri: 4.1. Tábiyattı qorǵawdıń ne ekenligin ańlaydı. 4.2. İnsannıń tábiyatqa tásiri formaların parıqlaydı. 4.3. Tábiyatqa túrli tariyxıy dáwirlerde kórsetilgen tásirdi ajırata aladı. 4.4.Tábiyiy resurs ne eknligin h’ám onıń xarakteristikasın túsinedi h’ám este saqlap qaladı. 1-tiykarǵı sawaldıń bayanı: İnsan h’ám ortalıq ortasındaǵı óz-ara múnásibetler keskinlesken, pán-texnika jedel rawajlanǵan dáwirde tábiyattı qorǵaw eń tiykarǵı mashqalalardan esaplanadı. Tábiyattı qorǵaw túsinigi insannıń qorshaǵın ortalıqqa keri tásiri júzege kelgen uzaq ótmisten jaqsı málim. Eger aldıńları tábiyattı qorǵaw degende málim ámeliy ilajlar toplamı túsinilgen bolsa, sońǵı jıllarda ayırıqsha kompleks pán qáliplespekte. Tábiyattı qorǵaw degende - h’ázirgi h’ám kelesi áwladlardıń talapların esapqa alǵan h’alda tábiyiy baylıqlardan aqılǵa muwapıq paydalanıw h’ám ortalıqtı taza h’alında saqlawǵa qaratılǵan, ilimiy tiykarda ámelge asırılatuǵın jergilikli, mámleket h’ám xalıq-aralıq ilajlar toplamı túsiniledi. Tábiyattı qorǵaw - jámiyet rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında maqset h’ám mazmunına qaray parıqlanǵan. Tábiyattı qorǵawdıń dáslepki basqıshında joǵalıp baratırǵan ayırıqsha ósimlik h’ám h’aywan túrleriniń qorǵalıwı asırılǵan. İnsannıń talapları ósiwi menen tábiyiy resurslardı qorǵaw h’ám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw basqıshı júzege kelgen. Qorshaǵan ortalıqtıń h’ázirgi zaman ekologiyalıq qorǵaw basqıshı - insannıń tábiyatqa tásiri ulıwma planetarlıq dárejesine jetken XX ortalarında baslanǵan. Bul basqıshtıń tiykarǵı wazıypası - ekologiyalıq dizimlerdi qorǵaw, olardıń óz-ózin tiklew qábiletin támiynlew h’ám biosferadaǵı teń salmaqlıqtı saqlaw bolıp tabıladı. Tábiyattı qorǵawdıń h’ázirgi tiykarǵı wazıypaları - tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıw, shıǵındısız islep shıǵarıwdı járiyalaw, qorshaǵan ortalıqtı pataslanıwdan saqlaw, keri ózgerislerdi boljaw qılıw, olardıń aldın alıwdan h’.t.b. ibarat. Tábiyattı qorǵaw h’aqqındaǵı pán júdá kóp tarawlı bolıp, ol tek ǵana geografiya, biologiya, fizika, ximiya, ekonomika h’ám basqa kóplep tábiyiy h’ám sotsial pánler tutasqan jayda ǵana tabıslı rawajlanadı. İnsannıń tábiyatqa tikkeley h’ám janapay, únemli h’ám keri tásir formaları ajıratıladı. Toǵaylardıń kesiliwi, h’aywanlardı ańlaw, jańa jerlerdi ózlestiriw, kánlerdi qazıw nátiyjesinde insan tábiyatqa tikkeley tásir kórsetedi. İnsannıń tábiyatqa janapay tásiri-tikkeley tásirdiń keri aqıbetleri sıpatında kórinedi. Máselen: jańa jerlerdiń ózlstiriliwi de ósimlik h’ám h’aywanlardıń qırılıwına alıp keledi. Taslandı jerlerdi, toǵaylardı tiklew, kóklemzarlastırıw, ósimlik h’ám h’aywanlardı kóbeytiriw insannıń tábiyatqa unamlı tásirine kiredi. Hár qanday unamlı tásirdiń de keri aqıbetleri bolıwı múmkin. Jámiyet tirishiliginiń jasaw quralı bolǵan túrli tábiyiy resurslarsız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Qorshaǵan ortalıq regional pataslanıwdan global masshtabdaǵı pataslanıwǵa aylanıp ketti h’ám geografiyalıq ortalıqta energetika balansınıń, ekologiyalıq sharayattıń h’ám zatlar almasıwınıń buzılıwı ushın qáwip tuwıldı. Ótken ásirdiń 50-jıllarınan baslap pán-texnikanıń jedel rawajlanıwı insaniyattıń tábiyatqa tásiri kólemi h’ám dárejesiniń keskin artıwına alıp keldi. Tábiyiy resurslardıń mislisiz ózlestiriliwi, sanaat islep shıǵarıwdıń artıwı, transport qollanbaları sanınıń kóbeyiwi qorshaǵan ortalıqtıń kúshli pataslanıwı mashqalasın keltirip shıǵaradı. Házirgi kúnde insaniyattıń talapları ushın jer astınan 120 milliard tonnandan aslam paydalı qazılmalar alınadı. Xalıq xojalıǵınıń túrli tarawlarında jılana 4000 km3 dan aslam suw isletiledi, janıw protsessinde 15 milliard t. kislorod sarp boladı. YuNEP (1195 y) maǵlıwmatarı boyınsha h’ár sekundda atmosferaǵa 200 tonnadan aslam SO2 gazı shıǵarılmaqta h’ám 47 mıń ǵa toǵay buzıladı, 346 mıń ǵa jerler shólge aylanadı: shama menen 100-300 túr ósimlik joǵalıp atır. Tábiyatqa tásirdiń kúsheyiwi xalıq sanınıń keskin asıwı menen de tikkeley baylanısqan. Jer júzinde XX ásir basında 1 milliard 600 mln. adam jasaǵan bolsa, 1960 jılda olardıń sanı 3 milliardqa jetken h’ám XXI ásir bosaǵasında xalıq sanı 5,7 milliard adamnan artqan. Ekologiyalıq bankrottıń aldın alıw-tábiyiy resurslardan únemli paydalanıw, qorshaǵan ortalıqtı pataslanıwdan saqlaw h’ám demografiyalıq mashqalalardı sheshiw menen tikkeley baylanıslı. Pán - texnika revolyutsiyası urbanizatsiya protsessiniń jedellesiwine alıp keldi. Urbanizatsiya - degende qalalar salmaǵınıń artıwı, qala turmıs táriziniń keń jayılıwı túsiniledi. Házirde jer júzi xalqınıń yarımınan aslamı qalalarda jasamaqta. Xalıq, sanaat h’ám transport tıǵız jaylasqan qalalar biosfera pataslanıwınıń tiykarǵı derekleri esaplanadı. İri qalalardı h’árekettegi vulkanlarǵa uqsatsa boladı. Olar h’ár kúni qorshaǵan ortalıqqa mıńlap tonna zıyanlı birikpeler, patas aǵımlar, qattı shıǵındılar, jıllılıq shıǵarıp turadı. Qalalarda xalıqtıń keselleniw dárejesi joqarı esaplanadı. Ózbekstan xalqınıń 400- qalalarda jasaydı. İnsan kúndelik ómir talapların qandırıw ushın tábiyattı ózgertiredi h’ám onnan paydalanadı. Tábiyattı paydalanıw áh’miyetli siyasiy ekonomikalıq mashqala esaplanadı. Tábiyiy resurslardan paydalanıw, ortalıqtıń pataslanıwı - mámleketler aralıq kelispewshilik, h’átteki urıs h’áreketlerin keltirip shıǵarıw múmkin. Tábiyattan paydalanıw talablarınıń buzılıwı úlken ekonomikalıq zıyan keltirmekte. Bizde tábiyiy ortalıq jaǵdayı ádewir ayanıshlı h’alǵa kelip qalǵan. Jer astı baylıqlarınıń israpkershilik penen ózlestiriliwi nátiyjesinde úlken maydandaǵı ónimdar jerler jaramsız jaǵdayǵa túsken. Suw, h’awa, topıraq pataslanǵan. Shólge aylanıw, shor basıw protsessleri tezlesken. Aral teńizi, Aral boyı mashqalalardı jáne kóplep ekologiyalıq jumbaqlardı keltirip shıǵarmaqta. Ózbekstanda túrli keselliklerdiń kóbeyiwi h’ám qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı ortasında tikkeley baylanıslar baqlanbaqta. İnsannıń den-sawlıǵı sotsial faktorlardan tısqarı kóp tárepten qorshaǵan ortalıqtıń ekologiyalıq jaǵdayına da baylanıslı. Tábiyiy ortalıq qánshelli taza, h’awa, jer ústi h’ám jer astı suwları, topıraq, ósimlik, h’aywanat dúnyasınıń tazalıq dárejesi tábiyiy normada bolsa, insan salamatlıǵı da sonsha bekkem boladı. Sonda ǵana adam organizmi tısqarıdan tosattan bolatuǵın ayırım tásirlerge shıdam bere alatuǵın h’ám qarsı gúres alatuǵın dárejede rawajlanadı. Bizde de qolaysız ekologiyalıq jaǵdaylar túrli keselliklerdiń jayılıwına alıp kelmekte. Yu. Shodimetov (1994 j) tıń aytıwınsha Ózbekstanda keyingi 15-jılda (1976-1990 jj) úlken jastaǵı xalıq h’ám balalar arasında ulıwma awırıwǵa shalınıw (h’ár 10 mıń adam esabınan) úzliksiz ósip barǵan. 1991 jılǵa qaraǵanada 1993 jılda sanattı rawajlanǵan h’ám transport h’áreketi kúshli bolǵan qala h’ám walayatlarǵa adamlardıń keselliklerge shalınıwı ádewir kóp bolǵan. Bularǵa mısal qılıp: Ferǵana, Andijan, Almalıq, Shırshıq, Tashkent qalaların, Sarıasiya rayonı, Xorezm walayatı h’ám Qaraqalpaqstan respublikasın ayrıqsha kórsetiw múmkin. Respublikadaǵı sanaat kárxanalardıń h’awa, suw, topıraq ulıwma qorshaǵan ortalıqtıń aqırlarında Ózbekstan awıl xojalıǵınıń 87,2 kárxanaları ekologiya - gigiena talablarına juwap bermegen h’ám tábiyiy ortalıqtı bılǵaw derekleri bolǵan. Barlıq salamatlıǵın saqlawda qala h’ám awıllarda kanalizatsiya tarmaqları menen támiyinlengenlik de áh’miyetli orın tutadı. Kanalizatsiya diziminiń bolıwı xalıq jasaytuǵın jerlerde jer astı h’ám jer ústi suwlarına kanalizatsiya shıǵındıları aralasıwınıń aldın aladı. Professor Yu.Shodimetovtıń talıqlawı boyınsha, respublikamızdıń ayırım jerlerinde tábiyiiy ortalıqtıń pataslanıwı aqıbetinde, ásirese awıllıq jerlerinde 14 jasqa shekem bolǵan balalarda temir zatı jetispeytuǵın kemqanlıq, tuberkulez keselligi h’ám joqarı dem alıw jollarına mikroblar otıratuǵın ksellikler tez-tez ushırasıwı baqlanbaqta. Mineral tóginler diyxanshılıqta keń kólemde qollanıladı. Bulardıń ishshinde eń qáwiplisi -ammiaklı selitraa esaplanadı. Ol kóbirek ovosh-palız eginlerine isletiliwi aqıbetinde olardıń quramında salıstırmalı kóbirek ushıraydı. Qániygelerdiń anıqlawınsha, nitratlar bakteriyalar tirishilik iskerliginde qáwipli esaplanǵan nitritlarǵa shekem qaytarılıwı múmkin. Nitratlar ekilemshi aminler menen reaktsiyaǵa kirisip, nitrozaminlerge shekem aylanadı. Dúnyadaǵı ilimpazlardıń ilimiy-izertlew jumısları esaplanadı. Resublikada sawalıwı qıyın bolǵan bul kesellik menen awırǵan nawqaslardıń sanı úzliksiz tárizde artıp barmaqta. Rásmiy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda sońǵı 10 -jılda bul keselliku 17 ke kóbeygen. Azot nitratı menen toyınǵan palız ónimleri azıqlıq h’ám biologiyalıq qunın azaytıradı, olardıń saqlanıw múddetin qısqartıradı. Mırzashól qawınları úlken, sulıw, tasbasar h’ám iri qılıp jetistiriledi, biraq bazarlarda 3-4 kún arasında aynıp, shiriydi, suw bolıp aǵıp ketedi. Qawında múmkin bolǵan nitrattıń muǵdarı h’ár kg ǵa 60 mg nan aspawı lazım. Aral boyında ámelge asırılǵan jalpı meditsina kórigi (3 mln. nan aslam xalıq tekseriwden ótkerilgen) xalıqtıń kóbirek qızılóńesh raki, qan h’ám qan payda qılıwshı aǵzalar júrek-qan tamır dizimi, nerv, kemqanlıq h’ám basqa kesellikler menen awırǵanı anıqlanadı. Buǵan tiykarǵı sebep Amudarya suwınıń pataslanǵanlıǵı, suw quramında túrli pestitsidlar, erigen mineral tóginler, neft ónimleri h’ám basqa organikalıq birikpelerdiń bar ekenligi esaplanadı. Házirde Aral boyı xalqınıń taza ishimlik suwı menen támiyinlew barısında talay ǵana jumıslar ámelge asırıladı. Nókis h’ám Úrgenish qalaları taman diametri trubalar jatqızıladı h’ám olar arqalı kóp muǵdarda taza ishimlik suwı jiberilmekte. Xalıqtı taza ishimlik suwı menen támiyinlew menen awıllıq jerlerinde kóp ǵana keselliklerdiń keskin azayıwına erisiwi múmkin. Házirgi waqıtta tiri organizmler - ósimlik, h’aywanat dúnyası h’ám adamnıń qorshaǵan ortalıq penen múnásibetleri ilim h’ám texnika tsivilizatsiyasınıń jedellesiwi sebepli barǵan sayın keń kólemde júz berip, aldınǵı tábiyiy teń salmaqlılıq ayırım jaylarda buzılıw aldında, ayırım úlkelerde bolsa ol pútkilley buzılıp, qáwipli h’átteki h’alokatli ekologiyalıq vaziyat tarkib tawılmaqda. Binobarin insan tábiyatta óz náwbetinde tábiyat insanǵa keri tásir qılıp atırıptı, bunıń aqıbetinde quramalı, kóp qırlı h’ám túrli qásiyetli mashqalalar júzege kelip, óz-ara tásir kúsheygen sayın olar tezlik penen qáliplesip barmaqta. İnsan iskerligi tásirinde biosferanıń ózgeriwi úlken tezlik penen barmaqta. V.İ.Vernadskiy tárepinen insan jer aylanısınıń kórinisin ózgertiwde úlken geologiyalıq kúsh sıpatında júzege kelgenin dodalanıp ótilgen edi. İnsannıń tábiyiy protsesslerge áne usınday múnásibette bolıwı nátiyjesinde XX ásirdiń ortalarında ekologiyalıq mashqalalar júdá h’áwij alıp ketti. Demek, ekologiyalıq mashqala degende - insannıń tábiyatqa kórsetip atırǵan tásiri menen baylanıslı h’alda tábiyattıń insanǵa keri tásiri, yaǵnıy onıń ekonomikasında, tirishiliginde, xojalıq áh’miyetine iye bolǵan protsessler, tábiyiy h’ádiyseler menen baylanıslı (tábiyiy daǵdarıslar, klimattıń ózgeriwi, h’aywanlardıń massalıq kóship ketiwi h’ám basqalar) h’ár qanday h’ádiyseni túsinemiz. Ekologiyalıq mashqalalardı úsh toparǵa ajıratıw múmkin: 1. Jergilikli (lokal) 2. Regionallıq (regional) 3. Ulıwma planetalıq (global) Ayırım iri qalalar, sanaat orayları, ayrıqsha rayonlarda jergilikli; Aral boyı, Chernobilde Regionallıq; ozon tesikleri mashqalası, shorlı h’ám kislotalı jawınlar, shorlanıw protsessi, dúnya okeanınıń pataslanıwı sıyaqlı ulıwma planetalıq ekologiyalıq mashqalalar esaplanadı. Jer júzinde ekologiyalıq jaǵdaylı zonalardıń keskin kóbeyiwi ulıwma planetialıq ekologiyalıq bankrot qáwpiniń real ekenligin kórsetedi. Eger keyingi 30-40 jıl ishinde ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw ushın barlıq zárúr sharalar kórilmese ekologiyalıq bankrot bolıwı sózsiz. Ekologiyalıq bankrot - insanlar jámiyeti h’ám tábiyat arasındaǵı sáykessizlik bolıp, biosfera resurslarına baylanıslı boladı. Ekologiyalıq bankrottıń belgileri - awqat mashqalaları, demografiyalıq partlaw, tábiyiy resurslardıń tamamlanıwı, h’awa h’ám suwdıń pataslanıwında, urbanizatsiya protsessinde, tábiyiy peyzajlar, dem alıw h’ám emleniw protsessleriniń qısqırıp ketiwinde kórinedi. Sonıń ushında h’ázirgi insan óziniń pútkil ómiri dawamında eń qıyın sınawda turıptı desek qátelesken bolmaymız. Ózbekstanda keyingi 30-40 jıl dawamında jańa qazılma baylıqlar kánlarınıń tabılıwı, qolay tábiyiy h’ám klimatlıq sharayatlar h’ámde miynet baylıqlardıń kópligi sebepli islep shıǵarıw kúshleri ádewir tez rawajlandı. Endilikte Ózbekstanda mashina sazlıq metallurgiya, reńli metalurgiya, energetika, ximiya qurılıs materialların islep shıǵıw az h’ám neftti qayta islew, sonday-aq jeńil h’ám azıq-awqat h’ámde basqa sanaat kárxanaları keń rawajlanǵan. Ózbekistanımız ǵárezsiz mámleket dep járiyalaǵannan soń sanaat kárxanaların jańa zamanagóy áspablar, kompyuterler menen basqarılatuǵın quramalı mexanizmler menen támiynlew baslanadı. Avtomobil sazlıq, neftti qayta islew toqımashılıq, azıq-awqat sıyaqlı jańa sanaat kárxanaları tez qurıla basladı. İlim-texnika tsivilizatsiyasınıń jedellesiwi, tábiyiy aylıqlardan aqılǵa muwapıq paydalanbaw, tábiyatqa degen qopal múnásibetler h’ám basqalar ekologiyalıq mashqalalardı júzege keltirdi. Prezidentimiz İ.A.Karimovtıń «Wzbekiston XXI-ásir bosaǵasında» kitabında Ózbekstandaǵı júzege kelgen quramalı jaǵdaylar neden ibaratlıǵın anıq kórsetip bergen. Bular nelerden ibarat: Birinshiden, jerdiń sheklengenligi h’ám onıń sana quramı tómenligi menen baylanıslı qáwip úzliksiz artıp barmaqta. Jer adamdı baǵadı, kiyindiredi. Jer úlken baylıǵımız bolıwı menen birgelikte keleshekti belgilew faktorı bolıp ta esaplanadı. Respublikanıń 447,4 mıń kvadrat km den aslamı ulıwma maydanınıń 16F egin maydanları quraydı. Ózbekstan iyelep turǵan maydannıń ádewir bólegin Qaraqum, Qızılqum, Ustyurt sıyaqlı shól h’ám yarım shól jerler quraydı. Oraylıq Aziya mámleketleri arasında Ózbekstanda h’alıqtıń tıǵızlıǵı ásirese joqarı bolıp, 1 km2 ka 51,4 adam tuwrı keledi. Qazaqstanda 6,1; Qırǵızstanda 22,7; Túrkmenistanda 9,4 adamdı quraydı. Respublikamızda h’ár bir adamǵa 0,17 ge egin maydanı tuwrı kelse, Qazaqtanda 1,54 ke; Qirǵizistanda 0,26; Ukrainada 0,59, Rossiyada 0,67; ge egin maydanı tuwrı keledi. Bizde h’alıqtıń ósiwi salıstırmalı joqarı bolıp ónimdar jerlerdi qalalardı rawajlandırıwǵa, úy-jay qurılısına jańa kárxanalar, indjenerlik h’ámde transport kommunikatsiyaları tarmaǵın qurıwǵa ajıratıp beriw protsessleri jedel barmaqta. Usılar esapqa alınsa. XXI-ásirde jer zapasları menen támiynleniw mashqalası jánede keskinlesiwi múmkin. Jerdiń áytewir dárejede shorlanǵanlıǵı Ózbekistan ushın úlken ekologiyalıq mashqala bolıp tabıladı. Jerlerdi massalıq tárizde ózlestiriw, h’átteki shorlanǵan h’ám melioratsiyaǵa jaramsız iri jeke maydanlardı iske qosıw áne usıǵan alıp keldi. Sońǵı 50 jıl dawamında suwǵarılatuǵın jer maydanı 2,46 mln. gektardan 4,28 mln.ǵa jetti. Egin maydanları quramında sońǵı waqıtlarǵa (1990) deyin paxta derlik 75F maydandı iyelegen edi. Dúnyanıń h’esh bir mámleketinde paxta monopoliyası bunday joqarı dárejege kóterilmegen edi. Bul h’al jerlerdiń kúshsizleniwine, topıraq ónimdarlıǵınıń tómenleniwine, onıń suw-fizikalıq qásiyetleri jamanlasıwına, topıraqtıń buzılıwına h’ám kóbeyiw protsessleri artıwına alıp keldi. Ózbekstanda neorganikalıq mineral tóginler, gerbitsidler h’ám pestitsidler qollanıwınıń eń joqarı muǵdarları da onlap ese artıq edi. Olar topıraqtı, dárya, kól, jer astı h’ám ishimlik suwların pataslandırdı. Barlıq jerlerde paxta qadaǵalawsız suwǵarıldı. Topıraqtıń ıǵallı kóbeyip ketti. Bul bolsa onıń qayta shorlanıwına alıp keldi. Topıraqtıń h’ár qıylı sanaat shıǵındıları h’ám jergilikli shıǵındılar menen pataslanıwı da qáwip tuwdırmaqta. Paydalı qazılmalardı jedel qazıp alıw, olardı qayta islewdiń texnologiyalıq sxemaları sapasızlıǵı kóp muǵdarda kúl, shlak h’ám basqa zatlar toplanıp qalıwına alıp kelmekte. Bular diyxanshılıq ushın jaramlı bolǵan jerlerdi iyelep qana qalmastan, bálkim topıraqtı, jer ústi h’ám jer astı suwların, atosfera h’awasın pataslandırıw dereklerine de aylanbaqta. Respublikada záh’árli shıǵındılardan paydalanıw taslanatuǵın 236 dan aslam qala h’ám awıl taslandıları bar bolıp, olarda shama menen 36 mln.m. kub taslandı toplanadı. Olar tiykarınan tábiyiy ráwishte geologiyalıq-gidrogeologiyalıq h’ám basqa qolaylıqların kompleks úyrenbey turıp shólkemlestirilgen. Usı shıǵındılardı zıyansızlastırıw h’ám kóriw isleri jergilikli usıllar menen ámelge asırılmaqta Respublikada mayshiy shıǵındılardı sanaat usılında qayta islew endi ámelge asırılmaqta. Bir ǵana Tashkent maishiy shıǵındılar tájriybe zavodı 1992 jıl iske tústi. Radiaktiv pataslanıw, ásirese úlken qáwip tuwdırmaqta. Maylısay Qızǵızıstanda dáryasınıń boyları jaǵasında 1944 jıldan 1964 jılǵa shekem uran rudasın qayta islew shıǵındıları kómilgen. Házirgi waqıtta qaldıqlar saqlanatuǵın 23 jay bar. Bul jerlerde eldi tosatuǵın toǵaylardı bekkemlew h’ám de qáwipi bolǵan jaylardaǵı qıyalıqlardıń bekkemliligin támiynlew lazım. Nawayı walayatındaǵı qaldıqlar saqlanatuǵın jayda ekologiyalıq radioaktiv qumlı shamal kóshiriw qáwipi bar. Ekinshiden, suw zapaslarınıń, usınıń menen bir qatar, jer ústi h’ám jer astı suwlarınıń keskin jetispewshiligi h’ám de pataslanǵanlıǵı úlken táshiwish tuwdırmaqta. Respublikanıń dárya, kanal, suw saqlaǵıshları, h’átteki jer astı suwlarıda h’ár tárepleme adam iskerligi tásirine ushıramaqta. Suw zapaslarınıń sapası eń zárúr mashqalalardan biri. 50 jıllardan baslap Oraylıq Aziyada jańa jerler keń ózlestirildi. Sanaat sharwashılıq kompleksleri rawajlanadı. Urbanizatsiya protsess kúsheymekte. Kollektor-drenaj dizimleri qurıldı h’ámde suwları eginlerdi suwǵarıw ushın úzliksiz ráwishte joqarı kólemlerde alındı. Sol sebepli qurǵaqlardaǵı suwdıń sapası barǵan sayın jamanlap bardı. Dárya suwlarınıń quramında duzlardıń barlıǵı Ámiwdárya, Sırdárya, Zarafshan h’ám basqa dáryalardıń deltalarında topıraqtıń shorlanıwın kúsheyttirmekte. Ózbekstan h’ám qońsı regionlar sharayatında h’alıqtı sapalı ishimlik suwı menen támiynlew de úlken áh’miyetke iye. Halıqtı vodprovod suwı menen támiynlew kórsetkishi respublikada tek ǵana keyingi 5 jıllıqtıń ózinde shama menen 1,5 ese arttı. Soǵan qaramastan bul mashqala zárúrliginshe qalmaqta. İshimlik suw támiynatı derekleriniń pataslanıwı respublikada, ásirese Aral boyında túrli kesellikke shalınıwdıń joqarı dárejeligine sebep bolmaqta. Úshinshiden Aral teńiziniń quwrap barıw qáwpi. Aytıw múmkin milliy daǵdarıs bolıp qaldı. Tórtinshiden, h’awa boslıǵınıń pataslanıwı. Qániygelerdiń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, h’ár jılı respublikanıń atmosfera h’awasına 4 mln.t.ǵa jaqın zıyalı zatlar qosılmaqta. Solardıń yarımı uglerod oksidine tuwra keledi. 15F in uglevodorod shıǵındıları, 14F altın kúkirt qos oksidi, 9F azot oksidi, 8F in qattı zatlar quraydı h’ám 4F ke jaqını ózine tán ótkir záh’árli zatlarǵa tuwra keledi. Atmosferada uglerod jıyındısınıń kóbeyip barıwı nátiyjesinde ózine tán keń kólemdegi jıllı xana effekti júzege keledi. Aqıbette jer h’awasınıń ortasha temperaturası artıp ketpekte. Respublikada tez-tez shań boranlardıń qozǵatıp turıwshı atmosferanı shań tozańǵa orawshı Qaraqum saxraları bar. Sońǵı 10 jıl dawamında Aral teńiziniń quwrap barıwı sebepli shań h’ám duz kóshetuǵın jáne bir tábiyiy derek payda boldı. 80-jıllardıń baslarında qońsı Tajikistanda alyuminiy zavodı iske túsiwi menen Ózbekstannıń Surxandárya walayatına qaraslı kóp rayonlarda ekologiyalıq tárepten nashar ah’wal júzege keldi. Zavod atmosferaǵa kóp muǵdarda ftorlı vodorod, uglerod oksidi, altın kúkirt gazı, azot oksidlerin ıǵarmaqta. Zavod shıǵındıları Sarı Aziya, Denov, Uzui, Altınsay rayonları zonasında tarqalmaqta. Bizge málim insannıń ómiri kóp tárepten dem alıp atırǵan h’awanıń quramı tazalıq dárejesine tikkeley baylanıslı. Atmosfera h’awasınıń pataslanıwı adam organizminiń túrli kesellikler menen ayırıwna alıp keledi. Ózbekstanda Atmosfera h’awasına shıǵarılıp atırǵan túrli shıǵındılar 80- jıllardıń ortalarına qaraǵanda azayıw baǵıtında bolıwına qaramastan ele de joqarı kórsetkishlerdi quraydı. 1985 jılda jámi shıǵındılardıń muǵdarı 4,2 mln.t quraǵan h’alda 1994 jıl bul tsifr 2,4 mln. t ǵa shekem azaydı. Bul tárepten sanaat kárxanalarınan 1,5 mln.t dan 0,9 mln.t ǵa shekem qısqardı, transporttan shıqqan pataslawshı zatlar bolsa 2,7 dan 1,4 mln.ǵa azaydı. Bul shıǵındılardıń azıraq shıǵarılıwı, kárxana trubalarına túrli konstruktsiyalardaǵı gaz h’ám shańdı slap qalıwshı h’ámde tazalawshı maslamalardıń ornatılıwı h’ám barlarınıń nátiyjeliligin asırıwǵa sebep boldı. Respublikada 1992 jılda jámi uslap qalınǵan h’ám zıyansızlandırılǵan texnogen shıǵındılar muǵdarı 1985 jılǵa salıstırǵanda 6% ke artqan, yaǵnıy 1985 jılda barlıq shıǵındılardıń 65% uslap qalıp zıyansızlandırılǵan bolsa, 1992 jılda bul muǵdar 71% quraydı. Biraq Nawayı walayatında 1992 jılda uslap qalınǵan h’ám zıyansızlandırılǵan shıǵındılar muǵdarı derlik 91%. Tashkent walayatında 9%, Samarqandta 75,1% quraǵan h’alda Buxara, Qashqadarya, Sırdárya walayatlarında 18,8% ten 34,2 ge shekem boldı (Rafiqov, 1997). Hawanı pataslandırıwda birinshi orında Almalıq 145 mıń t. keyingi orınlarda Angren 12,2; Fergana 68,8; Qarshi 73,4; Nawayı 57,9; Jizzah’ 24,8; Tashkent